Η έννοια της Δικαιοσύνης στην κλασσική αρχαιότητα

Προσέγγιση της αρχαιοελληνικής αντίληψης της Δικαιοσύνης και άλλων συναφών όρων, από την διδακτορική διατριβή της Κας Κερασίας Γαλιγαλίδου (2008) με θέμα «Δικαιοσύνη Θεία και ανθρώπινη κατά τον Μέγα Βασίλειο»

Επιμέλεια παρουσίασης: Πυθεύς

Αναφορά στο Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών

http://hdl.handle.net/10442/hedi/18795,
DOI: 10.12681/eadd/18795

❧

(Αποσπάσματα από την εισαγωγή)

Ἡ δικαιοσύνη καὶ τὸ δίκαιο εἶναι ἔννοιες πανάρχαιες, τουλάχιστον συνομήλικες τῆς ἀνθρωπότητας. Στὴν ἐνδοκοσμική τους διάσταση ἐξαρτῶνται ἄμεσα καὶ καθοριστικὰ ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος διαμορφώνει κατὰ καιροὺς καὶ τόπους τόσο τὸ περιεχόμενο ὅσο καὶ τὴν ἐφαρμογὴ αὐτῶν τῶν ἐννοιῶν. Ἡ ἰδέα περὶ Θεοῦ καὶ ἠθικῆς, καθὼς καὶ τὸ πολιτιστικὸ ἐπίπεδο τῶν ἐν κοινωνίᾳ βιούντων εἶναι οἱ ρυθμιστικοὶ παράγοντες τῆς δικαιικῆς ἰδέας καὶ τῆς ἔννομης τάξης. Ἡ λέξη «δικαιοσύνη» εἶναι πολύπλευρη καὶ πολυσήμαντη· νομική, κοινωνική, ἠθική, θρησκευτική. Στὴ νομική της διάσταση ἡ δικαιοσύνη ὑποδηλώνει μία κατάσταση κατὰ τὴν ὁποία ἕνα πρόσωπο, ποὺ ἀποτελεῖ φορέα τοῦ δικαιικοῦ συστήματος τοῦ τόπου καὶ τῆς ἐποχῆς του, ἀπονέμει τὸ δίκαιο μὲ βάση τὰ ἤθη, τὰ ἔθιμα καὶ τὸ νόμο. Στὴν κοινωνική της ἔκφανση ἡ δικαιοσύνη ἐκφράζεται ὡς ἡ ἰσότητα ποὺ πρέπει νὰ διακρίνει τὶς σχέσεις τῶν πολιτῶν μεταξύ τους καὶ μὲ τὸ κράτος σὲ μία κοινωνία δικαίου. Ἡ ἠθικὴ ἔννοια τῆς δικαιοσύνης εἶναι εὐρύτερη· κατ᾽ αὐτὴν ἡ δικαιοσύνη ἀπονέμει στὸν καθένα ὅ,τι τοῦ ὀφείλεται, ἔστω καὶ ἂν αὐτὸ δὲν προσδιορίζεται ἀπὸ κάποιο νόμο ἢ ἔθιμο. Στὴ θρησκευτική της, τέλος, ὄψη ἡ δικαιοσύνη ἐκλαμβάνεται ὡς μία ἰδιότητα τοῦ Θεοῦ καὶ ὡς χαρακτηριστικὸ τοῦ ἀνθρώπου. Παρόμοια μὲ τὴν ἔννοια τῆς δικαιοσύνης νοηματοδοτεῖται καὶ ἡ ἔννοια τοῦ δικαίου, ἡ ὁποία καταλήγει νὰ σημαίνει, ἀνάμεσα στὰ ἄλλα, καὶ τὸ σύστημα τῶν νομικῶν διατάξεων ἢ τῶν ἠθικῶν ἐπιταγῶν ποὺ συνιστοῦν τὸ πλαίσιο δράσης τῶν μελῶν μιᾶς κοινότητας. Ὅταν λοιπὸν γίνεται λόγος γιὰ ἀνθρώπινο δίκαιο, νοεῖται συνήθως τὸ σύνολο τῶν γραπτῶν καὶ ἄγραφων νόμων ποὺ ρυθμίζουν τὶς σχέσεις τῶν πολιτῶν μεταξύ τους καὶ μὲ τὴν πολιτεία. Ὅταν γίνεται ἀναφορὰ στὸ θεῖο δίκαιο, σημαίνεται τὸ σύνολο τῶν ἠθικῶν κανόνων ποὺ κάνουν γνωστὸ στὸν ἄνθρωπο τὸ θεῖο θέλημα.

Κατὰ τὴν κοινωνιολογικὴ θεώρηση ἡ δικαιοσύνη καὶ τὸ δίκαιο ἐμφανίζονται μὲ τὴν ἐξημέρωση τῶν ἠθῶν, καθὼς στὴν πρωτόγονη ἐποχὴ ἡ ἐπιβίωση καὶ ὑπερίσχυση τοῦ ἰσχυροτέρου ἦταν ὁ κανόνας ποὺ ρύθμιζε κατέξοχὴν τὴν ἀνθρώπινη συμβίωση. Μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου ἡ δικαιοσύνη διαμορφώνεται ὡς ἰδέα καὶ λαμβάνει ὑπόσταση καὶ μορφὴ θεία. Στὴν ἀρχαιοελληνικὴ κοινωνία τὸ δίκαιο θεραπεύουν ἢ ἀντιπροσωπεύουν ὄχι μόνο ἡ Θέμις καὶ ἡ ∆ίκη, ἀλλὰ καὶ ἄλλες θεότητες, εἴτε στὴ θετικὴ εἴτε στὴν ἀρνητική τους ἔκφραση. ∆ίκαιος εἶναι ὁ ∆ίας, ὁ πατὴρ θεῶν καὶ ἀνθρώπων, ἀλλὰ καὶ οἱ Ἐρινύες, ποὺ τύπτουν τοὺς παραβάτες τοῦ φυσικοῦ δικαίου. Ἡ δικαιοσύνη ἐκφράζεται καὶ ἐφαρμόζεται ποικιλοτρόπως ἀπὸ τοὺς θεούς, γεγονὸς ποὺ ἀντικατοπτρίζει τὴν ἀντίστοιχη ἀνθρώπινη ἔκφραση καὶ ἐφαρμογὴ τῆς δικαιοσύνης.

Ἡ θεϊκὴ προέλευση τοῦ δικαίου δὲν ἀμφισβητήθηκε, ἀκόμη καὶ ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἀποφάσισε νὰ διατυπώσει γραπτὰ τὶς ρυθμιστικὲς τοῦ κοινωνικοῦ του βίου διατάξεις. Οἱ θετοὶ νόμοι διαπνέονταν ἀπὸ ἕνα δικαιικὸ πνεῦμα ποὺ ἀναγόταν στὴ σφαῖρα τοῦ θείου, ἰδέα ποὺ καλλιέργησαν καὶ ἀνέπτυξαν μεγαλειωδῶς οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες φιλόσοφοι καὶ φυσιολόγοι. «Θεῖον εὕρημα» χαρακτηρίζει ὁ Πανδέκτης (1, 1, 13) τοὺς νόμους, «σοφία δὲ νόμου, τὸ εἰδέναι τὰ θεῖα καὶ τὰ ἀνθρώπινα πράγματα, καὶ τὸ δίκαιον καὶ τὸ ἄδικον» (1, 1, 10). Σήμερα τὸ δίκαιο ὁρίζεται ὡς ἡ λογικο-ηθικὴ ρύθμιση τοῦ κοινωνικοῦ βίου. Ὅπως ὅλα σχεδὸν τὰ κοινωνικά, ἠθικά, πολιτικά, πολιτιστικὰ δρώμενα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, ἔτσι καὶ ἡ ἔννοια τῆς δικαιοσύνης διαπερνᾶ τὴν τρίσημη διαχρονία τοῦ Ἑλληνισμοῦ (Ἀρχαιότητα-Βυζάντιο-Νεοελληνικὸ Κράτος), σημειώνοντας σημαντικὴ ἀπόκλιση ἀπὸ τὰ παραδεδομένα κατὰ τὴ μετάβαση ἀπὸ τὴν πολιτικὴ αἰχμαλωσία στὴν ἐλευθερία μὲν τοῦ κράτους, στὴν αἰχμαλωσία ὅμως τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος. Αὐτὸ δείχνουν ὄχι μόνο ὁ ἐκδυτικισμὸς τῶν νόμων καὶ τῶν ἠθῶν, ἀλλὰ καὶ ὁ ἀποχρωματισμὸς τοῦ δικαίου καὶ τῆς δικαιοσύνης ἀπὸ κάθε θεολογικὴ ἔννοια.

Τὸ Α´ κεφάλαιο, τὸ ὁποῖο φέρει τὸν τίτλο «Ἡ ἔννοια τῆς δικαιοσύνης», ἀποτελεῖ μία γραμματολογικὴ καὶ ἱστορικο-φιλολογικὴ μελέτη τῶν ἐννοιῶν τοῦ δικαίου καὶ τῆς δικαιοσύνης καὶ συναφῶν ὅρων. Στὴν πρώτη ἑνότητα, ποὺ ἔχει τὸν τίτλο «Σημασίες τοῦ ὅρου ‹δικαιοσύνη› καὶ συναφῶν ὅρων», διερευνᾶται ἡ ἐτυμολογία, σημασία καὶ ἐξέλιξη τῶν λέξεων «δίκη», «δίκαιος», «δικαιοσύνη», «δικαιόω», «δικαίωσις» καὶ «δικαίωμα», βάσει τῶν στοιχείων ποὺ παρέχει τόσο ἡ σύγχρονη ὅσο καὶ ἡ προγενέστερη λεξικογραφία. Παρατίθενται ἐνδεικτικὰ φράσεις καὶ σύντομα ἀποσπάσματα ἀπὸ συγγράμματα ποὺ καλύπτουν τὸ χρονικὸ διάστημα ἀπὸ τὴν ὁμηρικὴ ἐποχὴ ἕως καὶ τοὺς ἰουδαίους Φίλωνα καὶ Ἰώσηπο. Ἀκολουθεῖ μία σύντομη ἔκθεση ποὺ ἀφορᾶ στὸ «∆ίκαιο καὶ δικαιοσύνη στὴν κλασικὴ ἀρχαιότητα», ποὺ κρίθηκε ἀναγκαία γιὰ τὴν κατανόηση τῶν μορφωτικῶν καταβολῶν τοῦ Βασιλείου, ποὺ ἐπηρέσαν τὴ σκέψη καὶ τὴ γραφίδα του. Ἐδῶ χρησιμοποιεῖται τὸ κριτήριο τοῦ χρόνου. Ἀρχικὰ ἐξετάζεται ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο κατανοοῦσαν τὴ δικαιοσύνη οἱ Μιλήσιοι φιλόσοφοι, ἐρευνᾶται ἡ σημασία ποὺ ἔδιναν σ᾽ αὐτὴν οἱ σπουδαῖοι φιλόσοφοι τῆς χρυσῆς ἐποχῆς τοῦ Πλάτωνα καὶ τοῦ Ἀριστοτέλη, καὶ ἡ ἑνότητα κατακλείεται μὲ ἀναφορὰ στὴ θεωρία τῶν στωικῶν περὶ δικαίου καὶ δικαιοσύνης.

❧

Κεφάλαιο πρώτο

Η ἒννοια τῆς δικαιοσύνης

1. Σημασίες τοῦ ὅρου «δικαιοσύνη» καὶ συναφῶν ὅρων [1]

Ἡ λέξη «δικαιοσύνη» προέρχεται ἀπὸ τὸ ἐπίθετο «δίκαιος», τὸ ὁποῖο ἐτυμολογεῖται ἀπὸ τὴν πολύσημη λέξη «δίκη». Ἡ σημασία τῆς «δίκης» ὡς τὸ ὀρθὸν καὶ δίκαιον διῆλθε μέσῳ σταδιακῆς ἐξέλιξης τῆς ἀρχικῆς σημασίας της ὡς ἕξις. Καθὼς ἡ διαμόρφωση τοῦ δικαίου ἀποτελοῦσε συνέπεια συνήθους πρακτικῆς, ἡ «δίκη» ταυτίστηκε ἐν τέλει μὲ τὴν ἔννοια τοῦ δικαίου [2]. Ἀπὸ τὶς ποικίλες λεπτὲς διαφοροποιήσεις τῆς νομικῆς ἔννοιας ἐπισημαίνονται στὴ συνέχεια οἱ σπουδαιότερες καὶ συνηθέστερες, κοινὸ γνώρισμα τῶν ὁποίων εἶναι ἡ ἔκφραση μιᾶς σχέσης ἀμοιβαιότητας ἀνάμεσα σ ̓ αὐτὸν ποὺ δίνει καὶ σ ̓ αὐτὸν ποὺ λαμβάνει τὸ περιεχόμενο τῆς «δίκης», ὅποιο καὶ ἂν εἶναι αὐτό.

Αποτέλεσμα εικόνας για dike mythology — Γλυπτό της Αστραίας ή Δίκης πιθανώς έργο του August St. Gaudens. Παλαιό Ανώτατο Δικαστήριο Vermont State House, Montpelir, Αύγουστος 2007_wikipedia

«∆ίκη» σημαίνει κρίση, γνώμη, ἀπόφαση [3], δικαστικὴ διαδικασία καὶ ἐκδίκαση μιᾶς ὑπόθεσης [4], ἀποτέλεσμα τῆς ἐκδίκασης, ἱκανοποίηση, ποινή, τιμωρία, πρόστιμο [5]. Στὴν ἔννοια τῆς τιμωρίας ἀνταποκρίνεται ἡ ἰδιότητα καὶ ἡ ἐνέργεια τῆς προσωποποιημένης θεᾶς ∆ίκης, κόρης τοῦ ∆ία καὶ τῆς Θέμιδος. Ἡ Δίκη, ἡ ἄσπλαγχνη θεὰ τῆς ἐκδίκησης καὶ τῆς τιμωρίας, ἡ θεὰ τῆς ποινικῆς δικαιοσύνης, εἶναι «ἔφορος τῶν ἀνθρωπείων πραγμάτων» καὶ «τιμωρὸς τῶν ἐπὶ γῆς ἁμαρτανόντων», καὶ ἡ τιμωρητική της ἐξουσία εἶναι καθολικὴ καὶ ἀπροσωπόληπτη· «οὐδὲ γὰρ διαφεύγει πονηρία θεοῦ χόλον, οὐδὲ ἀσθενὴς ἡ δίκη, χρόνῳ δὲ μέτεισι τοὺς εἰς αὐτὴν παρανομήσαντας καὶ χείρω τὴν τιμωρίαν ἐπιφέρει τοῖς πονηροῖς…» [6].

