εξώφυλλο: Ο αποκαλούμενος «Λόγιος Ερμής». Μάρμαρο, Ρωμαϊκό αντίγραφο από τα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ. – αρχές 2ου αιώνα μ.Χ. από Ελληνικό πρωτότυπο του 5ου αιώνα π.Χ. Museo nazionale romano di palazzo Altemps, Public domain, via Wikimedia Commons

copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Ο Ερμής στην Ελληνική μυθολογία, είναι ο θεός των συνόρων και των ταξιδιωτών, των βοσκών, των ρητόρων και του πνεύματος, της λογοτεχνίας και των ποιητών, του αθλητισμού, των μονάδων μέτρησης και των εφευρέσεων και του εμπορίου γενικότερα, καθώς και των κλεφτών και των ψευτών. Ο Ομηρικός ύμνος στον Ερμή τον περιγράφει ως:

«…..πολύτροπο, με τέχνες προικισμένο, αρπαχτικό, κλέφτη βοδιών, οδηγητή ονείρων, νυχτερινό κατάσκοπο, που σύντομα επρόκειτο να δείξει έργα ξακουστά στους αθανάτους». (Ὁμηρικός Ὓμνος Εἰς Ἑρμῆν, στ. 1-23)

O Ερμής είναι ο αγγελιοφόρος των θεών στον άνθρωπο, μαζί με την Ίριδα, εξ’ ου και ο διερμηνέας ονομάζεται ερμηνεύς, όπως και η λέξη ερμηνευτική για την τέχνη της ερμηνείας του κρυμμένου νοήματος ή το τυχερό εύρημα λέγεται έρμαιο.

Ο Ερμής, ως εφευρέτης της φωτιάς, αποτελεί παραλληλισμό του Τιτάνα Προμηθέα. Εκτός από τη σάλπιγγα και τη λύρα, πιστεύεται ότι εφηύρε πολλά αγωνίσματα και το άθλημα της πυγμαχίας και ως εκ τούτου ήταν προστάτης των αθλητών. Οι σύγχρονοι μυθογράφοι τον έχουν συνδέσει με τους πονηρούς θεούς άλλων πολιτισμών.

Ήταν επίσης ψυχοπομπός ή συνοδός των νεκρών, για να τους βοηθά να βρίσκουν το δρόμο προς τη μετά θάνατον ζωή (Κάτω Κόσμο). Σε πολλούς μύθους, περιγράφεται ως ο μόνος θεός εκτός από τον Άδη και την Περσεφόνη που μπορούσε να εισέλθει και να φύγει από τον Κάτω Κόσμο χωρίς εμπόδια.

Γέννηση

Ο Ερμής ήταν γιος του Δία και της Μαίας και γεννήθηκε στο όρος Κυλλήνη στην Αρκαδία. Όπως λέγεται στον ομώνυμο Ομηρικό Ύμνο, η Μαία ήταν μία από τις Πλειάδες νύμφες, κόρες του Άτλαντα, αλλά οι Έλληνες γενικά έδιναν το όνομα σε μαίες ή σοφές και ηλικιωμένες γυναίκες. Κάποιοι λένε ότι ο Ερμής ανατράφηκε από τον Άκακο, γιο του Αρκάδα βασιλιά Λυκάονα.

Ως βρέφος ο Ερμής ήταν πρόωρα αναπτυγμένος. Την πρώτη ημέρα εφηύρε τη λύρα. Μέχρι το σούρουπο, είχε κλέψει τα αθάνατα βοοειδή του Απόλλωνα και αφού κάλυψε τα ίχνη τους τα έκρυψε στην Πύλο. Όταν ο Απόλλωνας κατηγόρησε τον Ερμή, η Μαία είπε ότι δεν μπορούσε να είναι αυτός επειδή ήταν μαζί της όλη τη νύχτα. Ωστόσο, ο Δίας επενέβη και είπε ότι ο Ερμής έκλεψε τα βοοειδή και πρέπει να επιστραφούν. Ενώ μάλωνε με τον Απόλλωνα, ο Ερμής άρχισε να παίζει τη λύρα του. Το όργανο μάγεψε τον Απόλλωνα και συμφώνησε να αφήσει τον Ερμή να κρατήσει τα βοοειδή σε αντάλλαγμα για τη λύρα. (Απολλόδωρος. 3.10.2)

