Μαινάδες (μυθολογία)

εξώφυλλο: Απεικόνιση Μαινάδας που φέρει θύρσο, κρατά πάνθηρα και έχει φίδι τυλιγμένο στο κεφάλι της. Κυκλικό απόσπασμα από Αττικό λευκό κύλικα 490–480 π.Χ. από το Vulci. Staatliche Antikensammlungen, Μόναχο, Γερμανία Staatliche Antikensammlungen, Public domain, via Wikimedia Commons

Στην Ελληνική μυθολογία οι Μαινάδες ήταν νύμφες που παρουσιάζονται ως ακόλουθοι του θεού Διονύσου. Η λέξη μαινάς συναντάται στον Όμηρο, όπου συσχετίζεται με τη μανία. Το κυριότερο χαρακτηριστικό των Μαινάδων ήταν η εκστατική μανία, δηλαδή η πέραν της λογικής υπερκινητική και βίαιη συμπεριφορά. Αναφέρονται κυρίως ως τροφοί του Διονύσου και ταυτίζονται με τις Βάκχες. Την καλύτερη περιγραφή τη συναντάμε στην τραγωδία Βάκχες του Ευριπίδη. Στη Μακεδονία, σύμφωνα με τον Πλούταρχο στο έργο «Βίος του Αλεξάνδρου», οι Μαινάδες αποκαλούνταν Μιμαλλώνες και Κλωδώνες. Στην υπόλοιπη Ελλάδα αναφέρονταν ως Βασσαρίδες, Ποτνιάδες κ.ά., ενώ ενίοτε συγχέονται και με τις Θυιάδες.

**Μαινάδα φέρουσα θύρσο. Θραύσμα αττικού ερυθρόμορφου αγγείου, περ. 480 π.Χ., Μουσείο του Λούβρου** Louvre Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Εμφάνιση

Οι Μαινάδες έφεραν στεφάνι από κισσό, σμίλακα (βότανο) και φορούσαν νεβρίδες (ελαφρά φορέματα από δέρμα νεβρού, δηλαδή ελαφιού). Διέτρεχαν τα βουνά και συναναστρέφονταν με τα άγρια ζώα, τα οποία θήλαζαν. Λάτρευαν τον Διόνυσο με τραγούδια, «μανικούς» χορούς και με κραυγές. Στον ενθουσιασμό τους μπορούσαν να ξεριζώσουν δέντρα και να σκοτώσουν δυνατά θηρία λόγω της δύναμης, που τους χάρισε ο Διόνυσος. Κυνηγούσαν ζώα και έτρωγαν το κρέας τους ωμό. Οι Μαινάδες ακολούθησαν τον Διόνυσο στην εκστρατεία του στην Ινδία, αλλά συνδέονται και με ειρηνικά έργα, όπως ο τρύγος και η οινοποιία, σύμφωνα με αναπαραστάσεις σε αγγειογραφίες.

Έφεραν θύρσο, που ήταν ευθύγραμμη ράβδος φυσικής προέλευσης, από κλαρί ή κάποιο φυτό, ίσως από μάραθο ή νάρθηκα, με φουντωτό άνθος στην κορυφή. Συχνά απεικονίζεται δεμένος με κορδέλα ή πλεγμένος με αμπελόφυλλα. Στην κορυφή είναι στεφανωμένος με κισσό, αμπελόφυλλα, ή με κουκουνάρι πεύκου. Το μήκος του θύρσου κυμαίνεται, από 30 εκατοστά μέχρι δύο μέτρα.

Φορούσαν επίσης δέρμα πάνθηρα, ενός θηρίου που αγαπούσε ο Διόνυσος επειδή θεωρείτο από τα πιο ευερέθιστα ζώα. Οι Μαινάδες στέφονταν με φίδια, διότι ο Δίας έστεψε το γιο του με φίδια όταν αυτός γεννήθηκε από το μηρό του.