Ἡ σύνταξη «δίκην διδόναι ὑπό τινος» σημαίνει τιμωροῦμαι ἀπὸ κάποιον [7], ἐνῶ χωρὶς ποιητικὸ αἴτιο μεταφράζεται λαμβάνω ἐκδίκηση [8]. Ἡ σύνταξη «δίκην ἢ δίκας ὑπέχω» σημαίνει ὑφίσταμαι δίκη, ὑποβάλλομαι σὲ δίκη [9], ἐνῶ «δίκην ὀφλεῖν ὑπό τινος» δηλώνει καταδικάζομαι σὲ ποινή [10]. Συνήθη εἶναι καὶ τὰ συντακτικὰ σχήματα «δίκας διδόναι καὶ λαμβάνειν παρ ̓ ἀλλήλων» (= ἡ ὑποχρέωση τῶν ὑποτελῶν νὰ δικάζουν τὶς ὑποθέσεις τους στὰ δικαστήρια τῆς κρατούσης πολιτείας) καὶ «δίκας τῶν διαφορῶν ἀλλήλοις διδόναι καὶ δέχεσθαι» (= ἡ ὑπαγωγὴ τῶν διαφορῶν σὲ εἰρηνικὴ διευθέτηση), ποὺ χρησιμοποιοῦνται στὴν πολιτικὴ καὶ διπλωματικὴ φρασεολογία [11].

Ἡ σημασία τοῦ ἐπιθέτου «δίκαιος» διαφοροποιεῖται ἀνάλογα μὲ τὶς ἐποχὲς καὶ τοὺς συγγραφεῖς. Χρησιμοποιούμενο ἐπὶ προσώπων δηλώνει αὐτὸν ποὺ τηρεῖ τὰ ἔθιμα καὶ νόμιμα. ∆ίκαιος εἶναι καὶ ὁ τηρῶν τοὺς νόμους ἢ κανόνες τοῦ ὀρθοῦ καὶ πρέποντος, ὁ ἀληθινός, γνήσιος, πιστὸς πολίτης, ὁ σωστὸς καὶ ἀκριβὴς σὲ ὅλα τὰ καθήκοντά του πρὸς τοὺς θεοὺς καὶ τοὺς ἀνθρώπους· εἶναι ὁ ὅσιος καὶ δίκαιος. Εἶναι δύσκολος ὁ καθορισμὸς τῆς ἀκριβοῦς σημασίας τοῦ ἐπιθέτου, καθὼς συχνὰ συνδυάζει τὴ θρησκευτικὴ καὶ τὴ νομικὴ χροιά. Μὲ τὴ θρησκευτικὴ σημασία εἶναι ἀντίθετο τοῦ ἐπιθέτου «δυσσεβής». Σὲ συνδυασμὸ μὲ ἄλλα ἐπίθετα («σώφρων δίκαιος ἀγαθὸς εὐσεβὴς ἀνὴρ») δηλώνει αὐτὸν ποὺ ἐκπληρώνει στὸ ἀκέραιο τόσο τὰ κοινωνικοπολιτικὰ ὅσο καὶ τὰ θρησκευτικά του καθήκοντα. Στὴ νομικὴ σφαῖρα «δίκαιος» εἶναι ὁ «νόμιμος» καὶ «ἴσος», ὁ τηρητὴς τῶν νόμων, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν «ἄδικον», «ἀνόσιον» καὶ «ἄνομον». Συνεπῶς ὁ δίκαιος πολίτης εἶναι συνεπὴς στὶς ὑποχρεώσεις του ἔναντι τῶν συμπολιτῶν του καὶ τοῦ κράτους ἀλλὰ καὶ ἔναντι τῶν θεῶν. Ὁ Πλάτωνας γράφει· «τὸν δὲ τὰ δίκαια καὶ ὅσια πράττοντα ἀνάγκη δίκαιον καὶ ὅσιον εἶναι… Καὶ μὲν δὴ καὶ ἀνδρεῖόν γε ἀνάγκη… τὸν σώφρονα… δίκαιον ὄντα καὶ ἀνδρεῖον καὶ ὅσιον ἀγαθὸν ἄνδρα εἶναι τελέως». Συνεπείᾳ τῆς διττῆς σημασίας τοῦ ἐπιθέτου τὸ οὐσιαστικοποιημένο «δίκαιον» συνδέεται μὲ τὸ «ἀγαθὸν» καὶ «πρέπον» [12].

Ἀναφερόμενο συγκεκριμένα στὴν κοινωνικὴ τάξη τὸ ἐπίθετο «δίκαιος» συνιστᾶ τὸν καλῶς συντεταγμένο, τὸν πολιτισμένο, σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς ἄγριους καὶ ἀπολίτιστους. Στὸν Ὅμηρο οἱ «ὑβρισταί τε καὶ ἄγριοι οὐδὲ δίκαιοι» παραβάλλονται μὲ αὐτοὺς οἱ ὁποῖοι εἶναι «φιλόξεινοι καί σφιν νόος ἐστὶ θεουδής» [13]. Ὡς προσδιορισμὸς πράξεων ἢ λόγων χαρακτηρίζει τὴν ὀρθότητά τους [14]. Ὅταν ἀναφέρεται σὲ πράγματα δηλώνει τὸ ἴσο, ὁμαλό, ἰσόρροπο, σύμμετρο [15], ἐνῶ ὅταν προσδιορίζει ἀριθμοὺς καὶ μονάδες μέτρησης ἐπισημαίνει τὸ ἀκριβὲς καὶ αὐστηρό [16]. Ἡ κοινὴ χρήση τοῦ ἐπιθέτου —καὶ τοῦ οὐσιαστικοποιημένου— ἐντοπίζεται σ᾽ αὐτὸ ποὺ δηλώνει τὸ νόμιμο, ὀρθὸ καὶ δίκαιο [17]. Ἡ φράση «τὰ δίκαια πράττεσθαί τινα» δηλώνει τὴν ἐνέργεια τῆς ἐπιβολῆς πρέπουσας τιμωρίας [18]. Τὸ «δίκαιον» εἶναι ἐπίσης τὸ ὀφειλόμενο, ἡ νόμιμη ἀπαίτηση [19], οἱ ἀμοιβαῖες ὑποχρεώσεις, συμφωνίες ἢ ὅροι [20]. Τὸ ἐπίρρημα «δικαίως» σημαίνει ὀρθῶς [21], ἀληθῶς [22], εὐλόγως [23]. Τέλος, συνήθης εἶναι ἡ προσωπικὴ σύνταξη τοῦ ἐπιθέτου μὲ ἢ χωρὶς ἀπαρέμφατο [24] ἀλλὰ καὶ ἡ ἀπρόσωπη μὲ ἀπαρέμφατο [25].

Ἡ λέξη «δικαιοσύνη» δὲν εἶναι σύγχρονη μὲ τὶς λέξεις «δίκη» καὶ «δίκαιος», ἀλλὰ ἐμφανίζεται μετὰ τὴν ὁμηρικὴ ἐποχή. Ὡστόσο, εὑρισκόμενη σὲ σχέση ἐξάρτησης μὲ τὶς λέξεις αὐτές, χρωματίζεται ἀνάλογα μὲ τὴ νομική, τὴν πολιτική, τὴν ἠθικὴ ἢ τὴ θρησκευτικὴ σημασία κατὰ περίπτωση. Ἔτσι «δικαιοσύνη» εἶναι ὁ χαρακτήρας τοῦ δικαίου [26], ἡ δικαστική, νομικὴ δικαιοσύνη [27], τὸ ἔργο τοῦ δικαστῆ [28]. Τὸ σπάνιο ἐπίθετο «δικαιόσυνος» ἀποδίδεται στὸ ∆ία καὶ ὑποδηλώνει τὴν ἰδιότητά του νὰ εἶναι φύλακας τῆς δικαιοσύνης [29]. Ἡ «δικαιοσύνη» συνιστᾶ τὴν πολιτικὴ ἀρετὴ τήρησης τοῦ νόμου καὶ ἐκ- πλήρωσης τῶν πολιτικῶν καθηκόντων ἤδη πρὶν τὸν 5ο αἰ. π.Χ. Ἡ πολιτεία τοῦ Πλάτωνα θεμελιώνεται πάνω στὴν ἀρετὴ τῆς δικαιοσύνης, ἡ ὁποία κατέχει ἐξέχουσα θέση ἀνάμεσα στὶς ἄλλες ἀρετές. Στὴν Ἁγία Γραφὴ ὁ ὅρος ἀποκτᾶ ἐκπληκτικὸ σὲ βάθος καὶ ἔκταση θρησκευτικὸ περιεχόμενο, ὅπως θὰ γίνει λόγος στὶς ἑπόμενες ἑνότητες.

Σχετικὸ μὲ τὴν ἔννοια τῆς δικαιοσύνης εἶναι τὸ ρῆμα «δικαιόω». Μία πρώτη σημασία τοῦ ρήματος ἀποδίδει τὴν ἐνέργεια τῆς ἐπανόρθωσης, διόρθωσης, μία ἐνέργεια ποὺ ἐκφράζει καὶ διασφαλίζει τὸ φυσικὸ δίκαιο καὶ τὴν τάξη τῶν νόμων [30]. Ἔτσι ἡ παθητικὴ μετοχὴ «δικαιωθὲν» εἶναι τὸ ὁρισθέν, τὸ ἐπιβεβλημένο [31]. Στὰ πλαίσια τῆς νομικῆς σφαίρας τὸ ρῆμα συντασσόμενο κυρίως μὲ ἀπαρέμφατο σημαίνει θεωρῶ σωστό, δίκαιο ἢ κατάλληλο, ἔχω τὴν ἀξίωση, ἀπαιτῶ κάτι ὡς δίκαιο [32]. Μία ἄλλη ἐνδιαφέρουσα σημασία ἀφορᾶ στὴν ἀπονομὴ δικαιοσύνης, κατὰ πρῶτον μὲ τὴν οὐδέτερη χροιὰ τοῦ ρήματος κρίνω [33], κατὰ δεύτερον, ἀφ ̓ ἑνὸς μὲν μὲ τὴν ἀρνητικὴ σημασία τῶν ρημάτων καταδικάζω, κολάζω, τιμωρῶ [34], ἀφ᾽ ἑτέρου δὲ μὲ τὴ θετικὴ σημασία τοῦ κηρύττω κάποιον ἀθῶο, δίκαιο, ποὺ ἀπαντᾶ συχνὰ στὴν Ἁγία Γραφή [35].

Ἀπὸ τὸ ρῆμα «δικαιόω» προέρχεται καὶ τὸ οὐσιαστικὸ «δικαίωμα», τὸ ὁποῖο δηλώνει νομικὴ ἀξίωση ἢ ἀπαίτηση [36], πολιτικὸ δικαίωμα [37], ἀπόδειξη [38], διάταξη ἢ ἐντολή [39], πράξη δικαιοσύνης [40], ἀλλὰ καὶ ἐπανόρθωση ἀδικήματος [41], τιμωρία, ποινή [42]. Ἡ ἐνέργεια ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸ ρῆμα «δικαιόω» εἶναι ἡ «δικαίωσις», ποὺ σημαίνει τὸ νόμο [43], τὴν ἀπονομὴ δικαιοσύνης, ἀλλὰ καὶ τὸ ἀρνητικὸ ἀποτέλεσμα αὐτῆς, δηλαδὴ τὴν καταδίκη, τὴν τιμωρία [44]. «∆ικαίωσις» εἶναι ἐπίσης ἡ δίκαιη ἀπαίτηση ἢ ἀξίωση [45], ἡ ὑπεράσπιση νομικοῦ δικαίου [46], ἐνῶ μπορεῖ νὰ δηλώνει ἁπλῶς τὴν κρίση καὶ γνώμη περὶ τοῦ δικαίου [47]. Στὴν ἁγιογραφικὴ γλώσσα λαμβάνει βαθύτερο, θεολογικὸ νόημα· «δικαίωσις» σημαίνει ὅτι ὁ ἁμαρτωλὸς ἀναδεικνύεται δίκαιος ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ. Ἡ χριστιανικὴ νοηματοδότηση τοῦ ὅρου, ὅπως θὰ δοῦμε παρακάτω, συνιστᾶ τὴν ὑψηλότερη ἔκφραση τῶν ποικίλων σημαινομένων. «∆ικαίωσις» εἶναι ἡ ἐν Χριστῷ ἀπολύτρωση, ποὺ ἀποτελεῖ ὄχι ἀνταμοιβὴ ἀλλὰ χαριστικὴ δωρεὰ τοῦ Θεοῦ στὸν ἄνθρωπο.

2. Δίκαιο καὶ δικαιοσύνη στὴν κλασικὴ ἀρχαιότητα

Ἡ δικαιοσύνη ὡς αὐτοαξία κατέχει ἐξέχουσα θέση στὴν ἱεραρχία τῶν ἀπόλυτων ἀξιῶν. Ἡ ἀναζήτηση, ὁ καθορισμὸς καὶ ἡ ἐφαρμογή της ἀποτελοῦν πανανθρώπινα καὶ διαχρονικὰ αἰτήματα, ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν ἔμφυτη ἀγάπη καὶ τάση τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὸ ὀρθὸ καὶ δίκαιο. Τὰ γραμματειακὰ μνημεῖα, τὰ ὁποῖα ἀνάγονται στὸ ἀπώτερο παρελθόν, μαρτυροῦν τὴν προσπάθεια τῶν ἀνθρώπων νὰ ἐννοήσουν, νὰ ὁρίσουν καὶ νὰ πραγματώσουν τὴν ἰδανικὴ περὶ δικαίου ἰδέα. Τὸ ἀποκορύφωμα τῆς περὶ δικαίου καὶ δικαιοσύνης ἐνασχόλησης σημειώθηκε στὴν Ἑλλάδα κατὰ τὴν ἐπονομαζόμενη χρυσὴ ἐποχή. Ἡ περίφημη γιὰ τὴν ἔκταση καὶ τὸ βάθος της ἀρχαιοελληνικὴ φιλοσοφία ἦταν ἀδύνατο νὰ παραθεωρήσει ἕνα τόσο χρήσιμο καὶ συνάμα γοητευτικὸ θέμα, ποὺ ἄγγιζε τὰ ὅρια τῆς θεότητας. Ἂν καὶ οἱ φιλοσοφικὲς ἀφετηρίες τῶν διανοουμένων ἀνάγονται στὴ σχολὴ ποὺ ἀκολουθεῖ ὁ καθένας, ὡστόσο στὶς περὶ δικαίου ἀπόψεις παρατηροῦνται πολλὲς ὁμοιότητες, ποὺ συντείνουν στὴ διαπίστωση τῆς θεϊκῆς προέλευσής του. Τὸ ἀχανὲς πηγαῖο καὶ βοηθητικὸ ὑλικό, ἀλλὰ καὶ ὁ περιορισμὸς ποὺ μᾶς ἐπιβάλλει τὸ θέμα τῆς παρούσας ἐργασίας, δὲ μᾶς ἐπιτρέπουν παρὰ συνοπτικὴ καὶ ἁδρομερὴ παρουσίαση τῶν φιλοσοφικῶν περὶ δικαιοσύνης καὶ δικαίου ἰδεῶν, ὥστε νὰ διαφανεῖ ἀφ ̓ ἑνὸς μὲν ἡ συμφωνία ἢ διαφωνία τῶν διαφόρων πνευματικῶν ρευμάτων, ἀφ᾽ ἑτέρου δὲ ἡ ἐπίδραση αὐτῶν, ἐὰν ὑπάρχει, ἐπὶ τῆς ἁγιογραφικῆς καὶ ἁγιοπατερικῆς διδασκαλίας μὲ ἔμφαση στὴ διδασκαλία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου.

