εξώφυλλο: Θάνατος της Πρόκριδος. Schalcken, Godfried, ca 1680 Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο
copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων
Η Πρόκρις ήταν η τρίτη κόρη του βασιλιά της Αθήνας Ερεχθέα και της Πραξιθέας ή του Κέκροπα. Παντρεύτηκε τον Κέφαλο, γιο του Δηιονέα, βασιλέα της Φωκίδας. Ο έρωτάς τους συνοδεύτηκε από διάφορες περιπέτειες, στις οποίες ο Κέφαλος βάζει σε δοκιμασία τη γυναίκα του προσφέροντάς της δώρα ή κάποιος άλλος άνδρας τη δελεάζει, ενώ άλλοτε εκείνη υποψιάζεται τον άνδρα της για απιστία.
Η Πρόκρις δεν πρέπει να συγχέεται με τη ομώνυμη μεγαλύτερη κόρη του Θέσπιου και της Μεγαμήδης, η οποία γέννησε τους δίδυμους γιους του Ηρακλή, τον Αντιλέονα και τον Ιππέα.
Οικογένεια
Αδελφές της Πρόκριδας ήταν η Κρέουσα, η Ωρειθυία, η Χθωνία, η Πρωτογένεια, η Πανδώρα και η Μερόπη, ενώ αδελφοί της ήταν ο Κέκροπας, ο Πάνδωρος, ο Μετίων και πιθανώς ο Ορνεύς, ο Θέσπιος, ο Ευπάλαμος και ο Σικυών.
Μυθολογία
Φερεκύδης
Η παλαιότερη εκδοχή της ιστορίας της Πρόκριδας προέρχεται από τον Φερεκύδη τον Αθηναίο. Ο Κέφαλος παραμένει μακριά από το σπίτι επί οκτώ χρόνια επειδή ήθελε να δοκιμάσει την Πρόκριδα. Όταν επιστρέφει, καταφέρνει να την αποπλανήσει ενώ είναι μεταμφιεσμένος. Αν και είναι συμφιλιωμένοι, η Πρόκρις υποψιάζεται ότι ο σύζυγός της έχει ερωμένη επειδή λείπει συχνά για κυνήγι όταν ένας υπηρέτης της λέει ότι ο Κέφαλος επικαλείται την Νεφέλη (σύννεφο) να έρθει κοντά του για να σβήσει τη φλόγα. Η Πρόκρις τον ακολουθεί την επόμενη φορά που πάει για κυνήγι και ξεπροβάλλει από το αλσύλλιο όταν τον ακούει να φωνάζει ξανά στη Νεφέλη. Εκείνος ξαφνιάζεται και νομίζοντας ότι είναι άγριο ζώο την τοξεύει με βέλος και τη σκοτώνει.
Οβίδιος
Ο Οβίδιος αφηγείται το τέλος της ιστορίας λίγο διαφορετικά στο τρίτο βιβλίο του για την Τέχνη της Αγάπης. Δεν αναφέρονται θεές σε αυτό το έργο και η ιστορία σχετίζεται ως προειδοποίηση κατά της ευπιστίας. Ο Κέφαλος επικαλείται ένα δροσερό αεράκι (Ζέφυρο ή Αύρα) να έρθει στο υπερθερμασμένο στήθος του ενώ βρίσκεται στη σκιά μετά το κυνήγι.