Την κλοπή είδε ο Βάττος, ο οποίος υποσχέθηκε να μην το πει, αλλά μη μπορώντας να κρατήσει την υπόσχεσή του, μετατράπηκε από τον Ερμή σε πέτρα. Αργότερα μεταμορφώθηκαν και άλλοι από τον Ερμή, όπως η Άγλαυρος σε πέτρα και επειδή πρόσβαλαν τους θεούς, ο Άγρωνας σε χαραδριό (πτηνό) ο Εύμηλος σε κοράκι και η Αλκοθόη, η Αρσίππη και η Λευκίππη σε πτηνά.

Σύμβολα του Ερμή ήταν ο κόκορας, η χελώνα και αναγνωρίζεται από την τσάντα ή τη θήκη του, τα φτερωτά σανδάλια, το φτερωτό καπέλο και το προσωπικό του σύμβολο, το κηρύκειο. Θεωρείται θεός των κλεφτών διότι ήταν πονηρός και ο ίδιος κλέφτης από τη νύχτα που γεννήθηκε, όταν το έσκασε από τη μητέρα του Μαία για να κλέψει τα βοοειδή του μεγαλύτερου αδελφού του Απόλλωνα.

Ο Ερμής ήταν πιστός στον πατέρα του Δία. Όταν η νύμφη Ιώ, μία από τις συντρόφους του Δία, παγιδεύτηκε από την Ήρα και φυλακίστηκε φρουρούμενη από τον πολύφθαλμο γίγαντα Άργο Πάνοπτη, ο Ερμής την έσωσε όταν μεταμφιεσμένος σε βοσκό, τον αποκοίμισε με τη μουσική του και στη συνέχεια τον αποκεφάλισε με ένα ξίφος.

Στη Ρωμαϊκή προσαρμογή της αρχαιοελληνικής θρησκείας, ο Ερμής ταυτίστηκε με τον θεό Μερκούριους, ο οποίος αν και κληρονομήθηκε από τους Ετρούσκους, ανέπτυξε πολλά παρόμοια χαρακτηριστικά, όπως προστάτης του εμπορίου.

Ετυμολογία

Το όνομα Ερμής θεωρείται ότι προέρχεται από την Ελληνική λέξη ἕρμα, η οποία υποδηλώνει μια τετράγωνη ή ορθογώνια κολώνα με την κεφαλή του Ερμή (συνήθως με γενειάδα) να κοσμεί την κορυφή του στύλου και στο κάτω μέρος ιθυφαλλικά ανδρικά γεννητικά όργανα. Ωστόσο, λόγω της παρουσίας του θεού στο Μυκηναϊκό Πάνθεον, όπως ο Ερμής Κριοφόρος σε γραμμικές Β’ επιγραφές στην Πύλο και τη Μυκηναϊκή Κνωσό, η σύνδεση είναι πιθανό να μετατοπίστηκε προς την αντίθετη κατεύθυνση, από τη θεότητα στις παραστάσεις των πυλώνων. Από την μετέπειτα αντιστοίχιση αυτών των πυλώνων – που χρησιμοποιήθηκαν στην Αθήνα για να αποτρέπουν το κακό αλλά και ως δείκτες δρόμων και συνόρων σε όλη την Ελλάδα – ο Ερμής έγινε προστάτης των χερσαίων ταξιδιών. Ο Ερμής ήταν αγγελιοφόρος του Δία διότι ήταν ο ταχύτερος και πιστός στον πατέρα του.

Προσωνύμια

Αργειφόντης = παραπέμπει στη δολοφονία του πολύφθαλμου γίγαντα Άργου Πανόπτη, ο οποίος φύλασσε την νύμφη Ιώ στο ιερό της Ήρας στο Άργος. Υπνώνοντας τον Άργο, ο Ερμής χρησιμοποίησε ένα ξόρκι για να κλείσει οριστικά όλα τα μάτια του και μετά σκότωσε τον γίγαντα. Στη συνέχεια, τα μάτια του γίγαντα τοποθετήθηκαν στην ουρά του παγωνιού, ως σύμβολο της θεάς Ήρας.