Ἡ βάση καὶ τὸ ἐπίκεντρο τῆς πρώιμης ἑλληνιστικῆς κοινωνίας μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ 5ου αἰ. π.Χ. εἶναι ἡ ἰδέα τοῦ νόμου —καὶ τῆς δικαιοσύνης ποὺ αὐτὸς ἐκφράζει— ὡς μέγεθος ὄχι μόνο πολιτικὸ ἀλλὰ καὶ θρησκευτικὸ-ἠθικό. Ἡ ἰδέα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων περὶ θεϊκῆς προέλευσης τῆς δικαιοσύνης μετεξελίχθηκε στὴν ἀπόδοση πραγματικῆς ὑπόστασης σ᾽ αὐτὴν μὲ τὸ ὄνομα Θέμις. Ἡ θεότητα αὐτὴ ἐξασφάλιζε τὴν τάξη ἀνάμεσα στοὺς ἀνθρώπους, ἐνῶ ἦταν ὑπεύθυνη καὶ γιὰ τὴν τάξη ποὺ διέπει τὸν κόσμο τῶν θεῶν. Ἡ διαφύλαξη, ἀκριβὴς τήρηση καὶ ἀπονομὴ τοῦ δικαίου ἦταν ἔργο τῆς θεᾶς ∆ίκης, γόνου τῆς Θέμιδος καὶ τοῦ ∆ία. Συνεπῶς γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες ἡ «δίκη» δὲν ἦταν ψιλὴ ἔννοια ἀλλὰ ὑποστατικὴ θεότητα [48]. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, ἡ πρώιμη φάση τῆς ἑλληνικῆς κοσμολογικῆς διανόησης, ποὺ ἐκπροσωπεῖται ἀπὸ τοὺς Ἀναξίμανδρο, Ἡράκλειτο καὶ Παρμενίδη, συνέδεσε ἄρρηκτα τὴν ἔννοια τοῦ «κόσμου» [49] μὲ τὴν ἔννοια τοῦ «δικαίου» καὶ ἐξάρτησε τὴν ἑρμηνεία τῆς δομῆς καὶ λειτουργίας τοῦ σύμπαντος ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς «κοσμικῆς» δικαιοσύνης. Περαιτέρω ἡ ἐξέλιξη τῆς ἑλληνικῆς κοσμολογίας βασίστηκε στὰ θεμέλια ποὺ ἔθεσαν οἱ παραπάνω φιλόσοφοι, ἀλλὰ ἔλαβε νέες μορφὲς ἔκφρασης.

Anaximander Mosaic.jpg — **Αναξίμανδρος**

Οἱ Ἕλληνες φιλόσοφοι θεώρησαν τὸν κόσμο ὡς ἕνα ἄψογα ὀργανωμένο καὶ λειτουργικὸ σύνολο, λαμβάνοντας ἀφορμὴ ἀπὸ τὶς ἔννοιες τῆς τάξης καὶ τῆς δικαιοσύνης ποὺ συγκροτοῦσαν τὸ κοινωνικὸ σύνολο ἐντὸς τοῦ ὁποίου ζοῦσαν καὶ φιλοσοφοῦσαν. Πρῶτος ὁ Ἀναξίμανδρος συνέλαβε τὴν ἰδέα τοῦ συσχετισμοῦ σύμπαντος καὶ πολιτείας διὰ τῆς συνεκτικῆς δύναμης τῆς δικαιοσύνης. Παρατηρώντας τὴ δικαιικὴ δομὴ καὶ ὀργάνωση τῆς ἀνθρώπινης πολιτείας συνεπέρανε ἀναλογικὰ τὴν ἁρμονία τῆς δομῆς καὶ λειτουργίας τῆς συμπαντικῆς «πολιτείας», ἐνῶ ταυτόχρονα διεῖδε τὴν ἀμοιβαιότητα «κοσμικῆς» καὶ ἀνθρώπινης δικαιοσύνης [50]. Στὸ κοσμολογικὸ σύστημα τοῦ Ἀναξιμάνδρου ἡ δικαιοσύνη εἶναι ἡ δύναμη ποὺ ἐξασφαλίζει τὴν ἰσορροπία ἀνάμεσα στὶς ἀμφίδρομες ἀντιθετικὲς «κοσμικὲς» σχέσεις. Ἤδη ἡ ἄποψη αὐτὴ ἀπηχεῖ τὴν ἔννοια τῆς «∆ίκης», ἡ ὁποία ἀνήχθη σὲ θεότητα ὡς «κοσμικὴ» ἔκφραση τῆς ἀνθρώπινης τάξης καὶ δικαιοσύνης κατόπιν ἐξέλιξης τῆς ἔννοιας-θεότητας τῆς Θέμιδος, ἡ ὁποία ἐξέφραζε τὴν κοινωνικὴ ἀνθρώπινη δικαιοσύνη. Τὸ ἄπειρο, τὸ ὁποῖο ἀνάγεται ἀπὸ τὸ Μιλήσιο φιλόσοφο σὲ ἀρχὴ τοῦ κόσμου [51], εἶναι μέσα στὸ μεταβαλλόμενο κόσμο ἡ ἀμετάβλητη ἑνοποιητικὴ καὶ ἐξισορροπητικὴ ἀρχή, ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν κοσμικὴ δικαιοσύνη. Χωρὶς αὐτὴν ἡ δημιουργία καὶ ἡ καταστροφή, ἡ γένεση καὶ ἡ φθορά, δηλαδὴ ἡ ἴδια ἡ ροὴ τοῦ κόσμου καὶ τοῦ χρόνου θὰ κατέληγε σὲ ἀταξία, ἀκόμη καὶ σὲ ἀνυπαρξία [52].

Παρόμοια στὸν Ἡράκλειτο ἡ «δίκη» ἀνταποκρίνεται στὴν ἰδέα μιᾶς παγκόσμιας θεϊκῆς δύναμης ποὺ εὐθύνεται γιὰ τὴ σταθερότητα τοῦ σύμπαντος. Τὸ ἑνιαῖο συμπαντικὸ γίγνεσθαι ὀφείλει τὴν ὕπαρξη καὶ τὴν ἁρμονία του στὶς διαλεκτικὲς ἀντιθέσεις ποὺ λαμβάνουν χώρα στὸ φυσικὸ κόσμο. ∆ιὰ τῆς λειτουργικῆς συνεργασίας τῶν ἀντιθέσεων πραγματώνεται ἡ «καλλίστη ἁρμονία», ἡ ὁποία εἶναι «παλίντροπος». Τὰ ἀντιθετικὰ στοιχεῖα βρίσκονται διαρκῶς σὲ πόλεμο, ὁ ὁποῖος εἶναι «ξυνός», δηλαδὴ κοινός, καὶ ὁδηγεῖ στὴ συμφιλίωση χωρὶς νὰ αἴρει τὴν τάξη τῶν ἀντιθέσεων. Ὁ λειτουργικὸς χαρακτήρας τῆς ἀντιθετικῆς φορᾶς τῶν πραγμάτων ὀφείλεται στὸ «πῦρ τὸ ἀείζωον», τὸ ὁποῖο συγκροτεῖ καὶ συνέχει τὸ σύμπαν [53]. Ὡς μέρος τοῦ ἑνιαίου γίγνεσθαι ὁ ἄνθρωπος ὀφείλει νὰ μετέχει τοῦ «ξυνοῦ λόγου», πράγμα ποὺ σημαίνει ὅτι δὲν τοῦ ἐπιτρέπεται νὰ λειτουργεῖ αὐτόνομα καὶ ἀνεξάρτητα, ἀλλὰ πρέπει νὰ ἐναρμονίζει τὸ δικό του ἐπιμέρους λόγο μὲ τὸν κοινό, παγκόσμιο λόγο ποὺ συνέχει τὸ σύμπαν. Ἡ ἔκπτωση ἀπὸ τὸν κοινὸ λόγο ἐπιφέρει παραμόρφωση τῆς ψυχῆς καὶ διάρρηξη τῆς κοινωνικότητας [54]. Ὡς μέλος δὲ τῆς κοινωνίας ὀφείλει νὰ ὑπακούει στοὺς πολιτειακοὺς νόμους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν θεία προέλευση καὶ ἀποτελοῦν ἔκφραση καὶ ἔκφανση τοῦ ἑνὸς καὶ μοναδικοῦ θείου νόμου. Ἀπὸ ἐδῶ προέρχεται ἡ ὑποχρέωση τῶν πολιτῶν νὰ καταβάλλουν κάθε προσπάθεια γιὰ τὴν ὑπεράσπιστη τοῦ θετοῦ δικαίου [55].

Στὸν Παρμενίδη ἡ «δίκη» ἢ «ἀνάγκη» εἶναι μία δύναμη τῆς κοσμικῆς τάξης, μία παγκόσμια ἀρχή, ἡ ὁποία συγκροτεῖ καὶ συγκρατεῖ τὸ σύμπαν. Ἐξαιτίας τῆς δεσμευτικῆς ἰσχύος καὶ τοῦ καταναγκαστικοῦ χαρακτήρα τῆς δικαιοσύνης τὸ «ὂν» εἶναι ἀπόλυτα δίκαιο καὶ τὰ κοσμολογικὰ ἀντίθετα τόσο τέλεια, ὥστε εἶναι ἀδύνατος ὁ στασιασμὸς καὶ ἡ ἐπικράτηση τοῦ ἑνὸς εἰς βάρος τοῦ ἄλλου. Ἡ «δίκη» βρίσκεται σὲ στενὴ καὶ ἄρρηκτη σχέση μὲ τὸ χρόνο. Καθὼς αὐτὴ ἔχει στὴν κατοχή της «κληῖδας ἀμοιβούς», ἀνοίγει καὶ κλείνει ἐναλλὰξ τὶς πύλες τῆς ἡμέρας καὶ τῆς νύχτας κατὰ ὁρισμένα χρονι- κὰ διαστήματα, ὥστε ἡ κυριαρχία τῆς μιᾶς ἐπὶ τῆς ἄλλης νὰ ἐναλλάσσεται μὲ δικαιοσύνη καὶ ἰσότητα. Ἔτσι τὸ φαινόμενο τῆς κανονικῆς ἐναλλαγῆς τῆς ἡμέρας καὶ τῆς νύχτας ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν κοσμικὴ δικαιοσύνη [56].

Κατὰ τὴ θεωρία τοῦ Ἐμπεδοκλῆ τὰ τέσσερα στοιχεῖα τοῦ κόσμου («ριζώματα») καθορίζονται ἀπὸ δύο ἀντίθετες λειτουργικὲς δυνάμεις· τὴν «φιλίαν» ἢ «φιλότητα», ποὺ συνέχει τὰ στοιχεῖα σὲ συμφιλιωτικὴ ἑνότητα, καὶ τὸ «νεῖκος», ποὺ τὰ ὑποβάλλει σὲ διαλυτικὴ ἀταξία. Ἡ ἑνότητα καὶ ἡ διάλυση δὲν ἀλληλοαναιροῦνται, ἀλλὰ συνεργάζονται γιὰ τὴ διατήρηση τῆς ἁρμονίας τοῦ ἑνιαίου γίγνεσθαι. Ἐξάλλου καὶ τὸ ἀνθρώπινο σῶμα ἀποτελεῖται ἀπὸ τὰ τέσσερα συστατικὰ στοιχεῖα τοῦ κόσμου, τὰ ὁποῖα βρίσκονται σὲ ἰσομοιρία. Ἡ διατάραξη τῆς ἰσορροπίας αὐτῆς προκαλεῖ παρεκκλίσεις ἀπὸ τὴν ὑγεία καὶ ὁδηγεῖ στὴν ἀσθένεια [57].

Ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ ἰσότητα εἶναι θεμελιώδεις ἔννοιες καὶ στὴν ἰατρικὴ θεωρία τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ὁ Ἀλκμαίων κάνει λόγο γιὰ «ἰσονομίαν» τῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος καὶ γιὰ «κρῆσιν», δηλαδὴ γιὰ ἰσομοιρία μεταξὺ θερμοῦ καὶ ψυ- χροῦ, ξηροῦ καὶ ὑγροῦ, ποὺ ἐξασφαλίζει στὸν ἄνθρωπο τὴ σταθερότητα τῆς ὑγείας. Ἡ «ἀναρχία», δηλαδὴ ἡ ἐπικράτηση τῆς μιᾶς δύναμης ἐπὶ τῶν ἄλλων, δημιουργεῖ παθολογικὲς καταστάσεις [58]. Ὅταν ὁ Ἱπποκράτης λέει ὅτι «δίκαιον ἔχουσι τὸ σῶμα οἱ ἄνθρωποι», ἐννοεῖ τὴν τελειότητα καὶ ἁρμονία ποὺ χαρακτηρίζει τὸ σῶμα στὸ σύνολό του καὶ στὰ ἐπιμέρους σημεῖα του· «οὗτος ὁ τρόπος παραπολὺ κράτιστος ἐμβολῆς ὤμου· δικαιότατα μὲν γὰρ μοχλεύει, ἢν μοῦνον ἐσωτέρω ἔῃ τὸ ξύλον τῆς κεφαλῆς τοῦ βραχίονος· δικαιόταται δὲ αἱ ἀντιῤῥοπαί». Σημαντικὸ ρόλο διαδραματίζει ἡ «κρῆσις τῶν ὡρέων», δηλαδὴ ἡ ἰσορροπία τῶν δυνάμεων τῆς φύσης, ὥστε «μηδὲν ᾖ ἐπικρατέον βιαίως», φαινόμενο ποὺ ἐξασφαλίζει στὸν ἄνθρωπο ἕνα κατάλληλο καὶ βιώσιμο περιβάλλον [59].