Ένας υπηρέτης διηγείται την επίκληση στην Πρόκριδα, η οποία φοβήθηκε ότι ο σύζυγός της αγαπούσε κάποια άλλη και σπεύδει με οργή στην κοιλάδα, όπου κρύβεται σιωπηλά στο δάσος όπου κυνηγούσε ο Κέφαλος. Όταν τον βλέπει να πέφτει στο χορτάρι για να δροσιστεί και να φωνάζει, όπως συνηθίζει, στον Ζέφυρο να έρθει να τον ανακουφίσει, η Πρόκρις συνειδητοποίησε ότι αυτό που είχε πάρει ως όνομα εραστή ήταν απλώς ένα όνομα για τον αέρα και τίποτα περισσότερο. Χαρούμενη σηκώθηκε για να πετάξει στην αγκαλιά του, αλλά ακούγοντας ένα θρόισμα φυλλώματος, ο Κέφαλος ρίχνει ένα βέλος σε αυτό που νόμιζε ότι ήταν άγριο θηρίο στο θάμνο. Πεθαίνοντας, η γυναίκα θρηνεί λέγοντας ότι το αεράκι με το όνομα του οποίου εξαπατήθηκε θα παρασύρει τώρα το πνεύμα της και ο σύζυγός της κλαίει, κρατώντας την στην αγκαλιά του.
Σε μεταγενέστερη αφήγηση του Οβιδίου, η Ηώς θεά της αυγής, απαγάγει τον Κέφαλο ενώ κυνηγά, αλλά ο Κέφαλος ζητά την Πρόκριδα. Η δυσαρεστημένη Ηώς επιστρέφει τον Κέφαλο στη γυναίκα του, αλλά προσφέρεται να του δείξει πόσο εύκολα θα παρασυρόταν η Πρόκρις από έναν άλλο ξένο. Εκείνος πηγαίνει στο σπίτι μεταμφιεσμένος και πιέζει την Πρόκριδα να ενδώσει υποσχόμενος χρήματα, πριν ισχυριστεί ότι είναι άπιστη. Η Πρόκρις φεύγει και αργότερα πείθεται από την Αρτέμιδα να επιστρέψει στον άντρα της, φέρνοντάς του ένα μαγικό δόρυ και ένα κυνηγόσκυλο ως δώρα. Ο Οβίδιος τονίζει ότι ο Κέφαλος (που είναι ο αφηγητής των γεγονότων) ντρέπεται να πει ότι απέκτησε τον σκύλο και το ακόντιο από την Πρόκριδα, υπονοώντας ότι ο ίδιος αποπλανήθηκε και εξαπατήθηκε όπως εξαπάτησε αυτός την Πρόκριδα, σύμφωνα με τις εκδοχές που αναφέρουν ο Αντωνίνος Λιβεράλις και ο Υγίνος. Η σκηνή της μεταμόρφωσης επικεντρώνεται στον σκύλο, ο οποίος συλλαμβάνει πάντα το θήραμά του και στην άπιαστη αλεπού, όπου ο Δίας τα μετατρέπει σε πέτρα.
Η ιστορία συνεχίζεται με παρόμοιο τέλος όπως του Φερεκύδη, καθώς η Πρόκρις πληροφορείται ότι ο σύζυγός της φώναξε «Αύρα». Ο Κέφαλος τη σκοτώνει κατά λάθος όταν εκείνη κινείται στους θάμνους που βρίσκονται εκεί κοντά, αναστατωμένη από την προτροπή του για «αγαπημένη Αύρα» να «έρθει στην αγκαλιά του και να ανακουφίσει τη ζέστη του». Η Πρόκρις πεθαίνει στην αγκαλιά του αφού τον ικετεύει να μην αφήσει την Αύρα να πάρει τη θέση της ως γυναίκα του. Της εξηγεί ότι ήταν «μόνο το αεράκι» και εκείνη φαίνεται να πεθαίνει γαλήνια.
Απολλόδωρος, Υγίνος και Αντωνίνος Λιβεράλις
Ο Απολλόδωρος στη Βιβλιοθήκη δίνει έναν εντελώς διαφορετικό χαρακτηρισμό της Πρόκριδας. Αναφέρει ότι δωροδοκήθηκε με χρυσό στέμμα για να κοιμηθεί με τον Πτελέοντα, αλλά πιάστηκε στο κρεβάτι από τον σύζυγό της. Στη συνέχεια κατέφυγε στον Μίνωα, ο οποίος είχε καταραστεί από τη σύζυγό του Πασιφάη να εκσπερματώνει σκορπιούς, φίδια και σαρανταποδαρούσες που σκότωναν τις ερωμένες του. Η Πρόκρις βοήθησε να θεραπευτεί ο βασιλιάς από την ασθένεια των γεννητικών του οργάνων με ένα βότανο της Κίρκης και της δόθηκε ένας σκύλος από τον οποίο κανένα θήραμα δεν μπορούσε να ξεφύγει και ένα αλάνθαστο ακόντιο. Η Βιβλιοθήκη γράφει ότι κατόπιν έδωσε το σκυλί και το ακόντιο στον σύζυγό της και συμφιλιώθηκαν.