**Ο Πενθέας διαμελίζεται από την Ινώ και τη μητέρα του, την Αγαύη. Αγγείο του 450 π.Χ., Μουσείο του Λούβρου.** Louvre Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Στρατιώτες του Διονύσου

Όταν ο Διόνυσος ανακάλυψε το πολύτιμο νέκταρ της αμπέλου, υπήρξαν πολλοί που αντιτάχθηκαν στην ένταξη του οίνου στις τελετουργίες. Οι Μαινάδες ενεργώντας ως στρατιώτες, υπεράσπισαν τον θεό και τις τελετές του και πολέμησαν κατά των εχθρών του, όπως ο Πενθέας και ο Λυκούργος ο Δρύαντος.

Στην Ελληνική μυθολογία ο Πενθέας (Πενθεύς) ήταν βασιλιάς των Θηβών, εγγονός του Κάδμου ως γιος του Εχίονα (ένας από τους Σπαρτούς) και της Αγαύης, κόρης του Κάδμου. Ο Κάδμος στα γεράματά του παραχώρησε τον θρόνο των Θηβών στον Πενθέα. Ως βασιλιάς, ο Πενθέας εναντιώθηκε στη διάδοση της λατρείας του θεού Διονύσου στο βασίλειό του, φθάνοντας στο σημείο να φυλακίσει τον ίδιο τον θεό. Ο Διόνυσος όμως ελευθερώθηκε και παρέσυρε τον Πενθέα να ακολουθήσει τις Βοιωτές γυναίκες στο όρος Κιθαιρώνα, όπου λάτρευαν τον Διόνυσο. Ο Πενθέας ανέβηκε στο βουνό και κρύφτηκε επάνω σε δέντρο. Οι Μαινάδες τον ανακάλυψαν και τον έφαγαν ζωντανό με πρώτη την ίδια του τη μητέρα, την Βακχίζουσα Αγαύη, η οποία κάρφωσε το κεφάλι του Πενθέα στο κοντάρι της, νομίζοντας μέσα στην ιερή τρέλα και έκστασή της ότι ήταν κεφάλι λιονταριού. Διάδοχος του Πενθέα στον θρόνο ήταν ο θείος του Πολύδωρος.

Τον μύθο του Πενθέα πραγματεύεται ο Ευριπίδης στην τραγωδία Βάκχες.

Ο Λυκούργος, τρελαμένος από τον Διόνυσο, επιτίθεται στη γυναίκα του. Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο Απουλιανό κρατήρα, περ. 350-340 π.Χ. από το Ruvo. Lycurgus Painter, CC BY 2.5, via Wikimedia Commons

Ο Λυκούργος ήταν γιος του Δρύαντα ή του Άρη. Κατά μια εκδοχή του μύθου ήταν βασιλιάς των Ηδωνών στη Θράκη που κατοικούσαν δίπλα στον Στρυμόνα. Κάποτε πέρασε από τη χώρα του ο θεός Διόνυσος και ο Λυκούργος τον έδιωξε και φυλάκισε τους συνοδούς του, Μαινάδες και Σάτυρους . Ο Διόνυσος τους ελευθέρωσε με αποτέλεσμα να εξαγριωθεί ο Λυκούργος και να καταστρέψει με τσεκούρι ένα κλήμα αμπέλου. Ο Διόνυσος τότε άφησε χρησμό αν δεν θανατωθεί ο Λυκούργος δεν θα ξαναφυτρώσει άμπελος στην χώρα των Ηδωνών όπως κι έγινε. Οι Ηδωνοί για να εξευμενίσουν τον Διόνυσο οδήγησαν τον Λυκούργο στο Παγγαίο όπου κατασπαράχθηκε από τους ίππους του. Απολλόδωρος «Βιβλιοθήκη» Γ 5,1

Ο Ορφέας κατά μια εκδοχή σκοτώθηκε από τις Μαινάδες. Σύμφωνα με περίληψη της Ύστερης Αρχαιότητας από χαμένο έργο του Αισχύλου, ο Ορφέας στο τέλος του βίου του περιφρόνησε την λατρεία όλων των θεών εκτός του Ήλιου, τον οποίο αποκαλούσε Απόλλωνα. Ένα πρωινό ανέβηκε στο όρος Παγγαίο (όπου ο Διόνυσος είχε μαντείο) για να χαιρετήσει τον θεό κατά την ανατολή, αλλά σκοτώθηκε από Θρακικές Μαινάδες, επειδή δεν τιμούσε τον πρώην προστάτη του, τον Διόνυσο.