Στὴν ποίηση τοῦ Σόλωνα ἡ δικαιοσύνη κατέχει σημαντικὴ θέση καὶ ἀναγνωρίζεται ὡς «γνωμοσύνης μέτρον», δηλαδὴ ἀσφαλὲς μέτρο κρίσης ἢ αὐτὴ ἡ ἴδια ἡ γνώση τοῦ μέτρου, καὶ «σοφίης μέτρον». Ἡ «δίκη» εἶναι ἕνας παγκόσμιος νόμος ποὺ συνέχει τὸν κόσμο καὶ τὴν κοινωνικὴ ζωή. Ὁ νόμος ποὺ ἐπικρατεῖ στὴν κοσμικὴ πραγματικότητα καὶ στὴν κοινωνικὴ ζωὴ ἔχει θεϊκὴ ἀρχή. ∆ὲν εἶναι μία ἐπινόηση τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλὰ ὑπάρχει καὶ ἐνεργεῖ ἀνεξάρτητα ἀπὸ αὐτὸν χάρη στὴ θεϊκή του προέλευση. Ἡ δικαιοπραξία τοῦ πολίτη, δηλαδὴ τὸ «πράττειν δίκαια», ἐξασφαλίζει σ ̓ αὐτὸν καλύτερη κοινωνικὴ ζωή· «ἡδίων ἡμῖν ἡ βιοτὴ ἔνθα πᾶσι τὰ δίκαια καὶ ἴσα». Ὅταν ὁ Σόλων χαρακτηρίζει τὴν ἀτάραχη θάλασσα «δικαιοτάτην», τοποθετεῖ τὴ φύση μέσα στὸ εὖρος τῆς λειτουργικῆς δικαιοσύνης [60].

Ὁ Ἡσίοδος κάνει λόγο γιὰ μία δικαιοσύνη ποὺ εἶναι ἔντονα παρούσα στὸν ἀνθρώπινο νόμο, ἐνῶ ἀπουσιάζει παντελῶς ἀπὸ τὸ νόμο τοῦ ζωικοῦ βασιλείου. Ἡ δικαιοσύνη αὐτὴ εἶναι ἡ «δίκη» ποὺ ἔδωσε ὁ ∆ίας στοὺς ἀνθρώπους, ὀνομάζεται δὲ καὶ «αἰδώς» [61]. Στὸν ποιητὴ Θέογνι ἀπαντᾶ τὸ πρῶτον ἡ γνωστὴ ρήση «ἐν δὲ δικαιοσύνηι συλλήβδην πᾶσ᾽ ἀρετή ̓στι», ποὺ ἀναφέρεται στὴν κοινωνικὴ συμπεριφορὰ ἡ ὁποία κατευθύνεται ἀπὸ τὸ θεσπισμένο πολιτειακὸ δίκαιο. Ἡ φράση κατέστη παροιμιακὴ καὶ χρησιμοποιήθηκε μεταγενέστερα γιὰ νὰ δηλώσει τὸ περιεχόμενο τῆς θρησκευτικῆς ἔννοιας τῆς δικαιοσύνης, δηλαδὴ τὴν καθολικὴ ἀρετή [62]. Ὁ ποιητὴς Πίνδαρος γράφει: «Νόμος ὁ πάντων βασιλεὺς θνατῶν τε καὶ ἀθανάτων ἄγει δικαιῶν τὸ βιαιότατον ὑπερτάτᾳ χειρί» [63].

Βασικὴ διδασκαλία τοῦ ἀτομικοῦ φιλοσόφου ∆ημοκρίτου εἶναι ἡ θειότητα τῆς ψυχῆς· «ψυχὴ οἰκητήριον δαίμονος». Ἡ ψυχὴ εἶναι τὸ πιὸ ἐκλεκτὸ καὶ δυναμικὸ μέρος τοῦ σύμπαντος καὶ ἀντιπροσωπεύει τὴν ἁρμονία ἀνθρώπου καὶ σύμπαντος. Μέσα στὴν ἐμπειρία τῆς κοινωνικῆς πραγματικότητας ἡ θειότητα τῆς ψυχῆς δὲν ἀποδεικνύεται μόνο μὲ τὶς δίκαιες πράξεις ἢ μὲ τὴν ἀποφυγὴ τῆς ἁμαρτίας, ἀλλὰ μὲ τὴν ὁλοκληρωτικὴ ἀποχὴ ἀπὸ τὴν ἀδικία, σὲ σημεῖο νὰ μὴ θέλει νὰ ἀδικεῖ· «ἀγαθὸν οὐ τὸ μὴ ἀδικεῖν, ἀλλὰ τὸ μηδὲ ἐθέλειν», «ἐχθρὸς οὐχ ὁ ἀδικέων, ἀλλὰ ὁ βουλόμενος» [64].

Μὲ τὴ θρησκευτικο-πολιτικὴ σημασία καλλιεργεῖται ὁ νόμος καὶ τὸ ἐν αὐτῷ δίκαιο ἀπὸ τὴ φιλοσοφικὴ πολιτικὴ θεωρία τοῦ 5ου αἰ. καὶ ἑξῆς. Ὁ μέγιστος τῶν φιλοσόφων Σωκράτης ὑπολειπτόταν ἰδιαίτερα τοὺς νόμους καὶ ἀπέδιδε μεγάλη σπουδαιότητα στὴν παιδευτικὴ ἀξία τῆς δικαιοσύνης [65]. Κατ᾽ αὐτὸν οἱ πολιτειακοὶ νόμοι ἀπηχοῦν τὸ ἴδιο τὸ δίκαιο τῶν θεῶν, καὶ συνεπῶς ἡ ὑπακοὴ καὶ ὑποταγὴ στοὺς νόμους εἶναι ἐπιβεβλημένη, ἀκόμη καὶ ἂν ὁδηγεῖ στὸ θάνατο [66]. Ὡς ἰδιότητα τοῦ ἀνθρώπου ἡ δικαιοσύνη ἐκλαμβάνεται ἀπὸ τὸν Ἕλληνα σοφὸ ὡς θεμελιώδης ἀρετή, ποὺ πρέπει νὰ χαρακτηρίζει τὸν πολίτη στὶς κοινωνικές του σχέσεις, ἀλλὰ καὶ στὴν καθαυτὸ ἀτομική του ὑπόσταση [67]. Ἡ ἀπουσία τῆς δικαιοσύνης καθιστᾶ κάθε γνώση καὶ κάθε ἐπιστήμη ἀρνητικὴ καὶ ἐπιζήμια, κατὰ τὴ γνωστὴ ρήση «πᾶσα ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται» [68].

Ἐξαιρετικὴ γιὰ τὸ βάθος καὶ γιὰ τὰ νέα δεδομένα ποὺ προσφέρει εἶναι ἡ σχετική διδασκαλία τοῦ Πλάτωνα, ὁ ὁποῖος ἀνάγει τὴ δικαιοσύνη στὸν κόσμο τῶν ἰδεῶν. Στὴν αἰσθητὴ πραγματικότητα εἶναι μία ἀπὸ τὶς τέσσερις γενικὲς ἀρετὲς (δικαιοσύνη, σοφία, ἀνδρεία, σωφροσύνη), τῶν ὁποίων ὑπέρκειται ὡς ἐναρμονιστικὴ αὐτῶν δύναμη [69]. Κατὰ συνέπεια ἡ δικαιοσύνη δὲν εἶναι ἁπλῶς μία πολιτικὴ ἀρετή, ἀλλὰ ἡ ἐξισορροπητικὴ καὶ ἐναρμονιστικὴ τῶν πνευματικῶν ἐνεργημάτων δύναμη [70]. Τὴν ἐξισορροπητικὴ αὐτὴ δύναμη τῆς δικαιοσύνης μεταφέρει ὁ Πλάτωνας ἀπὸ τὸ μικρόκοσμο τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς στὸ μακρόκοσμο τῆς ὀργανωμένης πολιτείας. Στὴν ἰδανικὴ πολιτεία ἡ δικαιοσύνη εἶναι ἡ δύναμη ποὺ συγκρατεῖ τὸν πολιτειακὸ ὀργανισμὸ καὶ ἐξασφαλίζει τὴν ἁρμονικὴ συνύπαρξη καὶ συνεργασία τῶν τριῶν λειτουργιῶν του (ἄρχοντες, πολεμιστές, δημιουργοί). Στὴ διαρθρωμένη λειτουργικότητα τῆς πολιτείας ἀνταποκρίνεται ἡ δικαιικὴ τάξη, ἡ ὁποία ρυθμίζει τὴ συμπεριφορὰ τῶν πολιτῶν οὕτως, ὥστε νὰ ἀποτρέπεται ὁ στασιασμὸς καὶ ὁ σφετερισμὸς ἀλλότριας ἐξουσίας [71]. Στὴν πράξη ὁ Πλάτωνας ἀναγνωρίζει τὴν αὐθεντία τῶν νόμων. Ὡστόσο δὲν ἀπολυτοποιεῖ τὸ θετὸ δίκαιο, καθὼς ἀντιλαμβάνεται τὴν ἀδυναμία του νὰ προβλέψει ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τῆς ἀνθρώπινης δραστηριότητας· «ὅτι νόμος οὐκ ἄν ποτε δύναιτο τό τε ἄριστον καὶ τὸ δικαιότατον ἀκριβῶς πᾶσιν ἅμα περιλαβὼν τὸ βέλτιστον ἐπιτάττειν· αἱ γὰρ ἀνομοιότητες τῶν τε ἀνθρώπων καὶ τῶν πράξεων καὶ τὸ μηδέποτε μηδὲν ὡς ἔπος εἰπεῖν ἡσυχίαν ἄγειν τῶν ἀνθρωπίνων οὐδὲν ἐ- ῶσιν ἁπλοῦν ἐν οὐδενὶ περὶ ἁπάντων καὶ ἐπὶ πάντα τὸν χρόνον ἀποφαίνεσθαι τέχνην οὐδ ̓ ἡντινοῦν» [72].

Κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη ἡ δικαιοσύνη μὲ τὴν ἔννοια τῆς «τοῦ δικαίου κρίσεως» εἶναι ἔμφυτη στὸν ἄνθρωπο [73]. Ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς γνωστὲς τέσσερις γενικὲς ἀρετές. Ἐκδηλώνεται ὡς διανεμητική, ὅταν ἀπονέμει τὸ κατ᾽ ἀξίαν, καὶ ὡς διορθωτική, ὅταν ἐπανορθώνει τὴ γενομένη ἀδικία· «καὶ ἡ μὲν δικαιοσύνη ἐστὶ καθ ̓ ἣν ὁ δίκαιος λέγεται πρακτικὸς κατὰ προαίρεσιν τοῦ δικαίου, καὶ διανεμητικὸς καὶ αὑτῷ πρὸς ἄλλον καὶ ἑτέρῳ πρὸς ἕτερον οὐχ οὕτως ὥστε τοῦ μὲν αἱρετοῦ πλέον αὑτῷ ἔλαττον δὲ τῷ πλησίον, τοῦ βλαβεροῦ δ᾽ ἀνάπαλιν, ἀλλὰ τοῦ ἴσου τοῦ κατ᾽ ἀναλογίαν, ὁμοίως δὲ καὶ ἄλλῳ πρὸς ἄλλον» [74]. Κατέχει ὑπερέχουσα θέση ἀνάμεσα στὶς ἀρετές, διότι ἡ ἐπιτυχία ὁποιασδήποτε ἀρετῆς προϋποθέτει τὴν κατοχὴ τῆς δικαιοσύνης· «κοινωνικὴν γὰρ ἀρετὴν εἶναί φαμεν τὴν δικαιοσύνην, ᾗ πάσας ἀναγκαῖον ἀκολουθεῖν τὰς ἄλλας». Ταυτόχρονα εἶναι ὁ ρυθμιστὴς τῶν ἀρετῶν στὴν ἀτομικὴ καὶ κοινωνική τους διάσταση [75]. Ἡ ἐξόχως τιμητική, πλὴν ὅμως ἀξιολογική, θέση τῆς δικαιοσύνης ὡς «κρατίστη τῶν ἀρετῶν» ὀφείλεται στὸ ρόλο ποὺ διαδραματίζει στὴν ἐπίτευξη τῆς «μεσότητος», ποὺ σημαίνει τὴν ἀποφυγὴ τόσο τῆς ὑπερβολῆς ὅσο καὶ τῆς ἔλλειψης, ἀμφότερες καταστάσεις παράνομες καὶ ἄνισες. Ἡ δικαιοσύνη εἶναι ταυτόχρονα ἡ ἀναγκαία συνεκτικὴ καὶ λειτουργικὴ δύναμη τῆς κοινωνικῆς ζωῆς. Ἡ ἀναγκαιότητά της προκύπτει ἀπὸ τὴν ἴδια τὴ φύση τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος ὡς λογικὸ ὂν ἔχει ἔμφυτη τὴν τάση τῆς κοινωνικότητας. Πρὸς ἱκανοποίηση τῆς φυσικῆς αὐτῆς ἀνάγκης συγκροτεῖ πολιτεία, τὴν ὁποία θεμελιώνει ἐπὶ τῆς δικαιοσύνης, τῆς δύναμης ποὺ μπορεῖ νὰ ἐξασφαλίσει τὴ μεσότητα καὶ στὴν κοινωνικὴ ζωή [76].

Κατὰ τοὺς στωικοὺς τὸ δίκαιο καὶ οἱ νόμοι ἐκπηγάζουν ἀπὸ τὸ «λόγο», τὴ συνεκτικὴ τοῦ σύμπαντος δύναμη. ∆ίκαιο, νόμος καὶ λόγος ὑπάρχουν «φύσει» καὶ ὄχι «θέσει», ὅπως ἐπιβάλλει τὸ ἑνιαῖο τῆς συμπαντικῆς πραγματικότητας καὶ ἡ ὀργανικὴ σχέση μεταξὺ παγκόσμιου καὶ ἀτομικοῦ λόγου [77]. Ἡ δικαιοσύνη εἶναι μία ἀπὸ τὶς τέσσερις ἀρετὲς τῆς ψυχῆς, καὶ συγκεκριμένα αὐτὴ ποὺ ἀπονέμει στὸν καθένα τὸ κατ᾽ ἀξίαν [78]. Ἐκδηλώνεται ὡς σεβασμὸς καὶ λατρεία πρὸς τοὺς θεούς, ὁπότε ὀνομάζεται «εὐσέβεια», ὡς «χρηστότης» πρὸς τοὺς συνανθρώπους, ὡς «εὐκοινωνησία» στὴν κοινωνικὴ ζωὴ καὶ ὡς «εὐσυναλλαξία» στὴν οἰκονομικὴ δραστηριότητα [79].