Λόγιος = παραπέμπει στη ρητορική ή ευγλωττία. Μαζί με την Αθηνά, ήταν η θεϊκή αναπαράσταση της ευγλωττίας στην κλασική Ελλάδα. Ο Ομηρικός Ύμνος στον Ερμή (περί 6^ο αιώνα π.Χ.) περιγράφει τον Ερμή να εκφωνεί έναν επιτυχημένο λόγο από το λίκνο για να υπερασπιστεί τον εαυτό του από την κατηγορία της κλοπής βοοειδών. Αργότερα, το σχόλιο του Πρόκλου στη Δημοκρατία του Πλάτωνα περιγράφει τον Ερμή ως θεό της πειθούς. Ωστόσο οι Νεοπλατωνιστές έβλεπαν τον Ερμή Λόγιο πιο μυστικιστικά ως προέλευση μιας Ερμαϊκής αλυσίδας φωτός και λάμψης που προέρχονταν από τη θεϊκή διάνοια (νους). Από το εν λόγω επίθετο προέκυψε σχετικός τύπος γλυπτών.

Αγλαός = λαμπερός – Αιμύλος = δόλιος – Αίπυτος – Αλεξίκακος = προστάτης – Αλύχμιος – Αμύητος= αμυσταγώγητος – Βοηλάτης = κλέφτης βοδιών – Βοοσσόος = ερεθίζων τα βόδια – Βουκλόπος = κλέφτης βοδιών – Βουφόνος = φονέας βοδιών – Διάκτορος = αγγελιαφόρος – Δόλιος = πανούργος – Ελικώνιος = αυτός που αναφέρεται στον Ελικώνα – Εμπολαίος = εμπορευτικός – Εναγώνιος = προστάτης των αγώνων – Ενόδιος = στον δρόμο – Επαρωγός = βοηθός – Επιμήλιος = φύλακας κοπαδιών – Επίσκοπος = πολιούχος – Εριούνιος = πολύ ωφέλιμος – Ερμηνεύς – μεταφραστής – Εύπτερος = αυτός που έχει ωραία φτερά – Εύρραπις = αυτός που έχει ωραίο ραβδί – Εύσκοπος = αυτός που βλέπει καλά – Εύφρων = χαρούμενος – Εύχολος = πρόσφορος – Θέσκελος = υπερφυσικός – Θέσμιος = σύμφωνος προς τους νόμους – Θοός = ταχύς – Κήρυξ= αυτός που διδάσκει ή μεταδίδει με προφορικό ή γραπτό λόγο – Κλυτόβουλος= φημισμένος για τις συμβουλές του – Κλυτός=ξακουστός – Κρατύς=ισχυρός – Κριοφόρος = φέρων κριό – Κύδιμος= φημισμένος – Κυλλήνιος = γεννημένος στο όρος Κυλλήνη – Κυνοκέφαλος= αυτός που έχει κεφάλι σκύλου – Κωρυκιώτης= αυτός που προέρχεται, που κατάγεται από τον Κώρυκο της Ιωνίας – Λαοσσόος= αυτός που υποκινεί – Λάφριος – Λευκός=καθαρός – Λυσιμέριμνος= αυτός που λύνει – Μαιήιος=μαιευτικός – Μηχανιώτης=επινοητικός – Νωνακριάτης– Οιοπόλος= αυτός που βόσκει πρόβατα – Παράμμων – Ποικιλόβουλος= πολύτροπος – Ποικιλόμυθος= αυτός που λέγει διάφορους λόγους – Πολύγιος – Πολυμήτης=πολυτεχνίτης – Πρόμαχος= μαχόμενος στην πρώτη γραμμή – Πρόναος= αυτός που βρίσκεται μπροστά από ναό – Προπυλαίος=αυτός που βρίσκεται μπροστά από την πύλη – Προφήτης – Πτερόπους=φτεροπόδαρος – Πτηνοπέδιλος= αυτός που φορεί φτερωτά πέδιλα – Πυληδόκος= φρουρός της πύλης – Σοφός – Σπαργανιώτης= παιδί στα σπάργανα – Σπηλαΐτης= αυτός που λατρεύεται στα σπήλαια – Στροφαίος=εύστροφος – Σώκος=ισχυρός – Ταλαίος – Τανύπτερος ή Τανυσίπτερος = αυτός που έχει τεντωμένες φτερούγες – Ταχύγουνος= αυτός που έχει γοργά γόνατα – Τετραγλώχιν=τετράγωνος – Τρικέφαλος – Τρισάριστος= ο καλύτερος από όλους – Τροφιούχος – Φαεσφόρος=λαμπρός – Φαιδρός=χαρωπός – Φερέσπονδος= αυτός που προσφέρει σπονδές – Φώριος=κλέφτης – Χαριδώτης = αυτός που δίνει χαρά – Χαρμοφέρων=αυτός που προκαλεί ευχαρίστηση – Χθόνιος= αυτός που βρίσκεται κάτω από τη γη – Χρυσόπτερος= αυτός που έχει χρυσά φτερά – Χρυσόρραπις= χρυσόρραβδος – Ψυχοπομπός = συνοδός ψυχών – Ψυχοστόλος= αυτός που ανακαλεί τις ψυχές τών νεκρών – Ωκυπέδιλος=αυτός που φορά ταχέα πέδιλα – Ωκυπέτης= αυτός που πετά – Ωκύπους= γοργοπόδαρος – Ωκύπτερος= αυτός που πετά γρήγορα.

