εξώφυλλο: Ταμερλάνος. Ιατροδικαστική ανακατασκευή προσώπου από τον Μιχαήλ Γερασίμοφ 1941 user:shakko, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons
copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων
Ο Τιμούρ (Доголон Төмөр από την Τουρκική λέξη Temür=σίδερο) ιστορικά γνωστός ως Ταμερλάνος, ήταν διάσημος Μογγόλος κατακτητής, ιδρυτής της αυτοκρατορίας των Τιμουριδών στην Περσία και την Κεντρική Ασία και πρώτος ηγέτης της δυναστείας των Τιμουριδών.
Ο Αμίρ Τιμούρ μνημονεύεται ως αδίστακτος κατακτητής, ο οποίος ισοπέδωσε αρχαίες πόλεις και ξεκλήρισε ολόκληρους πληθυσμούς. Από την άλλη, είναι επίσης γνωστός ως προστάτης των τεχνών, της λογοτεχνίας και της αρχιτεκτονικής. Χαρακτηριστικό του επίτευγμα αποτελεί η Σαμαρκάνδη, στο σημερινό Ουζμπεκιστάν.
Πρώιμος βίος
Ο Τιμούρ γεννήθηκε στις 8 Απριλίου 1336, κοντά στην πόλη Κες (σύγχρονη Σαχρισάμπ) περίπου 80 χλμ. νότια της όασης της Σαμαρκάνδης, στην Υπερωξιανή (περιοχή που περιλαμβάνει το σημερινό Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν, νότιο Κιργιστάν και νοτιοδυτικό Καζακστάν). Πατέρας του ήταν ο Ταραγκάι Μπαχντούρ αρχηγός της φυλής Μπαρλάς και μητέρα του η Τεργκίνα Μπεγκίμ. Οι Μπάρλας ήταν φυλή Μογγολικής και Τουρκικής καταγωγής που κατάγονταν από τις ορδές του Τζένγκις Χαν και τους κατοίκους της Υπερωξιανής. Σε αντίθεση με τους νομαδικούς προγόνους τους, οι Μπάρλας ήταν αγρότες και έμποροι.
Στη βιογραφία του ιστορικού Μοχάμεντ ιμπν Αραμπσάχ του 14ου αιώνα, «Ταμερλάνος ή Τιμούρ: Ο Μεγάλος Αμίρ», αναφέρεται ότι ο Τιμούρ καταγόταν από τον Τζένγκις Χαν από την πλευρά της μητέρας του, στοιχείο που αμφισβητείται.
Πολλές από τις λεπτομέρειες της πρώιμης ζωής του Ταμερλάνου προέρχονται από χειρόγραφα και δεκάδες ιστορίες που γράφτηκαν αρχές του 18ου έως τον 20ο αιώνα και τηρούνται σε αρχεία στην Κεντρική Ασία, τη Ρωσία και την Ευρώπη. Στο βιβλίο του «Οι θρυλικές βιογραφίες του Ταμερλάνου», ο ιστορικός Ρον Σέλα υποστήριξε ότι βασίζονταν σε αρχαία χειρόγραφα, αλλά χρησίμευαν ως «μανιφέστο κατά της διαφθοράς των ηγετών και των αξιωματούχων, ως έκκληση για σεβασμό των Ισλαμικών παραδόσεων και ως προσπάθεια να εντάξουν την Κεντρική Ασία σε μια ευρύτερη γεωπολιτική και θρησκευτική σφαίρα».
Οι ιστορίες είναι γεμάτες περιπέτειες, μυστηριώδη γεγονότα και προφητείες. Σύμφωνα με αυτές ο Τιμούρ μεγάλωσε στην πόλη Μπουχάρα, όπου γνώρισε και παντρεύτηκε την πρώτη του σύζυγο Αλτζάι Τουρκανάγκα η οποία πέθανε περίπου το 1370. Μετά το θάνατό της παντρεύτηκε αρκετές από τις κόρες του Αμίρ Χουσεΐν Καράουνας, ενός αντίπαλου ηγέτη, συμπεριλαμβανομένης της Σαράι Μούλκ.
Η ονομασία Ταμερλάνος βασίζεται στο Τουρκικό ψευδώνυμο Τιμούρ ι λανγκ, που σημαίνει Τιμούρ ο Χωλός. Το σώμα του Τιμούρ εκταφιάστηκε το 1941 από Ρωσική ομάδα με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Μιχαήλ Γερασίμοφ και βρέθηκαν ίχνη για δύο επουλωμένα τραύματα στο δεξί του πόδι ενώ στο δεξί του χέρι έλειπαν δύο δάχτυλα.
Ο Αραμπσάχ λέει ότι ο Τιμούρ επλήγη με βέλος ενώ έκλεβε πρόβατα. Πιθανότατα, τραυματίστηκε το 1363 ή το 1364 ενώ πολεμούσε ως μισθοφόρος για το Σιστάν (νοτιοανατολική Περσία), όπως αναφέρουν οι σύγχρονοι χρονικογράφοι Ρούι Κλαβίχο και Σαράφ αλ-Ντιν Αλί Γιαζντί.
Όταν ήταν νέος ο Ταμερλάνος, η Υπερωξιανή υπέφερε από συγκρούσεις μεταξύ των τοπικών νομαδικών φατριών και των εγκάθετων Μογγόλων Τσαγκατάι Χαν που τους κυβερνούσαν. Οι Τσαγκατάι είχαν εγκαταλείψει τους νομαδικούς τρόπους του Τσένγκις Χαν και των άλλων προγόνων τους και φορολογούσαν τους ανθρώπους σε μεγάλο βαθμό για να υποστηρίξουν τον αστικό τρόπο ζωής τους. Φυσικά, αυτή η φορολογία εξόργισε τους πολίτες τους.
Το 1347, ένας ντόπιος ονόματι Κάζγκαν κατέλαβε την εξουσία από τον κυβερνήτη Τσαγκατάι Μπορολντάι. Ο Κάζγκαν θα κυβερνούσε μέχρι τη δολοφονία του το 1358. Μετά το θάνατό του, διάφοροι πολέμαρχοι και θρησκευτικοί ηγέτες αγωνίστηκαν για την εξουσία και τελικά το 1360 νικητής αναδείχθηκε ο Μογγόλος πολέμαρχος Τουγκλούκ Τιμούρ.
Εκείνη την εποχή ηγείτο των Μπάρλας ο θείος του Τιμούρ, Χάτζι Μπεγκ, αλλά αρνήθηκε να υποταχθεί στον Τουγκλούκ. Ο Χάτζι αποχώρησε και ο νέος Μογγόλος ηγεμόνας αποφάσισε να ορίσει τον φαινομενικά πιο υπάκουο νεαρό Ταμερλάνο για να κυβερνήσει στη θέση του.
Στην πραγματικότητα, ο Τιμούρ ήδη συνωμοτούσε εναντίον των Μογγόλων. Σχημάτισε συμμαχία με τον εγγονό του Κάζγκαν, Αμίρ Χουσεΐν και παντρεύτηκε την αδελφή του Αλτζάι Τουρκανάγκα. Οι Μογγόλοι αντιλήφθηκαν την δολοπλοκία και ο Τιμούρ μαζί με τον Χουσεΐν εκθρονίστηκαν και αναγκάστηκαν να γίνουν ληστές για να επιβιώσουν.
Το 1362 σύμφωνα με τον θρύλο τον Τιμούρ ακολούθησαν ο Αλτζάι και ένας ακόμη, οι οποίοι φυλακίστηκαν στην Περσία για δύο μήνες.
Κατακτήσεις
Η γενναιότητα και η στρατιωτική ικανότητα έκαναν τον Τιμούρ επιτυχημένο μισθοφόρο στην Περσία και σύντομα συγκέντρωσε μεγάλο αριθμό στρατιωτών. Το 1364, ο Τιμούρ και ο Χουσεΐν ενώθηκαν ξανά και νίκησαν τον Ίλιας Κόγια, γιο του Τουγκλούκ Τιμούρ. Μέχρι το 1366, οι δύο πολέμαρχοι έλεγχαν την Υπερωξιανή.
Η πρώτη σύζυγος του Τιμούρ πέθανε το 1370, αποδεσμεύοντάς τον να επιτεθεί στον πρώην σύμμαχό του Χουσεΐν. Ο Χουσεΐν πολιορκήθηκε και σκοτώθηκε στο Μπαλκ, και ο Τιμούρ αυτοανακηρύχθηκε κυρίαρχος ολόκληρης της περιοχής. Ο Τιμούρ δεν καταγόταν άμεσα από τον Τζένγκις Χαν από την πλευρά του πατέρα του, οπότε κυβέρνησε ως Αμίρ (Αραβική λέξη για τον πρίγκιπα) παρά ως Χαν. Κατά τη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας, κατέλαβε και την υπόλοιπη Κεντρική Ασία.
Ο Τιμούρ το 1383 κατέλαβε το Χεράτ (τώρα στο Αφγανιστάν) και μέχρι το 1385, όλη η Περσία ήταν δική του.
Ενώ όμως ο Ταμερλάνος ήταν απασχολημένος στο βορρά, η Περσία εξεγέρθηκε και αυτός απάντησε ισοπεδώνοντας ολόκληρες πόλεις και χρησιμοποιώντας τα κρανία των πολιτών για να χτίσει φρικιαστικούς πύργους και πυραμίδες.
Ανταγωνιστής του Τιμούρ υπήρξε ένας Μογγόλος ηγεμόνας, απόγονος του Τζένγκις Χαν ονόματι Τόκταμις, ο οποίος αρχικά κατέφυγε στην αυλή του Τιμούρ και κατόπιν έγινε κυβερνήτης του ανατολικού Κιπσάκ και του Χανάτου της Χρυσής Ορδής. Μετά την άνοδό του, διαφώνησε με τον Τιμούρ για την κατοχή του Χβαρίζμ και του Αζερμπαϊτζάν αλλά ο Τιμούρ τον υποστήριξε εναντίον των Ρώσων και το 1382 ο Τόκταμις εισέβαλε στα εδάφη των Μοσχοβιτών και έκαψε τη Μόσχα.
Εν τω μεταξύ, ο Τόκταμις, ως Χαν της Χρυσής Ορδής, στράφηκε εναντίον του προστάτη του και το 1385 εισέβαλε στο Αζερμπαϊτζάν. Η αναπόφευκτη αντίδραση του Τιμούρ οδήγησε στον πόλεμο Τόκταμις -Τιμούρ. Στο αρχικό στάδιο του πολέμου, ο Τιμούρ νίκησε στη μάχη του ποταμού Κοντούρχα. Μετά τη μάχη ο Τόκταμις και μερικοί από τους στρατιώτες του αφέθηκαν ελεύθεροι. Μετά την αρχική ήττα του Τόκταμις, ο Τιμούρ εισέβαλε στο Muscovy στα βόρεια των εδαφών του Τόκταμις. Ο στρατός του Τιμούρ έκαψε το Ριαζάν και κατευθύνθηκε στη Μόσχα. Υποχώρησε όμως πριν φτάσει στον ποταμό Όκα από την ανανεωμένη εκστρατεία του Τόκταμις στο νότο.
Στην πρώτη φάση της σύγκρουσης με τον Τόκταμις, ο Τιμούρ ηγήθηκε στρατού 100.000 ανδρών οδηγώντας τους βόρεια για περισσότερα από 700 μίλια στη στέπα. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε δυτικά περίπου 1.000 μίλια προελαύνοντας σε ένα μέτωπο πλάτους άνω των 10 μιλίων. Κατά τη διάρκεια αυτής της προέλασης, ο στρατός του Τιμούρ έφτασε αρκετά βόρεια σε μια περιοχή με μεγάλη διάρκεια καλοκαιρινών ημερών προκαλώντας παράπονα στους Μουσουλμάνους στρατιώτες του για την μεγάλη διάρκεια προσευχών. Ήταν τότε που ο στρατός του Τόκταμις εγκλωβίστηκε στην ανατολική όχθη του ποταμού Βόλγα και καταστράφηκε στη μάχη του ποταμού Κοντούρχα, το 1391.
Στη δεύτερη φάση της σύγκρουσης, ο Τιμούρ ακολούθησε διαφορετική πορεία εναντίον του εχθρού εισβάλλοντας στο βασίλειο του Τόκταμις μέσω της περιοχής του Καυκάσου. Το 1395 νίκησε τον Τόκταμις στη μάχη του ποταμού Τερέκ, ολοκληρώνοντας τον πόλεμο μεταξύ των δύο μοναρχών. Ο Τόκταμις δεν μπόρεσε να αποκαταστήσει τη δύναμη ή το κύρος του και σκοτώθηκε περίπου μια δεκαετία αργότερα στην περιοχή του σημερινού Τιουμέν. Κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του Τιμούρ, ο στρατός του κατέστρεψε το Σαράι, την πρωτεύουσα της Χρυσής Ορδής και το Αστραχάν, διασπώντας στη συνέχεια τον Δρόμο του Μεταξιού της Χρυσής Ορδής. Η Χρυσή Ορδή δεν κατείχε πλέον εξουσία μετά τις ήττες της από την Τιμούρ.
Η Ορθόδοξη παράδοση αναφέρει ότι το 1395, ο Τιμούρ, έχοντας φτάσει στα σύνορα του Πριγκιπάτου του Ριαζάν, κατέλαβε το Έλετς και είχε αρχίσει να προελαύνει προς τη Μόσχα. Ο Μέγας πρίγκιπας Βασίλειος Α’ της Μόσχας πήγε με στρατό στην Κολόμνα και σταμάτησε στις όχθες του ποταμού Όκα. Ο κλήρος έφερε την φημισμένη εικόνα της Θεότοκου του Βλαδίμηρου από τη Μόσχα. Στην πορεία οι άνθρωποι προσεύχονταν γονατιστοί: «Ω! Μητέρα του Θεού, σώστε τη γη της Ρωσίας!» και ξαφνικά, τα στρατεύματα του Τιμούρ υποχώρησαν. Στη μνήμη αυτού του θαύματος καθιερώθηκε στις 26 Αυγούστου, πανρωσική γιορτή Συνάντησης της Εικόνας της Αγίας Μητέρας του Θεού.
Μέχρι το 1396, ο Τιμούρ είχε κατακτήσει το Ιράκ, το Αζερμπαϊτζάν, την Αρμενία, τη Μεσοποταμία και τη Γεωργία.
Ο Ταμερλάνος με 90.000 στρατό διέσχισε τον ποταμό Ινδό τον Σεπτέμβριο του 1398 και εισέβαλλε στην Ινδία η οποία είχε διασπαστεί μετά το θάνατο του Σουλτάνου του Δελχί Φιρούζ Σαχ Τουγκλούκ (βασ. 1351-1388) ενώ η Βεγγάλη, το Κασμίρ και το Ντεκκάν είχαν ξεχωριστούς κυβερνήτες.
Οι Τουρκο-Μογγόλοι εισβολείς άφησαν εκατόμβες νεκρών στο πέρασμά τους. Ο στρατός του Δελχί διαλύθηκε το Δεκέμβριο και η πόλη καταστράφηκε. Ο Τιμούρ κατάσχεσε τόνους θησαυρών και 90 ελέφαντες πολέμου και τους πήγε πίσω στη Σαμαρκάνδη.
Ο Τιμούρ στράφηκε δυτικά το 1399, ανακαταλαμβάνοντας το Αζερμπαϊτζάν και κατακτώντας τη Συρία. Η Βαγδάτη καταστράφηκε το 1401 και 20.000 από τους κατοίκους της σφαγιάστηκαν. Τον Ιούλιο του 1402, συνέτριψε τις δυνάμεις του Βαγιαζήτ Α’, τον οποίο συνέλαβε και έκλεισε σε ένα κλουβί όπου και αυτοκτόνησε. Στη συνέχεια κατέλαβε όλη τη Μικρά Ασία φθάνοντας μέχρι τη Σμύρνη. Η ήττα αυτή του Βαγιαζήτ διέσωσε για πενήντα ακόμη χρόνια την αποδυναμωμένη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Χαρακτηριστική είναι η προσβλητική επιστολή που είχε αποστείλει στον Οθωμανό σουλτάνο:
«Πίστεψέ με, δεν είσαι παρά ένα μυρμήγκι: μην προσπαθήσεις να πολεμήσεις τους ελέφαντες γιατί θα σε τσακίσουν κάτω από τα πόδια τους. Θα με πολεμήσει ένας μικρός πρίγκιπας όπως εσύ; Αλλά η υπερηφάνεια δεν είναι χαρακτηριστικό σας, διότι ένας Τουρκομάνος δεν μιλά ποτέ με λογική. Εάν δεν ακολουθήσετε τις οδηγίες μας, θα το μετανιώσετε»
Το ίδιο έτος αποδέχθηκε την υποταγή της Αιγύπτου.
Τελευταία εκστρατεία & θάνατος
Οι Ευρωπαίοι χάρηκαν που είχε ηττηθεί ο Τούρκος σουλτάνος Βαγιαζήτ, αλλά έτρεμαν στην ιδέα ότι ο Ταμερλάνος ήταν στο κατώφλι τους. Οι ηγέτες της Ισπανίας, της Γαλλίας και άλλων δυνάμεων έστειλαν συγχαρητήρια μηνύματα στον Τιμούρ, ελπίζοντας να αποτρέψουν μια επίθεση.
Ο Τιμούρ όμως είχε μεγαλύτερες βλέψεις. Αποφάσισε το 1404 να κατακτήσει την Κίνα (Η Δυναστεία Μινγκ είχε ανατρέψει το 1368 τα ξαδέρφια του, τους Γιουάν).
Δυστυχώς για αυτόν, ο στρατός του ξεκίνησε το Δεκέμβριο κατά τη διάρκεια ενός ασυνήθιστα κρύου χειμώνα. Άνδρες και άλογα πέθαναν στη διαδρομή και ο 68χρονος Τιμούρ αρρώστησε. Πέθανε στις 17 Φεβρουαρίου 1405 στο Οτράρ του Καζακστάν.
Κληρονομιά
Ο Τιμούρ ξεκίνησε τη ζωή του ως γιος ενός μικρού οπλαρχηγού, όπως ο υποτιθέμενος πρόγονός του Τζένγκις Χαν. Με την ευφυία του, τις στρατιωτικές ικανότητες και την έντονη προσωπικότητα, ο Ταμερλάνος κατάφερε να κατακτήσει μια αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τη Ρωσία στην Ινδία και από τη Μεσόγειο
Θάλασσα μέχρι τη Μογγολία.
Σε αντίθεση με τον Τζένγκις Χαν, ωστόσο, ο Τιμούρ δεν κατακτούσε για να ανοίξει εμπορικές οδούς και να προστατεύσει την αυτοκρατορία του, αλλά να συλεί και να λεηλατεί. Η αυτοκρατορία των Τιμουριδών δεν επέζησε πολύ μετά από τον ιδρυτή της επειδή σπάνια διόριζε κάποια κυβερνητική δομή στα μέρη που κατακτούσε.
Ενώ ο Τιμούρ δήλωνε πιστός Μουσουλμάνος, προφανώς δεν είχε κανένα ενδοιασμό να καταστρέψει πόλεις -κοσμήματα του Ισλάμ και να σφάξει τους κατοίκους τους. Οι Δαμασκός, Κίβα, Βαγδάτη, οι αρχαίες πρωτεύουσες του Ισλαμικού πνεύματος δεν ανέκαμψαν ποτέ από την βία του Τιμούρ. Η πρόθεσή του ήταν να καταστήσει την πρωτεύουσά του Σαμαρκάνδη την πρώτη πόλη στον Ισλαμικό κόσμο.
Σύγχρονες πηγές αναφέρουν ότι οι δυνάμεις του Τιμούρ σκότωσαν περίπου 19 εκατομμύρια ανθρώπους κατά τη διάρκεια των κατακτήσεων τους, αριθμός μάλλον υπερβολικός, αλλά ο Τιμούρ φαίνεται να απολάμβανε τις σφαγές.
Απόγονοι
Ο Τιμούρ είχε σαράντα τρεις συζύγους και παλλακίδες, που ήταν επίσης σύζυγοί του και τις οποίες παντρευόταν καθώς κατακτούσε τα εδάφη των πατέρων ή των πρώην συζύγων τους.
Με τις συζύγους του απέκτησε δεκάδες παιδιά εκ των οποίων γιοί και διάδοχοι ήταν ο Ομαρ Σαίχ Μίρζα (1356-1394) ο Γιαχανγκίρ Μίρζα (1356-1376) ο Μιράν Σαχ (1366-1408) και ο Σαχ Ρούχ (1377-1497).
Μετά το θάνατό του, οι γιοι και εγγονοί του άρχισαν αμέσως να μάχονται για το θρόνο. Ο πιο επιτυχημένος ηγεμόνας των Τιμουριδών, ο εγγονός του Ουλούγκ Μπέγκ απέκτησε φήμη ως αστρονόμος και λόγιος. Ο Ουλούγκ δολοφονήθηκε το 1449 από τον ίδιο του το γιο.
Η γραμμή διαδοχής του Ταμερλάνου είχε καλύτερη τύχη στην Ινδία, όπου ο τρισέγγονός του Μπαμπούρ ίδρυσε το 1526 τη δυναστεία των Μουγκάλ οι οποίοι κυβέρνησαν μέχρι το 1857 όταν τους έδιωξαν οι Βρετανοί. Ο Σαχ Τζαχάν, ο κατασκευαστής του Ταζ Μαχάλ, υπήρξε επίσης απόγονος του Ταμερλάνου.
Υστεροφημία
Ο Τιμούρ θεοποιήθηκε στη Δύση για την ήττα των Οθωμανών και απόδειξη αποτελούν τα έργα «Ταμερλάνος ο Μέγας» του Κρίστοφερ Μάρλοου και «Ταμερλάνος» του Έντγκαρ Άλαν Πόε.
Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι στην Τουρκία, το Ιράν και τη Μέση Ανατολή τον θυμούνται μάλλον λιγότερο ευνοϊκά.
Στο μετασοβιετικό Ουζμπεκιστάν, ο Τιμούρ είναι εθνικός ήρωας. Ωστόσο, οι κάτοικοι πόλεων του Ουζμπεκιστάν, όπως η Κίβα, είναι επιφυλακτικοί, ενθυμούμενοι ότι άλωσε την πόλη τους και σκότωσε σχεδόν όλους τους κατοίκους.
Πηγές – βιβλιογραφία
https://www.thoughtco.com/timur-or-tamerlane-195675
https://en.wikipedia.org/wiki/Timur
Ρουί Γκονθάλεθ ντε Κλαβίχο: «Αφήγηση της Πρεσβείας του Ρουί Γκονθάλεθ ντε Κλαβίχο στην Αυλή του Τιμούρ στη Σαμαρκάνδη 1403-1406 μ.Χ.» μετ. Markham, Clements R. London: The Hakluyt Society, 1859.
Justin Marozzi: «Ταμερλάνος: Σπαθί του Ισλάμ, Κατακτητής του Κόσμου». New York: Harper Collins, 2006.
Ron Sela: «Οι θρυλικές βιογραφίες του Ταμερλάνου: Ισλάμ και ηρωικά απόκρυφα στην Κεντρική Ασία» μετ. Clements R. Markham, Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
J. J. Saunders: «Ιστορία των Μογγολικών Κατακτήσεων» Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1971.
Χείλων 