❧

Υποσημειώσεις

1. Πρὸς ἀποφυγὴ ἐπιβάρυνσης τῶν ὑποσημειώσεων περιοριζόμαστε στὴν ἀναφορὰ τῶν βοηθημάτων στὰ ὁποῖα βασίστηκε ἡ ἔρευνα καὶ ἡ μελέτη τῶν σχετικῶν λημμάτων. Χρησιμοποιήθηκαν τὰ λεξικὰ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσας: H. STEPHANUS, Thesaurus Graecae Linguae, τόμ. 3 (Β-∆), Akademische Druck-U. Verlagsanstalt, Graz 1954. K. LATTE, ἐκδ., Hesychii Alexandrini lexicon, τόμ. 1-2 (Α-Ο), Munksgaard, Copenhagen 1953, 1966. M. SCHMIDT, ἐκδ., Hesychii Alexandrini lexicon, τόμ. 3-4 (Π- Ω), ἐπανέκδ. Hakkert, Amsterdam 1965. W. DINDORF, ἐκδ., Harpocrationis lexicon in decem oratores Atticos, ἐπανέκδ. Bouma, Gröningen 1969. A. ADLER, ἐκδ., Suidae lexicon, 4 τόμ., Lexicographi Graeci 1.1-1.4, ἐπανέκδ. Stuttgart 1967-1971. ΕΜΜ. ΚΡΙΑΡΑΣ, Λεξικὸ τῆς μεσαιωνικῆς Ἑλληνικῆς δημώδους Γραμματείας 1100-1669, τόμ. 5, Θεσσαλονίκη 1977. C. THEODORIDIS, ἐκδ., Photii patriarchae lexicon, τόμ. 1 (Α-∆), De Gruyter, Berlin 1982. E. A. SOPHOCLES, Greek Lexicon of the Roman and Byzantine Periods, Georg Olms Verlag, Hildesheim-Zürich-New York 1992. FR. W. DANKER, A Greek-English Lexicon of the New Testament and other early Christian Literature, 3η ἔκδ., (based on W. Bauer ̓s, Griechisch-deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der frühchristlichen Literatur, 6η ἔκδ., hrgs. K. und B. Aland, Walter de Gruyter-Berlin-New York 1988), The University of Chicago Press, Chicago-London 2000. LIDDELL-SCOTT, Μέγα Λεξικόν. Theological Dictionary of the New Testament (TDNT).

2. Ἔχουν προταθεῖ τρεῖς ρίζες προέλευσης τῆς λέξης «δίκη»: τὸ ἐπίρρημα «δίχα» (ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1132a), τὸ ρῆμα «δικεῖν» καὶ τὸ ρῆμα «δείκνυμι». Ἡ ἑρμηνεία τῆς ἐννοιολογικῆς ἐξέλιξης τοῦ ὅρου βάσει τοῦ ρήματος «δείκνυμι» (= δίνω κατεύθυνση, δηλώνω, ὑποδεικνύω) ἔχει ὡς ἑξῆς. «∆ίκη» εἶναι τὸ προϊὸν τῆς ὑπόδειξης, ποὺ μορφώνεται σὲ σταθερὴ στάση καὶ συμπεριφορά, παράδοση, ἔθιμο (βλ. ΟΜΗΡΟΣ, Ὀδύσσεια Τ, 168). Ἡ αἰτιατικὴ «δίκην» συντασσόμενη μὲ γενικὴ σημαίνει κατὰ τὸν τρόπο, κατὰ τὴ συνήθεια, καὶ χρησιμοποιεῖται ἐπὶ ζώων καὶ ἐπὶ πραγμάτων (βλ. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Ἀγαμέμνων 1444: «κύκνου δίκην τὸν ὕστατον μέλψασα θανάσιμον γόον». ΠΛΑΤΩΝ, Φαῖδρος 235d: «πεπληρῶσθαί με δίκην ἀγγείου»· 249d: «ὄρνιθος δίκην βλέπων ἄνω»). Στὴ συνέχεια «δίκη» σημαίνει τὸ ἁρμόζον, ὀρθό, εὐπρεπὲς (βλ. ΟΜΗΡΟΣ, Ἰλιὰς Τ, 180. Ὀδύσσεια Ω, 255), καὶ καταλήγει στὸ καθορισμένο καὶ μοιραῖο (ὅπ.π. Κ, 218: «ἀλλ᾽ αὕτη δίκη ἐστὶ βροτῶν, ὅτε τίς κε θάνῃσιν»). Ἀπὸ τὴν ἐξέλιξη τῆς λέξης καὶ τὴν ἐφαρμογή της στὴν καθαρὰ νομικὴ σφαῖρα σχηματίστηκαν οἱ ἔννοιες τάξη, ἁρμονία, νόμος, δίκαιο. Ἡ ἀπρόσωπη σύνταξη «δίκη ἐστὶ» ταυτίζεται μὲ τὸ «δίκαιόν ἐστι» (βλ. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, ὅπ.π. 259-260). Ἐπίσης ἡ λέξη «δίκη» ἀποκτᾶ ποικίλες ἐπιρρηματικὲς χρήσεις καὶ ἐμπρόθετες συντάξεις (λ.χ. «δίκῃ», «ἄνευ δίκας», «ἐν δίκῃ», «πρὸς δίκης», «μετὰ δίκης»), ποὺ σημαίνουν δικαίως, προσηκόντως, ὀρθῶς. Βλ. ΟΜΗΡΟΣ, Ἰλιὰς Ψ, 541-542. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Εὐμενίδες 554. ΣΟΦΟΚΛΗΣ, Τραχίνιαι 1068-1069. Οἰδίπους Τύραννος 1014. ΠΛΑΤΩΝ, Νόμοι 643e.

3. Βλ. ΟΜΗΡΟΣ, Ἰλιὰς Σ, 508. Ὀδύσσεια Γ, 244. ΗΣΙΟ∆ΟΣ, Ἔργα καὶ ἡμέραι 225. Τὸ ρῆμα «δικάζω» μὲ αἰτιατικὴ πράγματος σημαίνει ἐκφέρω κρίση ἢ ἀποφασίζω περὶ ζητήματος (βλ. ΟΜΗΡΟΣ, Ἰλιὰς Α, 541-542). «∆ικάζω δίκην ἄδικον» δηλώνει τὴν ἐκφορὰ ἄδικης κρίσης (ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 5, 25). Χρησιμοποιούμενο ἀπόλυτα τὸ ρῆμα ἀναφέρεται στὸ δικαστὴ ποὺ ἐκφέρει γνώμη ἢ ἀπόφαση (βλ. ΟΜΗΡΟΣ, ὅπ.π. Σ, 506. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, ὅπ.π. 1, 14). Ἡ λέξη «δικαιοκρισία» εἶναι μεταγενέστερη. Τὰ πρωιμότερα παραδείγματα ἀπαντοῦν στὴν ἰουδαϊκὴ ἑλληνιστικὴ γραμματεία (βλ. ∆ιαθῆκαι ΙΒ´ Πατριαρχῶν 3, 3, 2· 15, 2). Στὸ Β´ Μακ. 12, 41, ὁ Θεὸς εἶναι «δικαιοκρίτης» (ἅπαξ λεγόμενον), δηλαδὴ δίκαιος κριτής, καὶ στὸ Ρωμ. 2, 5, ἡ «δικαιοκρισία» (ἅπαξ λεγόμενον) εἶναι ἡ δίκαιη θεία κρίση.

4. Βλ. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 1, 141, 1· 2, 53, 4. ΠΛΑΤΩΝ, Εὐθύφρων 2a. ΦΙΛΩΝ, Περὶ τοῦ βίου Μωυσέως 1, 46: «κτείνει χωρὶς δίκης». Παρόμοια τὸ ρῆμα «δικάζω» δηλώνει τὴν ἐκδίκαση ὑπόθεσης μεταξὺ προσώπων (βλ. ΟΜΗΡΟΣ, Ἰλιὰς Θ, 430-431· Ψ, 574). Σχετικὲς μὲ τὴ δικαστηριακὴ πρακτικὴ λέξεις βλ. LIDDELL-SCOTT, Μέγα Λεξικόν, τόμ. 1, σσ. 623-626.

5. Βλ. ΣΟΦΟΚΛΗΣ, Αἴας 113. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 9, 94. Οἱ συντάξεις «δίκην δίδωμι» καὶ «δίκην παρέχω» σημαίνουν δίνω ἀποζημίωση, πληρώνω τὰ ἴσα. Ἔτσι κατανοεῖται στὸ περίφημο ἀπόσπασμα τοῦ Ἀναξιμάνδρου ἡ φράση «διδόναι αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας», πάνω στὴν ὁποία βασίζεται τὸ κοσμολογικὸ οἰκοδόμημα τοῦ Μιλήσιου φιλοσόφου. Βλ. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 88-91. Ἡ σύνταξη «δίκας δικάζω» σημαίνει ἀποφασίζω ἢ ὁρίζω ποινή. Τὸ ρῆμα «καταδικάζω» δηλώνει ἀναγγέλλω ἀπόφαση καὶ συνηθέστερα ἐπιβάλλω ποινή. Μὲ τὴ δεύτερη σημασία συντάσσεται ποικιλοτρόπως: «καταδικάζω τινός», «καταδικάζω τινὸς χρημάτων», «καταδικάζω τινὸς θάνατον», «καταδικάζω τινὸς παθεῖν», «καταδικάζω ἐπὶ φόνῳ». Βλ. καὶ «καταδίκη» = καταδίκη (κοινὴ σημασία) ἢ χρηματικὴ ποινή, ἀποζημίωση, «κατάδικος» = ὑποκείμενος σὲ καταδικαστικὴ ἀπόφαση.

6. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας 662-663. ΕΥΡΙΠΙ∆ΗΣ, Ἠλέκτρα 771. ΦΙΛΩΝ, Βίος πολιτικοῦ ὅπερ ἐστι περὶ Ἰωσὴφ 170. ΣΤΟΒΑΙΟΣ, Ἐκλογαὶ 1, 3, 52. ΙΩΣΗΠΟΣ, Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 6, 288· 7, 34.

7. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Γοργίας 525b: «δίκην διδόντες ὑπὸ θεῶν τε καὶ ἀνθρώπων».

8. Βλ. ΛΥΣΙΑΣ, Ἀρεοπαγιτικὸς 6: «πῶς ἂν δικαίως ὑπὲρ τῶν τῇ πόλει γεγενημένων συμφορῶν ἐγὼ νυνὶ δίκην διδοίην;». Βλ. καὶ «ἐκδίκησις», «ἐκδίκημα» = ἐκδίκηση, «δικηφόρος», «ἐκδικαστής», «ἔκδικος» = ἐκδικητής, τιμωρός, «ἐκδικητικὸς» = αὐτὸς ποὺ ἔχει διάθεση γιὰ ἐκδίκηση, «ἐκδικάζω» = λαμβάνω ἐκδίκηση, «ἐκδικέω» = τιμωρῶ ἢ ἀπαιτῶ ποινὴ γιὰ κάποιο ἔγκλημα ἢ λαμβάνω ἐκδίκηση, ἀνταποδίδω.

9. Βλ. ΣΟΦΟΚΛΗΣ, Οἰδίπους Τύραννος 551-552: «Εἴ τοι νομίζεις ἄνδρα συγγενῆ κακῶς δρῶν οὐχ ὑφέξειν τὴν δίκην, οὐκ εὖ φρονεῖς». Ἐπίσης «δίκην φεύγω» σημαίνει εἶμαι κατηγορούμενος σὲ δίκη (βλ. ∆ΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Κατὰ Ὀνήτορος 1, 16), ἀντίθετο «δίκην διώκω»=εἶμαι κατήγορος. Παρόμοια «δίκην δικάζεσθαί τινι» σημαίνει κρισολογοῦμαι, ἐνῶ ἡ σύνταξη μὲ γενικὴ ὑποδηλώνει τὴν αἰτία τῆς κατηγορίας (λ.χ. «δικάζεσθαί τινι κλοπῆς»). Στὴ μέση φωνὴ σημαίνει ὑπερασπίζω τὸ δίκαιό μου ἐνώπιον τοῦ δικαστηρίου (βλ. ΟΜΗΡΟΣ, Ὀδύσσεια Λ, 545-546. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 1, 96. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 1, 77, 2-3). Τὴν ἴδια σημασία ἔχει τὸ ρῆμα «δικαιολογέομαι» (βλ. ΑΙΣΧΙΝΗΣ, Περὶ τῆς παραπρεσβείας 21).

10. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Ἀπολογία Σωκράτους 39b: «καὶ νῦν ἐγὼ μὲν ἄπειμι ὑφ ̓ ὑμῶν θανάτου δίκην ὀφλών». Πρβλ. τὶς συντάξεις «δίκην ὀφλισκάνειν», «δίκας λαγχάνειν τινί», «δίκης τυγχάνειν παρά τινος».

11. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 5, 83. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 1, 140, 2. Ἡ λέξη «δικαιοδοσία» δηλώνει ἐνίοτε τὴ συνθήκη μεταξὺ δύο πολιτειῶν περὶ ἑτεροδικίας, δηλαδὴ τὸν ὁρισμὸ δικαστικῆς ἁρμοδιότητας (βλ. ΠΟΛΥΒΙΟΣ, Ἱστορία 23, 1, 2· 32, 7, 4).

12. Βλ. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας 598, 610. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1129a. ∆ΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Ὀλυνθιακὰ 3, 21. ΞΕΝΟΦΩΝ, Ἀπομνημονεύματα 4, 4, 13-14. ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, ∆ιατριβαὶ 1, 22, 1· 29, 54. ΠΛΑΤΩΝ, Γοργίας 507bc. Ὁ Πίνδαρος ἔχει «δικαιόπολις νᾶσος», ὅπου οἱ πολίτες ἀσκοῦν δικαιοσύνη (Πυθία 8, 22-24. Βλ. καὶ ΑΡΠΟΚΡΑΤΙΩΝ, Λεξικὸν 97). Μὲ τὸ συνδυασμὸ νομικῆς καὶ θρησκευτικῆς σημασίας τὸ ἐπίθετο «δίκαιος» ἀνάγεται σὲ κυρίαρχο ὅρο τῆς ἠθικῆς. Βλ. καὶ «δικαιοπραγέω» = πράττω δίκαια, ἀσκῶ δικαιοσύνη (ἀντίθετο «ἀδικοπραγέω»), «δικαιοπράγημα» = δίκαιη πράξη (ἀντίθετο «ἀδικοπράγημα»), «δικαιοπραγὴς» = ὁ δίκαιος (ἀντίθετο «ἀδικοπραγής»), «δικαιοπραγία» ἢ «δικαιοπραγμοσύνη» = δίκαιη διαγωγὴ ἢ πράξη, «ἔνδικος» = δίκαιος, ὀρθός, νόμιμος (ἀντίθετο «ἔκδικος» = παράνομος, ἄθεσμος, ἄδικος). Πρβλ. «ἀδίκημα», «ἀδικία» = ἄδικη πράξη, βλάβη, «ἀδικέω» = εἶμαι ἄδικος, διαπράττω ἀδικία, ἔχω ἄδικο, ἁμαρτάνω, «ἀδικέω τινὰ» = ἀδικῶ, βλάπτω, «ἀδικέομαι» = ὑφίσταμαι ἀδικία, «ἄδικος» (ἐπὶ προσώπων) = ὁ ἄδικος (καὶ «ἀδικομήχανος», «ἀδικότροπος», «ἀδικόχειρ», «ἀδικοχρήματος»), «ἄδικος» (ἐπὶ πραγμάτων) = τὸ ἀδίκως πεπραγμένο (λ.χ. «ἄδικος πλοῦτος», «ἀδικοδοξία»).