Λατρεία

Παρότι υπήρχαν ναοί του Ερμή σε όλη την Ελλάδα, κύριο κέντρο λατρείας ήταν ο Φενεός στην Αρκαδία στους πρόποδες του όρους Κυλλήνη, όπου οι εορτασμοί προς τιμήν του ονομάζονταν Έρμαια.

Συνήθως, στα Έρμαια τιμούσαν τον Ερμή ως προστάτη του αθλητισμού και της γυμναστικής, συχνά μαζί με τον Ηρακλή. Περιλάμβαναν αθλητικούς αγώνες διαφόρων ειδών και διεξάγονταν σε γυμνάσια και παλαίστρες. Τα Αθηναϊκά Έρμαια ήταν μια ευκαιρία για σχετικά ασυγκράτητους και θορυβώδεις διαγωνισμούς για τους εφήβους και ο Σόλων επιχείρησε να απαγορεύσει στους ενήλικες να παρευρίσκονται. Στην Κρητική πόλη της Κυδωνίας, ο εορτασμός είχε πιο σατουρναλιστικό χαρακτήρα, καθώς η κοινωνική τάξη αντιστρεφόταν και οι αφέντες υπηρετούσαν τους δούλους τους. Εκτός από τα Έρμαια στον Φενεό, την Αθήνα και τη Κυδωνία, διάφορες ιστορικές πηγές βεβαιώνουν τον εορτασμό στη Σαλαμίνα, στην Τανάγρα Βοιωτίας, στην Πελλήνη Αχαΐας, στη Λακωνία, στο Άργος (όπου έλαβαν χώρα κατά το μήνα Ερμαίο) στη Δήλο, στην Τέως της Ιωνίας, στην Πέργαμο, στη Θρακική Χερσόνησο, στην Οδησσό και στο Έρμαιο στον Βόσπορο.

Ο Ερμής Ψυχοπομπός συνόδευε τις νεκρές ψυχές στον Κάτω Κόσμο και στον Άδη. Στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα, ο Ερμής οδήγησε την κόρη Περσεφόνη με ασφάλεια πίσω στη Δήμητρα. Έφερνε επίσης όνειρα και σε ζωντανούς θνητούς.

Μεταξύ των Ελλήνων, όπως δηλώνει η σχετική λέξη έρμα (οριακός λίθος, σημείο διέλευσης) ο Ερμής ενσάρκωνε το πνεύμα της διέλευσης. Φαινόταν έκδηλος σε κάθε είδους ανταλλαγή, μεταφορά, παραβάσεις, υπέρβαση, μετάβαση, μετακίνηση και γενικά σε κάθε μορφή διέλευσης. Αυτό εξηγεί τη σύνδεσή του με τις μεταβολές στην τύχη κάποιου – με τις ανταλλαγές αγαθών, λέξεων και πληροφοριών που αφορούν στο εμπόριο, την ερμηνεία, τον λόγο, τη γραφή – με τον τρόπο με τον οποίο ο άνεμος μπορεί να μεταφέρει αντικείμενα από το ένα μέρος στο άλλο και με τη μετάβαση στη μεταθανάτια ζωή.