Ο Υγίνος (αναφέρει ότι ο σκύλος και το ακόντιο είναι δώρα από τη θεά Άρτεμη) και ο Αντωνίνος Λιβεράλις, γράφουν ότι μεταμφιέστηκε σε αγόρι και αποπλάνησε τον άντρα της, έτσι ώστε και αυτός να είναι ένοχος και να συμφιλιωθούν. Σύμφωνα με τον τελευταίο, η ανεξήγητη ασθένεια του Μίνωα όχι μόνο σκότωσε τις ερωμένες του, αλλά εμπόδισε επίσης τον ίδιο και την Πασιφάη να αποκτήσουν παιδιά (η ίδια η Πασιφάη δεν επηρεάστηκε, όντας αθάνατη κόρη του Ήλιου). Η Πρόκρις τότε έβαλε μια κύστη κατσίκας σε μια γυναίκα, είπε στον Μίνωα να εκσπερματώσει εκεί και μετά τον έστειλε στη γυναίκα του. Το ζευγάρι μπόρεσε έτσι να συλλάβει και ο Μίνωας της έδωσε το δόρυ του και τον σκύλο του ως δώρα ευγνωμοσύνης.
Σε αντίθεση με τις άλλες εκδοχές, ο Υγίνος παραλείπει την απαγωγή του Κέφαλου από την Ηώ. Αντιθέτως, εκείνος την απορρίπτει όταν εκείνη του κάνει πρόταση και εκείνη του απαντά ότι δεν θέλει να αθετήσει τους συζυγικούς του όρκους, εκτός αν το έχει κάνει η Πρόκρις. Στη συνέχεια τον μεταμφιέζει σε ξένο που αποπλανά με επιτυχία την Πρόκριδα. Όταν ξαπλώνουν μαζί στο κρεβάτι, η Ηώς του αφαιρεί τη γοητεία και η Πρόκρις, συνειδητοποιώντας ότι έχει εξαπατηθεί φεύγει ντροπιασμένη. Μετά την επανένωσή τους, η Πρόκρις ακολουθεί κρυφά τον Κέφαλο από φόβο για την Ηώ.
Ο σκύλος και η αλεπού
Λαίλαπα ή Λαίλαψ ήταν το σκυλί που δημιούργησε ο Ήφαιστος για λογαριασμό του Δία, για το οποίο επικρατεί η άποψη ότι ήταν θηλυκό, αλλά ορισμένοι θεωρούν ότι ήταν αρσενικό. Το εν λόγω σκυλί είχε το χάρισμα να πιάνει όποιο θήραμα κυνηγούσε χωρίς να λαθεύει ποτέ. Δωρίστηκε από την ερωμένη του Δία, Ευρώπη, στον Μίνωα και αυτός με τη σειρά του τη χάρισε στη σύζυγο του βασιλιά Κέφαλου, Πρόκριδα. Έτσι έφτασε και στον ίδιο τον προπάτορα των Κεφαλλήνων.
Τευμησσία αλεπού ή Καδμεία αλεπού, ήταν γιγαντιαία αλεπού που δεν μπορούσε να αιχμαλωτιστεί. Λέγεται ότι είχε σταλεί από τους θεούς (ίσως από τον Διόνυσο) για να καταδιώξει τα παιδιά της Θήβας ως τιμωρία για ένα εθνικό έγκλημα.
Από αρχαία νομίσματα μέχρι πίνακες και από αγάλματα μέχρι οικόσημα και εμβλήματα πόλεων, ο πιστός σκύλος με τις μαγικές ικανότητες στο κυνήγι απεικονίζεται να συντροφεύει το αφεντικό του Κέφαλο παντού.
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Κέφαλος έδωσε τη Λαίλαπα στον βασιλιά Αμφιτρύωνα, στη Θήβα, προκειμένου να πιάσει μια αλεπού που κανείς δεν μπορούσε να πιάσει. Έτσι ένας σκύλος που πάντα έπιανε το θήραμά του, κυνηγούσε ένα θήραμα που ποτέ δεν μπορούσε να πιαστεί.
Ο Κέφαλος άφησε την Αθήνα και κατευθύνθηκε προς τη Θήβα, όπου τον είχε καλέσει ο Αμφιτρύωνας, για να βοηθήσει με το ακόντιο και τον σκύλο του στο κυνήγι της αλεπούς στο όρος Τευμησσός. Την είχαν στείλει οι θεοί σαν τιμωρία στους Θηβαίους, γιατί είχαν παρεκκλίνει από την ορθή διακυβέρνηση. Αυτή η άγρια αλεπού ρήμαζε την Καδμεία και οι Θηβαίοι ήταν υποχρεωμένοι να της προσφέρουν κάθε μήνα ένα από τα παιδιά τους, γιατί διαφορετικά θα άρπαζε πολλούς. Και καθώς η μοίρα της όριζε να μην μπορεί να τη φτάσει κανείς, η εξόντωσή της έμοιαζε αδύνατη. Γι’ αυτό και ο Αμφιτρύωνας κάλεσε τον Κέφαλο με αντάλλαγμα ένα μέρος από τα λάφυρα των Τηλεβόων, εναντίον των οποίων θα εκστράτευε ο Αμφιτρύωνας· γιατί το πεπρωμένο του σκύλου του ήταν να πιάνει ό,τι κυνηγάει. Ο Κέφαλος δέχτηκε, με τον όρο να εξαγνιστεί για τον ακούσιο φόνο της γυναίκας τους.
Ο Δίας, που αντιμετώπιζε μια αναπόφευκτη αντίφαση εξαιτίας της παράδοξης φύσης των αμοιβαία εξαιρουμένων ικανοτήτων τους, μετέτρεψε τα δύο θηρία σε πέτρα. Αυτά εκδιώχθηκαν στα αστέρια και παρέμειναν ως Μέγας Κύων (η Λαίλαπα) και Μικρός Κύων (η Τευμησσία αλεπού)..
Η ιστορία του κυνηγιού της Τευμησσίας αλεπούς, που δεν πιανόταν και την οποία ο Δίας μετέτρεψε σε πέτρα μαζί με τον σκύλο καθώς και ο θάνατος της Πρόκριδας υπάρχουν σε ένα από τα χαμένα πρώιμα Ελληνικά έπη του Θηβαϊκού Κύκλου, πιθανότατα τους Επιγόνους.
Μεσαιωνική παράδοση
Η Πρόκρις μνημονεύεται στο έργο Διάσημες γυναίκες/De Mulieribus Claris, μια συλλογή βιογραφιών ιστορικών και μυθολογικών γυναικών του Βοκκάκιου, που γράφτηκε το 1361-62. Είναι αξιοσημείωτο ότι είναι η πρώτη συλλογή αφιερωμένη αποκλειστικά σε βιογραφίες γυναικών στη δυτική λογοτεχνία.
Πηγές – βιβλιογραφία
https://en.wikipedia.org/wiki/Procris
Αντωνίνος Λιβεράλις «Μεταμορφώσεις» translated by Francis Celoria (Routledge 1992). Online version at the Topos Text Project.
Απολλόδωρος «Μεταμορφώσεις» with an English Translation by Sir James George Frazer, F.B.A., F.R.S. in 2 Volumes, Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1921. ISBN 0-674-99135-4. Online version at the Perseus Digital Library.
Το έργο με τίτλο Πρόκρις από τον δημιουργό Χείλων διατίθεται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές.
Χείλων 