Ρωμαϊκό μαρμάρινο ανάγλυφο μιας Μαινάδας και δύο Σατύρων σε Βακχική τελετή. 100 μ.Χ., Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο. Unknown authorUnknown author, Public domain, via Wikimedia Commons

Υπερφυσικές δυνάμεις

Οι Μαινάδες μπορούσαν να κάνουν θαύματα, διότι σύμφωνα με αναφορές όταν ακουμπούσαν το έδαφος με τον θύρσο, εμφανιζόταν ρυάκι οίνου και όταν έξυναν τη γη με τα δάχτυλά τους, έρρεε ρυάκι γάλακτος. Έχει επίσης ειπωθεί ότι από το θύρσο έσταζε μέλι.

Ήταν επίσης γνωστές για την σκληρότητα που επιδείκνυαν έναντι των εχθρών του θεού τους. Διαθέτοντας ασυνήθιστη δύναμη προερχόμενη από την Βακχική φρενίτιδα, μπορούσαν να συντρίψουν τον οιονδήποτε, όπως συνέβη με τον βασιλιά Πενθέα της Θήβας. Μπορούσαν επίσης να κατατροπώσουν στρατούς, αφού δεν τραυματίζονταν από τα εχθρικά όπλα, αλλά αντιθέτως προκαλούσαν απώλειες στους αντιπάλους τους εκσφενδονίζοντας τους θύρσους. Λέγεται επίσης ότι μπορούσαν να μεταφέρουν βαριά αντικείμενα στους ώμους τους ακούραστα και ότι μετέφεραν πυρά στο μέτωπο χωρίς να καίγονται. Διαθέτοντας τέτοιες εκπληκτικές ιδιότητες, θα μπορούσαν να καταστρέψουν ολόκληρες πόλεις, αφού ουδείς μπορούσε να τους αντισταθεί. Οι Μαινάδες όπως αναφέρθηκε φυλακίστηκαν από τον βασιλιά της Θράκης Λυκούργο (του άρεσε να τεμαχίζει ανθρώπους και να διακοσμεί τις πύλες του με τα άκρα τους) τον πρώτο που αντιτάχθηκε στον Διόνυσο.

**Χορός των Μαινάδων του Andries Cornelis Lens** Andries Cornelis Lens, Public domain, via Wikimedia Commons

Ταξίδια Διόνυσου

Αρχικά ο Διόνυσος περιπλανάται στην Αίγυπτο και τη Συρία, τρελός από το μίσος της Ήρας και θεραπεύεται από τη Ρέα στη Φρυγία. Η Ρέα, επίσης, είναι εκείνη που τον δίδαξε την τελετουργική λατρεία και όρισε το ένδυμα του θεού και των Μαινάδων ακολούθων του. Η ακολουθία του θεού συμπληρώνεται με τους Σατύρους και τους Σειληνούς. Θεός εκπολιτιστής ο Διόνυσος συνέχισε την περιπλάνησή του, διδάσκοντας ανά τον κόσμο τις ιδιαίτερες τελετές και την καλλιέργεια της αμπέλου. Αλλού έγινε δεκτός ως θεός, αλλού ως τυχοδιώκτης άνθρωπος, γεγονός που προκάλεσε σύμφωνα με τον μύθο και ανάλογες αντιδράσεις εκ μέρους του, ευνοώντας τους φίλους και τιμωρώντας τους εχθρούς.