Αρχικά, απεικονιζόταν ως ένας μεγαλύτερος, γενειοφόρος, φαλλικός θεός, αλλά τον 6^ο αιώνα π.Χ., ο παραδοσιακός Ερμής επαναπροσδιορίστηκε ως αθλητικός νέος. Αγάλματα του νέου Ερμή στέκονταν σε γήπεδα και γυμναστήρια σε όλη την Ελλάδα.

Ερμές

Αρχικά ο Ερμής ήταν ένας φαλλικός θεός των συνόρων. Το όνομά του, με τη μορφή έρματος, δόθηκε σε σωρό από πέτρες στις οποίες κάθε ταξιδιώτης πρόσθετε μια πέτρα. Τον 6^ο αιώνα π.Χ., ο Ίππαρχος, γιος του Πεισίστρατου, αντικατέστησε τους σωρούς που σηματοδοτούσαν το ενδιάμεσο σημείο μεταξύ κάθε χωριού στην κεντρική αγορά της Αθήνας με μια τετράγωνη ή ορθογώνια κολώνα από πέτρα ή χαλκό που είχε στη κορυφή μια προτομή του Ερμή με μούσι, ενώ στη βάση υπήρχε ένας όρθιος φαλλός. Στο όρος Κυλλήνη, η πέτρα ή ο ξύλινος πυλώνας ήταν απλά ένας λαξευμένος φαλλός. Στην Αθήνα, οι Ερμές τοποθετούνταν έξω από τα σπίτια για καλή τύχη.

Το 415 π.Χ. κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν ο Αθηναϊκός στόλος επρόκειτο να σαλπάρει για τις Συρακούσες όλες οι ερμές υπέστησαν βανδαλισμούς. Οι Αθηναίοι πίστευαν τότε ότι ήταν έργο δολιοφοράς, είτε από τις Συρακούσες είτε από την αντιπολεμική παράταξη μέσα στην ίδια την Αθήνα. Ο μαθητής του Σωκράτη Αλκιβιάδης ήταν ύποπτος για συμμετοχή και ο Σωκράτης πλήρωσε έμμεσα για την ασέβεια με τη ζωή του.

Από αυτές τις στήλες, ο Ερμής εντάχθηκε στο ρεπερτόριο της κλασικής αρχιτεκτονικής.

Απεικόνιση

Ο Ερμής απεικονίζεται συνήθως φορώντας καπέλο ταξιδιώτη με πλατύ γείσο ή φτερωτό καπέλο (πέτασο) φτερωτά σανδάλια (πτηνοπέδιλα) και φέροντας το προσωπικό του έμβλημα κηρύκειο που συνδέεται με τη συνουσία των ερπετών. Ο Ερμής φορούσε τα ρούχα ενός ταξιδιώτη, εργάτη ή βοσκού και συμβολίζεται από τσάντες ή σάκους, κόκορες και χελώνες. Όταν απεικονίζεται ως Ερμής Λόγιος, ήταν το θεϊκό σύμβολο της ευγλωττίας, που εμφανίζεται μιλώντας με το χέρι υψωμένο για έμφαση.

Απόγονοι

Ο Ερμής συνευρέθηκε με αρκετές συντρόφους και απέκτησε απογόνους οι οποίοι αναγράφονται παρακάτω:

Έρως

Σύμφωνα με κάποιες πηγές, ο άτακτος φτερωτός θεός της αγάπης Έρως, γιος της Αφροδίτης, γεννήθηκε από τον Ερμή, αν και οι θεοί Άρης και Ήφαιστος είναι επίσης μεταξύ εκείνων που διεκδικούν την πατρότητα, ενώ στη Θεογονία ο Ησίοδος ισχυρίζεται ότι ο Έρως είναι αυθύπαρκτος.