Ὁ ἰουδαῖος συγγραφέας Φίλων τοποθετεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ «δικαίου» ἀνάμεσα σὲ ἄλλες ἀρετὲς (βλ. Περὶ ἀποικίας 219: «τὸ δίκαιον ἢ τὸ φρόνιμον ἢ τὸ σῶφρον, τὸ ἀνδρεῖον, τὸ εὔβουλον». Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίας 2, 18: «φρόνιμος ἢ σώφρων ἢ δίκαιος ἢ ἀνδρεῖος»). «∆ίκαιον» μὲ τὴν ἔννοια τῆς ἀξιέπαινης ἀρετῆς εἶναι ἡ «πίστις» καὶ «δίκαιος» καλεῖται ὁ «πιστὸς» (βλ. Περὶ τοῦ τίς ὁ τῶν θείων ἐστὶ κληρονόμος 94-95. Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίας 3, 228 [Γέν. 15, 6]). Ὁ Φίλων χρησιμοποιεῖ συχνὰ τὸ ἐπίθετο ὡς κατηγόρημα τοῦ Θεοῦ (βλ. Περὶ τοῦ θεοπέμπτους εἶναι τοὺς ὀνείρους 2, 194. Περὶ τοῦ βίου Μωυσέως 2, 279. Περὶ φυγῆς καὶ εὑρέσεως 82). Καὶ στὸν Ἰώσηπο ὁ «δίκαιος» ἀπαντᾶ μὲ τὴ σύνθετη σημασία σὲ συνδυασμὸ μὲ ἄλλα ἐπίθετα (βλ. Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 7, 369: «ἀγαθὸν καὶ δίκαιον»· 8, 295: «δικαίους καὶ ὁσίους»· 9, 133-134: «ἀνδρὶ χρηστῷ καὶ δικαίῳ»· 260: «φύσις χρηστὴ καὶ δικαία καὶ εὐσεβής»· 10, 215: «δικαίους καὶ θεοφιλεῖς»). Ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ ἐπιθέτου στὸν ἅγιο τῆς παλαιοδιαθηκικῆς ἐποχῆς ἀπαντᾶ ἐπίσης στὸν Ἰώσηπο (βλ. ὅπ.π. 9, 33: «ὁ Ἰωσαφάτης δίκαιος ὤν»). «∆ίκαιος» ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ εἶναι ὁ ὑπήκοος τῶν ἐντολῶν αὐτοῦ (βλ. ὅπ.π. 6, 165: «βασιλεύειν αὐτὸν [ἐνν. ∆αβὶδ] ὁ θεὸς ᾕρηται, παρῄνει δ᾽ εἶναι δίκαιον καὶ κατήκοον αὐτοῦ τῶν προσταγμάτων»· 8, 208: «δίκαιος εἶναι πειρῶ καὶ φύλαττε τὰ νόμιμα»). Ὁ ἴδιος χρησιμοποιεῖ τὸ ἐπίθετο καὶ γιὰ τὸ Θεὸ (ὅπ.π. 2, 108-109. Ἱστορία ἰουδαϊκοῦ πολέμου 7, 323).

13. ΟΜΗΡΟΣ, Ὀδύσσεια Ζ, 120-121· Θ, 575-576· Ι, 175-176· Ν, 201-202. Παρόμοια οἱ «γλακτοφάγοι» εἶναι «δικαιότατοι» (Ἰλιὰς Ν, 6) καὶ ὁ Χείρων «δικαιότατος Κενταύρων» (ὅπ.π. Λ, 832).

14. Βλ. ΟΜΗΡΟΣ, Ὀδύσσεια Σ, 414: «ἐπὶ ῥηθέντι δικαίῳ». ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 7, 109: «τῷ δικαιοτάτῳ τῶν λόγων». Πρβλ. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 3, 44, 4. Βλ. καὶ «δίκαιος πρὸς πᾶσαν ὁμιλίαν» = ἐπιτήδειος στὴν ὁμιλία.

15. Ὁ Σόλων μεταχειρίζεται τὸ ἐπίθετο γιὰ τὴ γαλήνια καὶ ἤρεμη θάλασσα (Ἀπόσπασμα 12: «ἐξ ἀνέμων δὲ θάλασσα ταράσσεται· ἢν δέ τις αὐτὴν μὴ κινῆι, πάντων ἐστὶ δικαιοτάτη»). Ὁ VLASTOS, «Equality and justice», σ. 156, θεωρεῖ ὅτι ἡ σημασία αὐτὴ ἀπηχεῖ τὴν ἀντίληψη τῶν ἀρχαίων περὶ κοσμικῆς δικαιοσύνης. Ἡ θάλασσα ποὺ δὲν ταράσσεται ἀπὸ ἀνέμους εἶναι «δικαιοτάτη», καθὼς καὶ ἡ ἴδια δὲν προκαλεῖ ἐνόχληση. «∆ικαίη ζόη» εἶναι ὁ κανονικός, ὁ συνήθης τρόπος ζωῆς, ποὺ ἀναγνωρίζεται ὡς καλὸς καὶ ἀ- ξιότιμος (ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 2, 177). Βλ. καὶ ΞΕΝΟΦΩΝ, Κύρου παιδεία 2, 2, 26: «ἅρμα δίκαιον» (= ἅρμα ποὺ κινεῖται ὁμαλά). Πρβλ. «ἵππον δίκαιον ποιεῖσθαί τινι» = κάνω ἵππο κατάλληλο πρός χρήση ἄλλου.

16. Βλ. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 2, 149: «αἱ δ ̓ ἑκατὸν ὀργυιαὶ δίκαιαί εἰσι στάδιον ἑξάπλεθρον». Βλ. καὶ «δικαιόμετρος» = ὁ ἔχων μέτρο δίκαιο, ὀρθό, ἀκριβές, «δικαιόμετρον» = ἀγγεῖο.

17. Ἀντίθετο τοῦ «δικαίου» μὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια εἶναι τὸ «ἄδικον». Βλ. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Προμηθεὺς δεσμώτης 186-187: «οἶδ ̓ ὅτι τραχὺς καὶ παρ ̓ ἑαυτῷ τὸ δίκαιον ἔχων Ζεύς». ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 1, 96: «τῷ δικαίῳ τὸ ἄδικον πολέμιόν ἐστι». Πρβλ. «δίκαια κἄδικα» (ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ, Νεφέλαι 99. Ἱππεῖς 256. Ἀχαρνεῖς 373), «τοὐμὸν δίκαιον» (ΕΥΡΙΠΙ∆ΗΣ, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Αὐλίδι 810), «δίκαια πάσχειν», «δίκαια πεποιηκέναι» (ΞΕΝΟΦΩΝ, Ἑλληνικὰ 5, 3, 11· 7, 3, 11), «τὰ δίκαια ἔχωσιν», «τὰ δίκαια λαμβάνειν» (Κύρου Ἀνά- βασις 7, 7, 14· 18). Ὁ Φίλων διακρίνει ἀνάμεσα στὸ θετικό, συμβατικό, δίκαιο καὶ στὸ φυσικὸ δίκαιο (βλ. Περὶ μέθης 34: «θέσει δικαίοις προσέχειν, ἃ κατὰ πόλεις καὶ ἔθνη καὶ χώρας ἔθεντο». Βίος πολιτικοῦ ὅπερ ἐστι περὶ Ἰωσὴφ 29: «ἡ μὲν γὰρ μεγαλόπολις ὅδε ὁ κόσμος ἐστὶ καὶ μιᾷ χρῆται πολιτείᾳ καὶ νόμῳ ἑνί· λόγος δέ ἐστι φύσεως προστακτικὸς μὲν ὧν πρακτέον, ἀπαγορευτικὸς δὲ ὧν οὐ ποιητέον· αἱ δὲ κατὰ τόπους αὗται πόλεις ἀπερίγραφοί τέ εἰσιν ἀριθμῷ καὶ πολιτείαις χρῶνται διαφερούσαις καὶ νόμοις οὐχὶ τοῖς αὐτοῖς, ἄλλα γὰρ παρ ̓ ἄλλοις ἔθη καὶ νόμιμα παρεξευρημένα καὶ προστεθειμένα». Περὶ ἀποικίας 95: «ἐκεῖνα μὲν οἶν ἔοικε τοῖς φύσει, ταῦτα δὲ τοῖς θέσει νομίμοις»). Ὁ Ἰώσηπος χρησιμοποιεῖ τὴ νομικὴ ἔννοια μὲ ποικίλες ἀποχρώσεις. Μὲ τὸν ἴδιο ὅρο δηλώνει ἄλλοτε τὸν παλαιοδιαθηκικὸ νόμο (Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 8, 296-297), ἄλλοτε τὸ νόμο τῆς πολιτείας (ὅπ.π. 12, 121-122), ἄλλοτε τὸ φυσικὸ νόμο (Ἱστορία ἰουδαϊκοῦ πολέμου 1, 507). Ὁ ἴδιος χρησιμοποιεῖ καὶ τὶς συντάξεις «διώκειν τὸ δίκαιον», «τὰ δίκαια ποιεῖν», «τὰ δίκαια πράττειν», «ἀξιοῦν δίκαια» (Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 6, 263· 8, 126· 9, 169· 14, 305).

18. Βλ. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Ἀγαμέμνων 811-813.

19. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτεία 332c: «διενοεῖτο… ὅτι τοῦτ ̓ εἴη δίκαιον, τὸ προσῆκον ἑκάστῳ ἀποδιδόναι, τοῦτο δὲ ὠνόμασεν ὀφειλόμενον». ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 3, 54, 1: «παρεχόμενοι δὲ ὅμως ἃ ἔχομεν δίκαια πρός τε τὰ Θηβαίων διάφορα καὶ ἐς ὑμᾶς καὶ τοὺς ἄλλους Ἕλληνας». Τὰ οὐσιαστικοποιημένα «δίκαιον» καὶ «δίκαια» μὲ τὴ νομικὴ ἔννοια σημαίνουν δικαιώματα, διατάξεις, καθήκοντα, ἀξιώσεις.

20. Βλ. ∆ΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΥΣ, Ρωμαϊκὴ ἀρχαιολογία 3, 51, 2: «ἐπὶ συγκειμένοις δικαίοις».

21. Βλ. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Ἀγαμέμνων 375. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 6, 137. Βλ. καὶ τὸ συνώνυμο «ἐνδίκως».

22. Βλ. ΣΟΦΟΚΛΗΣ, Αἴας 547: «εἴπερ δικαίως ἔστ ̓ ἐμὸς τὰ πατρόθεν».

23. Βλ. ΣΟΦΟΚΛΗΣ, Οἰδίπους τύραννος 675. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 6, 34, 8.

24. Βλ. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 9, 60· πρβλ. 8, 137· 9, 27: «δίκαιοί ἐστε», «δίκαιοι εἶναι ἐξιέναι», «δίκαιοί εἰμεν ἔχειν». ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 4, 17, 5: «δίκαιοί εἰσι καὶ ἀπιστότατοι εἶναι ταῖς εὐπραγίαις». ΑΡΙ- ΣΤΟΦΑΝΗΣ, Νεφέλαι 1434: «δίκαιός εἰμ ̓ ἐγὼ κολάζειν». ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικὰ 1287b: «ὁ ἀνὴρ ὁ σπουδαῖος… ἄρχειν δίκαιος». Ἐπίσης ἀπαντᾶ στὸ συγκριτικὸ καὶ στὸν ὑπερθετικὸ βαθμό. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, ὅπ.π. 1, 76, 3: «ἑτέρων ἄρχειν δικαιότεροι». ΠΛΑΤΩΝ, Συμπόσιον 172b: «δικαιότατος εἶ ἀπαγγέλλειν».

25. Βλ. ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Προμηθεὺς δεσμώτης 611: «δίκαιον πρὸς φίλους οἴγειν στόμα». ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 1, 39: «ἐμέ τε δίκαιόν ἐστι φράζειν».

26. Βλ. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 1, 96· 7, 52. Ταυτόσημος εἶναι ὁ ὅρος «δικαιότης» (ΞΕΝΟΦΩΝ, Κύρου ἀνάβασις 2, 6, 26).

27. Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικὰ 1291a.

28. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Γοργίας 464bc.

29. Βλ. ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Παρεκβολαὶ εἰς τὴν Ὁμήρου Ἰλιάδα 3, 435.

30. Βλ. ΠΙΝ∆ΑΡΟΣ, Ἀπόσπασμα 169a: «Νόμος ὁ πάντων βασιλεὺς θνατῶν τε καὶ ἀθανάτων ἄγει δικαιῶν τὸ βιαιότατον ὑπερτάτᾳ χειρὶ» (πρβλ. ΠΛΑΤΩΝ, Γοργίας 484b. Νόμοι 690c, 715a). ΑΙΣΧΥΛΟΣ, Ἀγαμέμνων 392-393. ΦΙΛΩΝ, Περὶ τῶν ἐν μέρει διαταγμάτων 1, 140· 3, 172. ΙΩΣΗΠΟΣ, Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 4, 278.

31. Βλ. ∆ΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΥΣ, Ρωμαϊκὴ ἀρχαιολογία 10, 1, 2-3: «τὸ μὲν ἀρχαῖον οἱ βασιλεῖς αὐτῶν ἔταττον τοῖς δεομένοις τὰς δίκας, καὶ τὸ δικαιωθὲν ὑπ᾽ ἐκείνων τοῦτο νόμος ἦν».

32. Βλ. ΣΟΦΟΚΛΗΣ, Οἰδίπους τύραννος 574-575: «ἐγὼ δὲ σοῦ μαθεῖν δικαιῶ· 639-640: «δεινά μ᾽ Οἰδίπους… δρᾶσαι δικαιοῖ». Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ 1350, 1642. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 1, 89: «δικαιῶ σημαίνειν σοί»· 9, 42: «Τούτου δὲ οὕτω δικαιοῦντος ἀντέλεγε οὐδείς». ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 2, 41, 5: «οἵδε τε γενναίως δικαιοῦντες μὴ ἀφαιρεθῆναι αὐτὴν μαχόμενοι ἐτελεύτησαν». Βλ. καὶ ΦΙΛΩΝ, Περὶ ἀποικίας 73. Περὶ τοῦ βίου Μωυσέως 1, 44. ΙΩΣΗΠΟΣ, Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 9, 187· 12, 124· 19, 305. Ἀμφότεροι οἱ ἰουδαῖοι συγγραφεῖς χρησιμοποιοῦν τὸ ρῆμα κατὰ κανόνα μὲ τὴν κοινή του χρήση, ἐκτὸς εὐαρίθμων περιπτώσεων (λ.χ. ὁ Φίλων παραπέμπει στὴν παλαιοδιαθηκικὴ ἔννοια τοῦ ρήματος στὸ χωρίο Γέν. 38, 26 [Περὶ τῶν μετονομαζομένων καὶ ὧν ἕνεκα μετονομάζονται 136]). Ἔχει ἐπίσης τὴν ἔννοια τοῦ ρήματος ἀπαιτῶ (ὅπ.π. 19), θέλω (ΙΩΣΗΠΟΣ, ὅπ.π. 19, 178), συναινῶ (ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, ὅπ.π. 2, 172), ἐπιτρέπω (ὅπ.π. 3,118), παραχωρῶ (∆ΙΩΝ ΚΑΣΣΙΟΣ, Ρωμαϊκὴ ἱστορία 54, 24, 6).

33. Βλ. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, Περὶ τύχης 97f. Κοντὰ στὴ νομικὴ ἔννοια εἶναι καὶ οἱ σημασίες ἐκφέρω ἀπόφαση (ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 2, 71, 4), ἐξασφαλίζω τὸ δίκαιο κάποιου (ΠΟΛΥΒΙΟΣ, Ἱστορία 3, 31, 9), καθὼς καὶ ἡ παθητικὴ χρήση μὲ τὴ σημασία τοῦ τυγχάνω δίκαιης μεταχείρισης, «δικαιοῦσθαι» ἀντίθετο τοῦ «ἀδικεῖσθαι» (ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1136a).

34. Βλ. ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ, Ἱστορία 1, 100: «κατ ̓ ἀξίην ἑκάστου ἀδικήματος ἐδικαίου». ∆ΙΩΝ ΚΑΣΣΙΟΣ, Ρωμαϊκὴ ἱστορία 38, 11, 3· 52, 24, 4. Στὴν παθητικὴ φωνὴ σημαίνει μοῦ ἀποδίδεται δικαιοσύνη, τιμωροῦμαι (ὅπ.π. 37, 41, 2· 41, 28, 4). Βλ. καὶ τοὺς συναφεῖς ὅρους «δικαιωτὴς» = κριτής, δικαστής, «δικαιωτήριον» = τόπος τιμωρίας, κολαστήριο (ΠΛΑΤΩΝ, Φαῖδρος 249a).

35. Βλ. ἐνδεικτικὰ Ἔξ. 23, 7. Λουκ. 16, 15.

36. Βλ. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 1, 41, 1: «∆ικαιώματα μὲν οὖν τάδε πρὸς ὑμᾶς ἔχομεν ἱκανὰ κατὰ τοὺς Ἑλλήνων νόμους». Ἐνίοτε ἐκφράζει τὴν ἔγγραφη ἀπαίτηση. Βλ. ΙΩΣΗΠΟΣ, Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 17, 228: «Καῖσαρ δὲ Ἀρχελάου τε εἰσπέμψαντος ὡς αὐτὸν γράμματα, ἐν οἷς τὰ δικαιώματα προετίθει».

37. Βλ. ΙΩΣΗΠΟΣ, Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 19, 285: «βούλομαι μηδὲν διὰ τὴν Γαΐου παραφροσύνην τῶν δικαίων τῷ Ἰουδαίων ἔθνει παραπεπτωκέναι, φυλάσσεσθαι δ᾽ αὐτοῖς καὶ τὰ πρότερον δικαιώματα ἐμμένουσι τοῖς ἰδίοις ἔθεσιν». Περὶ ἀρχαιότητος ἰουδαίων 2, 37: «τὴν στήλην τὴν ἑστῶσαν ἐν Ἀλεξανδρείᾳ καὶ τὰ δικαιώματα περιέχουσαν, ἃ Καῖσαρ ὁ μέγας τοῖς Ἰουδαίοις ἔδωκεν». ∆ΙΩΝ ΚΑΣΣΙΟΣ, Ρωμαϊκὴ ἱστορία 37, 51, 1-2: «πρὸς τὰ τοῦ πλήθους δικαιώματα, ἐς αὐτόν σφων τὸν σύλλογον ἐσελθών, μετέστη».

38. Βλ. ΙΩΣΗΠΟΣ, Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 17, 130: «…κατειργούσης αὐτὸν πανταχόθεν τῆς δίκης ἀπορίᾳ τῶν ἀλλαχόθεν δικαιωμάτων, οἷς ἀπολύσαιτο τὰ ἐγκεκλημένα».

39. Ἀπαντᾶ συχνότατα στὴν Παλαιὰ ∆ιαθήκη. Βλ. ἐνδεικτικὰ Γέν. 26, 5. Ἔξ. 15, 25-26. Ψαλμ. 118, 8. Τὴν παλαιοδιαθηκικὴ σημασία μὲ τὶς ποικίλες ἀποχρώσεις της ἀκολουθεῖ ὁ ΦΙΛΩΝ, Περὶ τοῦ τὸ χεῖρον τῷ κρείττονι φιλεῖν ἐπιτίθεσθαι 67-68. Περὶ τοῦ τίς ὁ τῶν θείων ἐστὶ κληρονόμος 8.

40. Ἀντίθετο τοῦ «δικαιώματος» μὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια εἶναι τὸ «ἀδίκημα». ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ρητορικὴ 1359a. Πρβλ. ὅπ.π. 1373b: «τἀδικήματα καὶ τὰ δικαιώματα διχῶς ἔστιν ἀδικεῖν καὶ δικαιοπραγεῖν».

41. Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1135a: «διαφέρει δὲ τὸ ἀδίκημα καὶ τὸ ἄδικον καὶ τὸ δικαίωμα καὶ τὸ δίκαιον· ἄδικον μὲν γάρ ἐστι τῇ φύσει ἢ τάξει· αὐτὸ δὲ τοῦτο, ὅταν πραχθῇ, ἀδίκημά ἐστι, πρὶν δὲ πραχθῆναι, οὔπω, ἀλλ᾽ ἄδικον. ὁμοίως δὲ καὶ δικαίωμα· καλεῖται δὲ μᾶλλον δικαιοπράγημα τὸ κοινόν, δικαίωμα δὲ τὸ ἐπανόρθωμα τοῦ ἀδικήματος».

42. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Νόμοι 864e: «τὴν μὲν βλάβην ἣν ἄν τινα καταβλάψῃ πάντως ἁπλῆν ἀποτινέτω, τῶν δὲ ἄλλων δικαιωμάτων ἀφείσθω, πλὴν ἂν ἄρα τινὰ ἀποκτείνας μὴ καθαρὸς ᾖ τὰς χεῖρας φόνου».

43. Βλ. ∆ΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΥΣ, Ρωμαϊκὴ ἀρχαιολογία 3, 10, 3: «ἐὰν δὲ ἀναστρέψασα τὰς ἀνθρωπίνας δικαιώσεις ἡ φύσις…».

44. Βλ. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 8, 66, 2. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, Ἀρταξέρξης 14, 3. Περὶ τῶν ὑπὸ τοῦ θείου βραδέως τιμωρουμένων 565a. ΙΩΣΗΠΟΣ, Ἰουδαϊκὴ ἀρχαιολογία 18, 315. ∆ΙΩΝ ΚΑΣΣΙΟΣ, Ρωμαϊκὴ ἱστορία 40, 43, 3. ΑΡΠΟΚΡΑΤΙΩΝ, Λεξικὸν 98.

45. Βλ. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 1, 141, 1. ∆ΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΥΣ, Ρωμαϊκὴ ἀρχαιολογία 1, 87, 1. ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, ∆ημήτριος καὶ Ἀντώνιος 18, 6.

46. ΑΡΠΟΚΡΑΤΙΩΝ, Λεξικὸν 98.

47. Βλ. ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ, Ἱστορία 3, 82, 4: «καὶ τὴν εἰωθυῖαν ἀξίωσιν τῶν ὀνομάτων ἐς τὰ ἔργα ἀντήλλαξαν τῇ δικαιώσει».

48. Βλ. TDNT 2, σ. 178. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Αἱ περὶ πολιτείας καὶ δικαίου ἰδέαι, σ. 105.

49. Μὲ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ σημασία τῆς εὐταξίας, εὐπρέπειας, εὐκοσμίας. Γιὰ τὴ σημασία καὶ ἐξέλιξη τοῦ ὅρου «κόσμος» βλ. LIDDELL-SCOTT, Μέγα Λεξικόν, τόμ. 2, σ. 763.

50. Βλ. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 15-17. Ἡ «κοσμικὴ» δικαιοσύνη ἀποδόθηκε μὲ τὸν ὅρο «κοσμοδικία» κατ ̓ ἀναλογία πρὸς τὸν ὅρο «θεοδικία». Ὡστόσο ὡς φιλοσοφικὴ σύλληψη καὶ ἰδέα ἡ κοσμοδικία προηγεῖται τῆς θεοδικίας (ὅπ.π., σ. 17 ὑποσ. 1).

51. Γιὰ τὶς ἔννοιες τῆς «ἀρχῆς» καὶ τοῦ «ἀπείρου», καθὼς καὶ γιὰ τὴν ταύτιση αὐτοῦ μὲ τὸ θεῖο, ὅπως τὶς ἐκλαμβάνει ὁ Ἀναξίμανδρος, βλ. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 36-41, 58-72.

52. ΑΝΑΞΙΜΑΝ∆ΡΟΣ, Ἀπόσπασμα 1: «ἀρχήν τε καὶ στοιχεῖον εἴρηκε τῶν ὄντων τὸ ἄπειρον… ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι, καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών· διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν…». Τὸ κείμενο διασώζουν ὁ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ (Φυσικαὶ δόξαι 2) καὶ ὁ ΣΙΜΠΛΙΚΙΟΣ (Ἀριστοτέλους φυσικὴ ἀκρόασις Α 24, 13 ἑξ.). Βλ. VLASTOS, «Equality and justice», σσ. 168-173. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 44-57, 73-111, ὅπου ὁ συγγραφέας ἑρμηνεύει τὸ ἐπίμαχο ἀπόσπασμα τοῦ Ἀναξιμάνδρου μὲ προσοχή, λαμβάνοντας ὑπ᾽ ὄψιν τὴν πιθανότητα ἐπέμβασης τοῦ Θεοφράστου καὶ τοῦ Σιμπλικίου καὶ ἐνσωμάτωσης στὸ κείμενο τῶν δικῶν τους κοσμολογικῶν προϋποθέσεων. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σσ. 109-112. Ο Ι∆ΙΟΣ, Λόγος καὶ μύθος, σσ. 45-47. Γιὰ τὴν προγενέστερη κοσμολογικὴ καὶ φιλοσοφικὴ παράδοση ποὺ ἐπέδρασε στὴ σκέψη τοῦ Ἀναξιμάνδρου βλ. ΒΕΪΚΟΣ, ὅπ.π., σσ. 18-30.

53. Βλ. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Ἀπόσπασμα 8: «τὸ ἀντίξοον συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν καὶ πάντα κατ ̓ ἔριν γίνεσθαι»· 51: «παλίντροπος ἁρμονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης»· 80: «εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεμον ἐόντα ξυνόν, καὶ δίκην ἔριν, καὶ γινόμενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών»· 94: « Ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δὲ μή, Ἐρινύες μιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν». Βλ. καὶ VLASTOS, «Equality and justice», σσ. 164-168. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 114-115. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σσ. 94-99. Ο Ι∆ΙΟΣ, Λόγος καὶ μύθος, σσ. 42-43. Ὁ ὅρος «χρεὼν» εἶναι ἀναξιμάνδρειος. Ἔχει τὴν ἔννοια τῆς ἀναγκαιότητας, καὶ ἔτσι χρησιμοποιεῖται καὶ ἀπὸ τὸν Ἡράκλειτο. Βλ. ΒΕΪΚΟΣ, ὅπ.π., σσ. 85-86.

54. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Ἀπόσπασμα 2: «διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῶι ξυνῶι, τουτέστι τῶι κοινῶι· ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός. τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἰδίαν ἔχοντες φρόνησιν». ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σσ. 100-105.

55. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Ἀπόσπασμα 44: «μάχεσθαι χρὴ τὸν δῆμον ὑπὲρ τοῦ νόμου ὅκωσπερ τείχεος»· 114: «ξὺν νόωι λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῶι ξυνῶι πάντων, ὅκωσπερ νόμωι πόλις, καὶ πολὺ ἰσχυροτέρως. τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόμοι ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου· κρατεῖ γὰρ τοσοῦτον ὁκόσον ἐθέλει καὶ ἐξαρκεῖ πᾶσι καὶ περιγίνεται». Ὁ Ἡράκλειτος κατηγορήθηκε ὡς ἐχθρὸς τῆς δημοκρατίας. Ὡστόσο στόχος τῆς φιλοσοφίας του -ὁ ὁποῖος δὲν ἐπιτεύχθηκε- ἦταν νὰ καθοδηγήσει τοὺς συμπατριῶτες του Ἐφεσίους στὴ σωστὴ δημοκρατία καὶ στὴν ἀνεξαρτησία τῆς πολιτικῆς ζωῆς. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σσ. 80, 92.

56. ΠΑΡΜΕΝΙ∆ΗΣ, Ἀπόσπασμα 1· 8. Βλ. καὶ ΣΤΟΒΑΙΟΣ, Ἐκλογαὶ 1, 4, 7c: «οὗτοι (ἐνν. Παρμενίδης καὶ ∆ημόκριτος) πάντα κατ ̓ ἀνάγκην· τὴν δ ̓ αὐτὴν εἶναι εἱμαρμένην καὶ δίκην καὶ πρόνοιαν καὶ κοσμοποιόν». TDNT 2, σ. 179. VLASTOS, «Equality and justice», σσ. 161-164. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 108-109, 115. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σσ. 121-122.

57. ΕΜΠΕ∆ΟΚΛΗΣ, Ἀπόσπασμα 16 ἑξ.· 98. Ἂν καὶ στὰ σωζόμενα ἀποσπάσματα τοῦ Ἐμπεδοκλῆ δὲν ὑπάρχει ἀναφορὰ στὴ «δίκη», ὡστόσο τὸ θρησκευτικὸ στοιχεῖο εἶναι καὶ σ᾽ αὐτὸν ἔντονα παρόν. Βλ. VLASTOS, «Equality and justice», σσ. 158-161. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σσ. 112-113. Ο Ι∆ΙΟΣ, Λόγος καὶ μύθος, σ. 54.

58. ΑΛΚΜΑΙΩΝ, Ἀπόσπασμα 4: «τῆς μὲν ὑγιείας εἶναι συνεκτικὴν τὴν ἰσονομίαν τῶν δυνάμεων, ὑγροῦ, ξηροῦ, ψυχροῦ, θερμοῦ, πικροῦ, γλυκέος καὶ τῶν λοιπῶν, τὴν δ᾽ ἐν αὐτοῖς μοναρχίαν νόσου ποιητικήν· φθοροποιὸν γὰρ ἑκατέρου μοναρχίαν. Καὶ νόσον συμπίπτειν ὡς μὲν ὑφ᾽ οὗ ὑπερβολῇ θερμότητος ἢ ψυχρότητος… ἐγγίνεσθαι δὲ τούτοις ποτὲ κἀκ τῶν ἔξωθεν αἰτιῶν, ὑδάτων ποιῶν ἢ χώρας ἢ κόπων ἢ ἀνάγκης ἢ τῶν τούτοις παραπλησίων. Τὴν δὲ ὑγείαν τὴν σύμμετρον τῶν ποιῶν κρᾶσιν». Βλ. καὶ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Προβλήματα 916a. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σ. 26 ὑποσ. 2. VLASTOS, «Equality and justice», σσ. 156-157. Περὶ «ἰσονομίας» βλ. καὶ GR. VLASTOS, «Isonomia», AJP 74 (1953) 337-366.

59. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, Περὶ ἄρθρων 7· 10. Περὶ ἀέρων, ὑδάτων, τόπων 12. Βλ. καὶ Περὶ φύσιος ἀνθρώπου 7. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 115-116. VLASTOS, «Equality and justice», σσ. 157-158.

60. Βλ. ΣΟΛΩΝ, Ἀπόσπασμα 12, 1-2· 13, 52· 16, 1-2. ∆ΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ, Βίοι φιλοσόφων 1, 67. Γιὰ τὴν κοσμικὴ δικαιοσύνη κατὰ τὸ Σόλωνα βλ. VLASTOS, «Equality and justice», σσ. 165-166. TDNT 2, σσ. 178-179. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 23-25. Περισσότερα βλ. GR. VLASTOS, «Solonian Justice», Classical Philology 41 (1946) 65-83.

61. ΗΣΙΟ∆ΟΣ, Ἔργα καὶ ἡμέραι 256-257: «ἡ δέ τε παρθένος ἐστὶ ∆ίκη, ∆ιὸς ἐκγεγαυῖα, κυδρή τ᾽ αἰδοίη τε θεοῖς οἳ Ὄλυμπον ἔχουσιν»· 276-278: «τόνδε γὰρ ἀνθρώποισι νόμον διέταξε Κρονίων, ἰχθύσι μὲν καὶ θηρσὶ καὶ οἰωνοῖς πετεηνοῖς ἔσθειν ἀλλήλους, ἐπεὶ οὐ δίκη ἐστὶ μετ᾽ αὐτοῖς». Ὁ Ἡσίοδος συγχέει κοσμικὴ καὶ ἀνθρώπινη τάξη. Ἡ ἀπόδοση στὶς Ὧρες τῶν ὀνομάτων Εὐνομία, ∆ίκη καὶ Εἰρήνη (βλ. Θεογονία 901-902) δείχνει ὅτι ὁ ποιητὴς ζεῖ σὲ μία ἐποχὴ ἑνιαίας θεώρησης τῆς ἀνθρώπινης κοινωνίας καὶ τοῦ κοσμικοῦ συνόλου, ὅπου ἡ ∆ίκη κατέχει ξεχωριστὴ θέση, καθὼς ἀντιπροσωπεύει τὴν ἔννοια τῆς χρονικῆς τάξης στὴν ἀκολουθία τοῦ φυσικοῦ κόσμου. Βλ. ΒΕΪΚΟΣ, Κοσμολογία, σσ. 20-21.

62. ΘΕΟΓΝΙΣ, Ἐλεγεῖαι 1, 147. TDNT 2, σ. 179. Βλ. καὶ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1129b. Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν πατρότητα τοῦ ἀποφθέγματος (ἀποδίδεται καὶ στὸ Φωκυλίδη) αὐτὸ ἀποτελεῖ ἕνα ἀπὸ τὰ κορυφαῖα γνωμικὰ τῆς παγκόσμιας διανόησης καὶ τὴν κορωνίδα τῶν περὶ δικαιοσύνης ρήσεων.

63. ΠΙΝ∆ΑΡΟΣ, Ἀπόσπασμα 169a. Βλ. ΙΩΑΝΝΙ∆ΗΣ, «Ρητὰ ἀρχαίων», σ. 19 ἑξ., ἀπ᾽ ὅπου ἀντλήσαμε τὸ παρὸν καὶ ἄλλα ἀρχαιοελληνικὰ ρητὰ περὶ νόμου.

64. ∆ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ, Ἀπόσπασμα 62· 89. Βλ. καὶ ΣΤΟΒΑΙΟΣ, Ἐκλογαὶ 3, 9, 29. ΦΙΛΗΜΩΝ, Ἀπόσπασμα 94. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σσ. 131-133.

65. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Κρίτων 53c: «ὅστις γὰρ νόμων διαφθορεύς ἐστιν σφόδρα που δόξειεν ἂν νέων γε καὶ ἀνοήτων ἀνθρώπων διαφθορεὺς εἶναι. πότερον οὖν φεύξῃ τάς τε εὐνομουμένας πόλεις καὶ τῶν ἀνδρῶν τοὺς κοσμιωτάτους;».

66. Αὐτὸ δίδαξε ὁ μέγας καὶ ἀληθινὸς σοφὸς ἔμπρακτα ἀρνούμενος νὰ συναινέσει στὸ σχέδιο ἀπόδρασης, ἐνέργεια ποὺ θὰ συνιστοῦσε παράβαση τῶν κειμένων νόμων. Ἡ ὑπακοή του στὸ θετὸ δίκαιο τῆς πολιτείας, ἀλλὰ καὶ στὴν ἄδικη ἀπόφαση τῶν φορέων τῆς δικαστικῆς δικαιοσύνης κορυφώνεται, ὅταν προβαίνει χωρὶς δισταγμὸ στὴν κατάποση τοῦ κωνείου. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Ἀπολογία Σωκράτους 32a ἑξ. ΚΟΡΣΟΣ, «Περὶ ἀγράφου νόμου», σσ. 7-8.

67. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Πρωταγόρας 323a-c: « Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ὡς τῷ ὄντι ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς, τόδε αὖ λαβὲ τεκμήριον. ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς, ὥσπερ σὺ λέγεις, ἐάν τις φῇ ἀγαθὸς αὐλητὴς εἶναι, ἢ ἄλλην ἡντινοῦν τέχνην ἣν μή ἐστιν, ἢ καταγελῶσιν ἢ χαλεπαίνουσιν, καὶ οἱ οἰκεῖοι προσιόντες νουθετοῦσιν ὡς μαινόμενον· ἐν δὲ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ πολιτικῇ ἀρετῇ, ἐάν τινα καὶ εἰδῶσιν ὅτι ἄδικός ἐστιν, ἐὰν οὗτος αὐτὸς καθ᾽ αὑτοῦ τἀληθῆ λέγῃ ἐναντίον πολλῶν, ὃ ἐκεῖ σωφροσύνην ἡγοῦντο εἶναι, τἀληθῆ λέγειν, ἐνταῦθα μανίαν, καί φασιν πάντας δεῖν φάναι εἶναι δικαίους, ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή, ἢ μαίνεσθαι τὸν μὴ προσποιούμενον δικαιοσύνην· ὡς ἀναγκαῖον οὐδένα ὅντιν ᾽ οὐχὶ ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς, ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις».

68. ΠΛΑΤΩΝ, Μενέξενος 246e-247a. Βλ. καὶ ΞΕΝΟΦΩΝ, Ἀπομνημονεύματα 3, 9, 5: «ἔφη δὲ καὶ τὴν δικαιοσύνην καὶ τὴν ἄλλην πᾶσαν ἀρετὴν σοφίαν εἶναι. τά τε γὰρ δίκαια καὶ πάντα ὅσα ἀρετῇ πράττεται καλά τε κἀγαθὰ εἶναι».

69. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Νόμοι 963a ἑξ. Πολιτεία 427e ἑξ., 443d ἑξ. Φαίδων, 69b ἑξ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Αἱ περὶ πολιτείας καὶ δικαίου ἰδέαι, σσ. 106-107. Ἡ ἀρετὴ τῆς δικαιοσύνης ἀναγνωρίζεται ὡς ἡ πρώτη ἀρχὴ τῆς πλατωνικῆς ἠθικῆς. Πάντως ἡ τετραμερὴς διαίρεση τῶν ἀρετῶν δὲν εἶναι ἐπινόηση τοῦ Πλάτωνα. Ἂν καὶ μία πρώτη διαίρεση μαρτυρεῖται ἀπὸ τὸν Αἰσχύλο (Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας 610: «σώφρων δίκαιος ἀγαθὸς εὐσεβὴς ἀνήρ»), πιθανότατα προϋπῆρχε στὸν ἀρχαιοελληνικὸ κόσμο. Βλ. TDNT 2, σ. 182 ὑποσ. 2.

70. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτεία 443cd: «Τὸ δέ γε ἀληθές, τοιοῦτόν τι ἦν, ὡς ἔοικεν, ἡ δικαιοσύνη ἀλλ᾽ οὐ περὶ τὴν ἔξω πρᾶξιν τῶν αὑτοῦ, ἀλλὰ περὶ τὴν ἐντός, ὡς ἀληθῶς περὶ ἑαυτὸν καὶ τὰ ἑαυτοῦ, μὴ ἐάσαντα τἀλλότρια πράττειν ἕκαστον ἐν αὑτῷ μηδὲ πολυπραγμονεῖν πρὸς ἄλληλα τὰ ἐν τῇ ψυχῇ γένη, ἀλλὰ τῷ ὄντι τὰ οἰκεῖα εὖ θέμενον καὶ ἄρξαντα αὐτὸν αὑτοῦ καὶ κοσμήσαντα καὶ φίλον γενόμενον ἑαυτῷ καὶ συναρμόσαντα τρία ὄντα…».

71. Βλ. ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτεία 431b ἑξ. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σ. 175 ἑξ. Ο Ι∆ΙΟΣ, Λόγος καὶ μύθος, σσ. 118-119.

72. ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτικὸς 294ab.

73. Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ρητορικὴ 1373b: «…ὥρισται δὴ τὰ δίκαια καὶ τὰ ἄδικα πρός τε νόμους δύο καὶ πρὸς οὕς ἐστι διχῶς. λέγω δὲ νόμον τὸν μὲν ἴδιον, τὸν δὲ κοινόν, ἴδιον μὲν τὸν ἑκάστοις ὡρισμένον πρὸς αὐτούς, καὶ τοῦτον τὸν μὲν ἄγραφον, τὸν δὲ γεγραμμένον, κοινὸν δὲ τὸν κατὰ φύσιν. ἔστι γάρ τι ὃ μαντεύονται πάντες, φύσει κοινὸν δίκαιον καὶ ἄδικον, κἂν μηδεμία κοινωνία πρὸς ἀλλήλους ᾖ μηδὲ συνθήκη, οἷον καὶ ἡ Σοφοκλέους Ἀντιγόνη φαίνεται λέγουσα, ὅτι δίκαιον ἀπειρημένου θάψαι τὸν Πολυνείκη, ὡς φύσει ὃν τοῦτο δίκαιον… καὶ ὡς Ἐμπεδοκλῆς λέγει περὶ τοῦ μὴ κτείνειν τὸ ἔμψυχον· τοῦτο γὰρ οὐ τισὶ μὲν δίκαιον τισὶ δ ̓ οὐ δίκαιον…».

74. Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικὰ 1253a, 1323a. Ἠθικὰ Νικομάχεια 1130ab, 1134a.

75. Βλ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικὰ 1283a. Ἠθικὰ Νικομάχεια 1129b. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλο- σοφίας, σσ. 209-210.

76. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Πολιτικὰ 1253a, 1295a ἑξ. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σσ. 210-212. Γιὰ τὶς περὶ γραπτοῦ καὶ ἄγραφου νόμου ἀντιλήψεις τοῦ Ἀριστοτέλη βλ. ΚΟΡΣΟΣ, «Περὶ ἀγράφου νόμου», σσ. 6-7.

77. Βλ. ∆ΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ, Βίοι φιλοσόφων 7, 128: «φύσει τε τὸ δίκαιον εἶναι καὶ μὴ θέσει, ὡς καὶ τὸν νόμον καὶ τὸν ὀρθὸν λόγον, καθά φησι Χρήσιππος». ΚΟΡΣΟΣ, «Περὶ ἀγράφου νόμου», σσ. 10-12. ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, σ. 220.

78. Βλ. ΓΑΛΗΝΟΣ, Περὶ Ἱπποκράτους 7, 2, 3-4: «ὅταν μὲν οὖν αἱρεῖσθαί τε δέῃ τἀγαθὰ καὶ φεύγειν τὰ κακά, τὴν ἐπιστήμην τήνδε καλεῖ σωφροσύνην· ὅταν δὲ πράττειν μὲν τἀγαθὰ μὴ πράττειν δὲ τὰ κακά, φρόνησιν· ἀνδρείαν δ᾽ ὅταν τὰ μὲν θαρρῇ, τὰ δὲ φεύγῃ· ὅταν δὲ τὸ κατ᾽ ἀξίαν ἑκάστῳ νέμῃ, δικαιοσύνην· ἑνὶ δὲ λόγῳ γιγνώσκουσα μὲν ἡ ψυχὴ χωρὶς τοῦ πράττειν τἀγαθά τε καὶ κακὰ σοφία τ᾽ ἐστὶ καὶ ἐπιστήμη, πρὸς δὲ τὰς πράξεις ἀφικνουμένη τὰς κατὰ τὸν βίον ὀνόματα πλείω λαμβάνει τὰ προειρημένα, φρόνησίς τε καὶ σωφροσύνη καὶ δικαιοσύνη καὶ ἀνδρεία καλουμένη». ΣΤΟΒΑΙΟΣ, Ἐκλογαὶ 2, 7, 5a-5b1: «Ἀγαθὰ μὲν τὰ τοιαῦτα· φρόνησιν, σωφροσύνην, δικαιοσύνην, ἀνδρείαν… δικαιοσύνην δὲ ἐπιστήμην ἀπονεμητικὴν τῆς ἀξίας ἑκάστῳ». Εἶναι ἐμφανὴς ἐδῶ ἡ ἐξάρτηση τῶν στωικῶν ἀπὸ τὸν Ἀριστοτέλη, ἀλλὰ καὶ ἡ διαφοροποίησή τους στὸ θέμα τῆς διορθωτικῆς δικαιοσύνης. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Αἱ περὶ πολιτείας καὶ δικαίου ἰδέαι, σ. 109.

79. Βλ. ΣΤΟΒΑΙΟΣ, Ἐκλογαὶ 2, 7, 5b2.

❦

Εικόνα εξωφύλλου

http://www.ime.gr/chronos/04/gr/society/312trad_courts.html

2 Σχόλια

Ο/Η Βεατρίκη Α λέει:

03/01/2019 στο 14:48

Χαιρετώ σας! Θαυμάσιο πόνημα, διαφωτιστικό και χρήσιμο. Ωραία αρχίσατε την χρονιά!! Απ’ οτι βλέπω, σας κάνω ποδαρικό με το σχόλιό μου, οπότε εύχομαι νάμαι και γούρικη και η εργασία σας εδώ, πολύτιμη που είναι, να έχει όλο και πιο ευρεία απήχηση! Καλή χρονιά λοιπόν και στον ιστότοπό σας!

Μου αρέσει!Μου αρέσει!
1. Ο/Η Xείλων λέει:
  
  03/01/2019 στο 21:05
  
  Σας ευχαριστούμε για τα καλά σας λόγια και αντευχόμεθα, Καλή Χρονιά με Υγεία και προκοπή. Ευχόμαστε τα ίδια όσον αφορά στην δική σας ιστοσελίδα η οποία είναι πολύ αξιόλογη – καλαίσθητη με εξαιρετικά άρθρα.
  
  Μου αρέσει!Αρέσει σε 1 άτομο