Αφού ο Διόνυσος κατέκτησε την Ανατολή πριν έρθει στην Ελλάδα, αρκετοί από τους οπαδούς του προερχόμενοι από εκείνους που ονομάζονταν βάρβαροι, έφεραν μαζί τους τα Φρυγικά τύμπανα που εφηύρε ο Διόνυσος, μαζί με τη Ρέα, τη μητέρα των θεών. Οι Μαινάδες γιόρταζαν τον θεό της απόλαυσης με ύμνους, γνωρίζοντας τις τελετές και όντας μυημένες στα Βακχικά συμπόσια, χόρευαν σε φρενήρεις ρυθμούς, εκτελώντας ιερούς εξαγνισμούς, υπό τους ήχους των τυμπάνων.

Ρωμαϊκή μαρμάρινη σαρκοφάγος με θέμα τον θρίαμβο του Διονύσου στην Ινδία. Επάνω απεικονίζονται σκηνές της γέννησής του και προσωπεία στις γωνίες, ένα **συνοφρυωμένο** και ένα χαμογελαστό. Οι λεπτομέρειες παραπέμπουν στη μυστηριακή λατρεία του Διονύσου Σαβάζιου. Εξαιρετική η προσοχή στη λεπτομέρεια. Μουσείο Τέχνης **Γουόλτερς, Βαλτιμόρη, ΗΠΑ.** Walters Art Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Τα «Διονυσιακά» ή «Διονυσιακών βιβλία μη’» (μη’= 48) είναι Ελληνικό επικό ποίημα του Νόννου του Πανοπολίτη. Αποτελείται από 21.419 στίχους σε 48 βιβλία και περιγράφει την ζωή και τον θρίαμβο του θεού Διονύσου και κυρίως την εκστρατεία του στην Εγγύς Ανατολή και στις Ινδίες. Οι σκηνές που περιγράφονται εκτυλίσσονται σε όλα τα τότε γνωστά μέρη της Γης. Το έργο χωρίζεται σε 48 βιβλία που περιέχουν συνολικά 25.000 εξάμετρους στίχους. Πρόκειται για το εκτενέστερο έπος της αρχαίας λογοτεχνίας. Αρχίζει με την εξιστόρηση του μύθου της αρπαγής της Ευρώπης, την μάχη του Δία με τον Τυφώνα και την μυθολογία της Βοιωτίας. Στο όγδοο βιβλίο εξιστορείται η γέννηση του Διονύσου, η οποία ακολουθείται από την νεότητα του θεού, η οποία καταλαμβάνει το 13ο μέχρι και το 24ο βιβλίο. Ακολουθεί η εκστρατεία του στην Ινδία μέχρι και το 40ό βιβλίο, και τελειώνει με την επιστροφή του στην Ευρώπη.

**Μαινάδα του Σκόπα Ρωμαϊκό αντίγραφο 340 π.Χ. _μουσείο Δρέσδης**

Μαινάδες στην τέχνη

Οι Μαινάδες στην τέχνη ξεχωρίζουν από τις άλλες γυναικείες μορφές. Στις αρχαίες Ελληνικές αγγειογραφίες απεικονίζονται πολλές φορές να χορεύουν με Σειληνούς και Σατύρους ή όταν προσφέρουν θυσία στον Διόνυσο ή κατά τη σκηνή της τιμωρίας του Πενθέα και του Ορφέα. Στην κλασική και μεταγενέστερη τέχνη, οι Μαινάδες απεικονίζονται επίσης μαζί με τη θεά Αφροδίτη και τον κύκλο της ή μαζί με την Ειρήνη και τις Μούσες. Από τις γλυπτές αναπαραστάσεις ξεχωρίζουν δύο αγάλματα Μαινάδων που χορεύουν. Το ένα από αυτά, που φυλάσσεται στη Δρέσδη, σχετίζεται με τον γλύπτη Σκόπα, ενώ το άλλο ανάγεται στην Ελληνιστική Εποχή.

Κατάλογος Μαινάδων

Παρακάτω αναφέρονται αλφαβητικά τα ονόματα των Μαινάδων:

Αλκιμάχη ή Αλκιμάχεια

Μαινάδα από τη Λήμνο που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Ήταν κόρη του Χαρπαλείου, ενός οινοποιού από τη Λήμνο διάσημου για τα κρασιά του και σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου από τον Μορρέα, Ινδό στρατηγό γιο του Δίδνασου και της Χειροβίης. Νόννος «Διονυσιακά» 27.330, 30.192-194

Βρομίς ή Βρομίη

Μαινάδα που προσπάθησε να σκοτώσει τον Λυκούργο. Νόννος «Διονυσιακά» 21.88

Γιγαρτώ

Μαινάδα που προσπάθησε να σκοτώσει τον Λυκούργο. Σκοτώθηκε από τον Μορρέα. Νόννος «Διονυσιακά» 21.77, 30.223, 33.15

Γόργη

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Νόννος «Διονυσιακά» 29.266

**Μαινάδα που χορεύει. Ελληνικό αγαλματίδιο του 3ου αιώνα π.Χ. από τον Τάραντα.** Andrew Balet, CC BY 3.0 via Wikimedia Commons

Ερίφη

Μαινάδα που προσπάθησε να σκοτώσει τον βασιλέα Λυκούργο. Νόννος «Διονυσιακά» 21.81

Ευρυπύλη

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Σκοτώθηκε από τον Μορρέα. Νόννος «Διονυσιακά» 30.222

Θεόπη

Μαινάδα που προσπάθησε να σκοτώσει τον βασιλέα Λυκούργο. Νόννος «Διονυσιακά» 21.86

Καλύβη

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Νόννος «Διονυσιακά» 29.270

Κισσηίς

Μαινάδα που προσπάθησε να σκοτώσει τον βασιλέα Λυκούργο. Νόννος «Διονυσιακά» 21.89

Κλείτη

Μαινάδα που προσπάθησε να σκοτώσει τον βασιλέα Λυκούργο. Νόννος «Διονυσιακά» 21.77

Μαινάδα που χορεύει Ρωμαϊκό αντίγραφο Ελληνικού πρωτοτύπου που αποδίδεται στον Καλλίμαχο περί το 425-400 π.Χ. στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης By Marie-Lan Nguyen (2011), CC BY 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=13284943

Κορωνίς

Θεσσαλή που βιάστηκε από τον Θράκα Βούτη. Ο Βούτης γιός του Βορέου, συνωμότησε εναντίον του αδελφού του Λυκούργου και εξορίστηκε. Έχοντας ταξιδέψει στις Κυκλάδες, αυτός και οι σύντροφοί του ήρθαν στη Θεσσαλία, όπου συνάντησαν τις Μαινάδες που διέφυγαν τρομοκρατημένες όταν εκείνοι τους επιτέθηκαν. Ωστόσο, ο Βούτης άρπαξε τον Κορώνη και τη βίασε και αυτή θυμωμένη από την επίθεση και τον βιασμό, κάλεσε τον Διόνυσο, ο οποίος ακούγοντας την παράκλησή της, τον τρέλανε. Ο Βούτης στη συνέχεια έπεσε σε πηγάδι και σκοτώθηκε. Διόδωρος Σικελιώτης «Ιστορική Βιβλιοθήκη» 4.70.3, 5.50.2, 5.50.5

Κωδώνη

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Σκοτώθηκε από τον Μορρέα. Νόννος «Διονυσιακά» 30.213

Μελίκταινα

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Νόννος «Διονυσιακά» 30.225

Μυρτώ

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Νόννος «Διονυσιακά» 29.270

**Δαχτυλίδι με χαραγμένη αναπαράσταση Μαινάδας. Αρχαιοελληνικό έργο τέχνης, 3ος-2ος αιώνας π.Χ. Λούβρο, Παρίσι.** Louvre Museum, CC BY 3.0 via Wikimedia Commons

Νύση

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Νόννος «Διονυσιακά» 29.272

Οινόνη

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Νόννος «Διονυσιακά» 29.253

Πολυξώ

Μαινάδα που προσπάθησε να σκοτώσει τον βασιλέα Λυκούργο. Υγίνος «Αστρονομικά» 2.21- Υγίνος «Ιστορίες» 182, 192- Νόννος «Διονυσιακά» 21.69

Σόη

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Σκοτώθηκε από τον Ινδό στρατηγό Μορρέα. Νόννος «Διονυσιακά» 30.222

Σταφυλή

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Σκοτώθηκε από τον Μορρέα. Νόννος «Διονυσιακά» 29.257, 30.223

**Ρωμαϊκή τοιχογραφία Μαινάδας από το Casa del Criptoportico στην Πομπηία.** WolfgangRieger, Public domain, via Wikimedia Commons

Στερόπη

Μαινάδα που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Σκοτώθηκε από τον Μορρέα. Νόννος «Διονυσιακά» 29.237

Τερψιχόρη

Μαινάδα χορεύτρια που ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία και έδιωξε τον Ινδικό στρατό με το χορό της. Νόννος «Διονυσιακά» 29.237

Φασύλεια

Ακόλουθος της Μέθης (ηγέτιδας του Βακχικού χορού). Νόννος «Διονυσιακά» 20.125, 21.84

Φλιώ

Μαινάδα που προσπάθησε να σκοτώσει τον βασιλέα Λυκούργο. Νόννος «Διονυσιακά» 21.80

Χαλκομήδεια ή Χαλκομήδη

Όταν η Χαλκομήδη ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία του, ο Ινδός στρατηγός Μορρέας, χτυπημένος από τα βέλη του Έρωτα, την ερωτεύτηκε και όταν ήταν έτοιμος να την αρπάξει, βγήκε ένα φίδι από το στήθος της για να την προστατεύσει. Νόννος «Διονυσιακά» 33.17, 33.190, 35.204

Χαροπεία

Επικεφαλής του Βακχικού χορού. Ακολούθησε τον Διόνυσο στην Ινδική εκστρατεία. Νόννος «Διονυσιακά» 36.256

Χορεία

Η Χορεία λέγεται ότι ακολούθησε τον Διόνυσο στην εκστρατεία του στο Άργος κατά του Περσέα που αντιστεκόταν στην εισαγωγή της διονυσιακής λατρείας. Ο Περσέας λέγεται ότι σκότωσε όλες τις γυναίκες με το ξίφος του συμπεριλαμβανομένης της Χορείας, αλλά επειδή ήταν σημαντική, δεν θάφτηκε σε κοινό τάφο, αλλά σε ξεχωριστό, κάτι που θεωρείτο μεγάλη τιμή. Παυσανίας «Περιγραφή της Ελλάδας».2.20.4

Ο Διόνυσος επί πάνθηρα, κρατεί θύρσο με ταινία. Ψηφιδωτό δάπεδο με βότσαλα και πηλό, όπου το περίγραμμα είναι από μολύβι. Πέλλα, Οικία του Διονύσου, 2,70 μ. Χ 2,65 μ. Unknown authorUnknown author, Public domain, via Wikimedia Commons

«Άκουσες την ανόσια ύβρη για τον Διόνυσο, τον γιο της Σεμέλης, τον θεό τον πρώτο στις καλλιστέφανες γιορτές; Εκείνος είναι που ορίζει να δένεσαι στο χορό με το θίασο, να γελάς όταν παίζει ο αυλός και οι πίκρες να σβήνουν, όταν έρχεται λαμπερό κρασί στα δείπνα των θεών και ο κρατήρας, σε γιορτές που τις στέφει ο κισσός, βυθίζει στον ύπνο τους άντρες». Ευριπίδης «Βάκχες» 380

«Ο θεός, ο υιός του Διός, χαίρεται τις γιορτές. Αγαπάει την Ειρήνη, τη θεά που χαρίζει τον πλούτο και τρέφει τους άντρες». Ευριπίδης «Βάκχες» 420