Ο Ερμής στη μυθολογία

Ιλιάδα

Στην Ιλιάδα του Ομήρου, ο Ερμής βοηθά τον βασιλιά Πρίαμο της Τροίας να μπει κρυφά στο Αχαϊκό στρατόπεδο για να συναντήσει τον Αχιλλέα και να τον πείσει να επιστρέψει το σώμα του Έκτορα.

Οδύσσεια

Στο βιβλίο 5 της Οδύσσειας, ο Ερμής στέλνεται για να απαιτήσει την απελευθέρωση του Οδυσσέα από την Καλυψώ. Στο βιβλίο 10 προστατεύει τον Οδυσσέα από την Κίρκη, δίνοντάς το βότανο μώλυ, που θα τον προστάτευε από το ξόρκι της.

Άργος Πανόπτης & Ιώ

Ο Ερμής, κατόπιν αιτήματος του Δία, νάρκωσε τον γίγαντα Άργο και έσωσε την Ιώ, αλλά η Ήρα έστειλε μια αλογόμυγα για να τσιμπήσει την Ιώ καθώς περιπλανιόταν στη γη με τη μορφή αγελάδας. Ο Δίας τελικά έδωσε στην Ιώ ανθρώπινη μορφή και μέσω του Επαφίου του γιού που απέκτησε με τον Δία έγινε η προγονή του Ηρακλή.

Περσέας

Ο Ερμής βοήθησε τον Περσέα να σκοτώσει τη γοργόνα Μέδουσα δίνοντας στον Περσέα τα φτερωτά σανδάλια του και το δρεπάνι του Δία. Έδωσε επίσης στον Περσέα την περικεφαλαία του Άδη ώστε να πλησιάσει τον στόχο του αόρατος, λέγοντάς του να το χρησιμοποιήσει έτσι ώστε οι αθάνατες αδελφές της Μέδουσας να μην μπορούν να τον δουν. Η Αθηνά βοήθησε επίσης τον Περσέα δανείζοντας του την αστραφτερή ασπίδα της μέσω της οποίας θα έβλεπε την Μέδουσα, αφού όποιος την έβλεπε κατάματα πέτρωνε. Ο Ερμής οδήγησε τον Περσέα στον Κάτω Κόσμο.

Προμηθέας

Στην τραγωδία του Αισχύλου Προμηθέας Δεσμώτης, ο Δίας στέλνει τον Ερμή να αντιμετωπίσει τον αλυσοδεμένο Τιτάνα Προμηθέα, για την προφητεία του ότι ο Δίας θα ανατραπεί. Ο Ερμής επιπλήττει τον Προμηθέα επειδή είναι παράλογος και πρόθυμος να υπομείνει βασανιστήρια, αλλά ο Προμηθέας αρνείται να του δώσει λεπτομέρειες για την προφητεία.

Έρση – Άγλαυρος – Πάνδροσος

Όταν ο Ερμής ερωτεύτηκε την Έρση, μία από τις τρεις αδελφές που υπηρετούσαν την Αθηνά ως ιέρειες ή παρθένες και συγκεκριμένα η ζηλιάρα μεγαλύτερη αδελφή Άγλαυρος στάθηκε ανάμεσά τους. Ο Ερμής την μεταμορφώνει σε πέτρα και κατόπιν την γονιμοποιεί. Ο Κέφαλος ήταν γιος του Ερμή και της Έρσης. Ο Ερμής είχε έναν άλλο γιο, τον Κήρυκα, ο οποίος λέγεται ότι ήταν απόγονος είτε της Έρσης είτε της άλλης αδελφής της Πανδρόσου. Με την Άγλαυρο ο Ερμής απέκτησε τον Εύμολπο.

Πηγές

http://upge.wn.com/?t=ancientgreece/index40.txt

https://en.wikipedia.org/wiki/Hermes

http://www.maicar.com/GML/Hermes.html

Arlene Allan «Hermes. Gods and Heroes of the Ancient World» London 2018 New York: Routledge 

Το έργο με τίτλο Ερμής (αγγελιαφόρος των θεών) από τον δημιουργό Χείλων διατίθεται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές.