Ηλιογάβαλος (βίος 203 – 222 μ.Χ.)

εξώφυλλο: Προτομή του Ηλιογάβαλου στο Μουσείο Καπιτωλίου © José Luiz Bernardes Ribeiro

Η δημοσίευση βασίστηκε σε άρθρο του Donald L. Wasson που δημοσιεύθηκε στο Ancient History Encyclopedia στις 21 Οκτ. 2013.

Ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος Αύγουστος/Marcus Aurelius Antoninus, γνωστός ως Ηλιογάβαλος ή Ελαγάβαλος (Heliogabalus ή Elagabalus) ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 218 έως το 222 μ.Χ. Έμεινε στην ιστορία για την εκκεντρική και προκλητική του συμπεριφορά καθώς και για την επιβολή στον Ρωμαϊκό κόσμο της λατρείας του θεού Ελαγάβαλου (=Ελ Γκαμπάλ Συριακή ηλιακή θεότητα).

Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Οπέλλιος Μακρίνος (217-218) δεν τηρούσε τις υποσχέσεις του στο στρατό, με αποτέλεσμα να γίνεται όλο και πιο αντιδημοφιλής και ένα μικρό ψέμα από τη μητέρα ενός νεαρού αγοριού θα άλλαζε τα πάντα. Στις 16 Μαΐου 218 μ.Χ. ένας δεκατετράχρονος έφηβος αφού μπήκε κρυφά στο στρατόπεδο της Τρίτης Γαλικιακής Λεγεώνας στη Συρία αναγορεύτηκε σε αυτοκράτορα και λίγο αργότερα ο Μακρίνος ήταν νεκρός. Παρόλο που ο νέος αυτοκράτορας θα άλλαζε το όνομά του σε Μάρκο Αυρήλιο Αντωνίνο, η ιστορία θα τον αναγνώριζε ως Ηλιογάβαλο.

Βιογραφικό

Ο Ηλιογάβαλος ο οποίος ανήκε στην δυναστεία των Σεβήρων γεννήθηκε με το όνομα Σέξτος Βάριος Άβιτος Βασσιανός/Sextus Varius Avitus Bassianus το 203 μ.Χ. στην Έμεσα της Συρίας από τον Σέξτο Βάριο Μάρκελλο πρώην συγκλητικό του αυτοκράτορα Καρακάλλα και την Ιουλία Σοαιμίδα ανιψιά του Σεπτίμιου Σεβήρου (από την δεύτερη σύζυγό του Ιουλία Δόμνα) και ήταν ο δεύτερος γιος των γονιών του. Την εποχή που ανέλαβε τον τίτλο και το θρόνο, ο Ηλιογάβαλος ήταν αρχιερέας στο Ναό του Ήλιου του Συριακού θεού Ελαγάβαλου και αργότερα, η ακραία αφοσίωση στη θρησκεία του θα οδηγούσε στο θάνατό του. Η ονομασία Ηλιογάβαλος προέκυψε από το ιερατικό του λειτούργημα.

Από αριστερά Ιουλία Σοαιμίς (μητέρα Ηλιογάβαλου) – Ιουλία Μαίσα (γιαγιά Ηλιογάβαλου) – Ιουλία Μαμαία (θεία Ηλιογάβαλου)

Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, ο Μακρίνος πρωταγωνίστησε στη δολοφονία του Καρακάλλα. Επειδή φοβόταν την φιλική σχέση με πολλούς στρατιωτικούς οι οποίοι παρέμεναν πιστοί στον δολοφονημένο αυτοκράτορα, διέταξε την Ιουλία Δόμνα, την μητέρα του Καρακάλλα, να φύγει από την Αντιόχεια. Μετά το θάνατό της (προτίμησε να λιμοκτονήσει αντί να φύγει από την πόλη) η αδερφή της Ιουλία Μαίσα και δύο ανιψιές, η Ιουλία Σοαιμίς και η Ιουλία Μαμαία, ορκίστηκαν εκδίκηση. Στις 16 Μαΐου, 218 μ.Χ, ο νεαρός Ηλιογάβαλος εισήλθε λαθραία στο στρατόπεδο της Τρίτης Λεγεώνας βοηθούμενος από τον Ρωμαίο διοικητή Πόπλιο Βαλέριο Κομάζονα και ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Ο πλούτος της μητέρας του (και της γιαγιάς) και η εκπληκτική ομοιότητα του νεαρού άνδρα με τον Καρακάλλα ήταν αρκετά ώστε να πείσουν τους πάντες ότι δεν ήταν γιος του Βάριου Μάρκελλου, αλλά νόθος γιος του Καρακάλλα, ή τουλάχιστον έτσι ήλπιζε η μητέρα του.

Η στέψη

Στις 8 Ιουνίου, 218 μ.Χ. ο Μακρίνος και οι δυνάμεις του ηττήθηκαν από τον Ρωμαίο διοικητή Γάννυ έξω από την Αντιόχεια. Η αποτυχημένη προσπάθεια του πεσόντα αυτοκράτορα να διασχίσει τον Βόσπορο στην Καππαδοκία και να δραπετεύσει στη Ρώμη θα επέφερε το θάνατό του (και του εννιάχρονου γιου του). Ο θάνατος του Μακρίνου και ο ισχυρισμός ότι ο Ηλιογάβαλος ήταν γιος του Καρακάλλα ήταν αρκετός για να τον αναγνωρίσει Σύγκλητος ως νέο αυτοκράτορα τον νεότερο που κάθισε στο θρόνο, αλλά η επίσημη αναγνώριση δεν θα έρθει μέχρι την άφιξή του στη Ρώμη. Ωστόσο, αντί να αναχωρήσει αμέσως, ο αυτοκράτορας, η μητέρα του και η γιαγιά του θα περνούσαν το χειμώνα στη Νικομήδεια πριν φτάσουν στη Ρώμη το φθινόπωρο του 219μ.Χ.. Δυστυχώς όμως ο άνθρωπος που νίκησε τον Μακρίνο, ο Γάννυς δεν θα μπορούσε να δει τον νεαρό προστατευόμενό του να κάθεται στο θρόνο. Σύμφωνα με ιστορικούς, δεν ήταν μόνο προστάτης αλλά και πατρική φιγούρα του Ηλιογάβαλου, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι ήταν είτε ευνούχος είτε εραστής της Ιουλίας Σοαιμίδας. Όποια όμως και αν ήταν η σχέση του με την οικογένεια, η επιρροή στον νεαρό αυτοκράτορα αποτελούσε απειλή για την μητέρα και τη γιαγιά που ήθελαν τον απόλυτο έλεγχο και αυτό οδήγησε στο θάνατό του.

Η είσοδος του Ηλιογάβαλου στη Ρώμη, όπου στο μέσον διακρίνεται με τον βαίτυλο (ιερή πέτρα) πίσω του, όπως απεικονίζεται από τον Auguste Leroux στο μυθιστόρημα L’Agonie του Jean Lombard έκδοση 1902 Jean Lombard (26 September 1854 – 17 July 1891) / Public domain

Κατά την άφιξή του στη Ρώμη και παρά το νεαρό της ηλικίας, ο Ηλιογάβαλος αναγνωρίστηκε επίσημα ως αυτοκράτορας από την Σύγκλητο η οποία προσδοκούσε σε οικονομική και πολιτική σταθερότητα μετά τις χαοτικές θητείες του Καρακάλλα και του Μακρίνου. Η αντιπαράθεση ωστόσο δεν άργησε να ξεσπάσει κάτι που όχι μόνο εξόργισε την Σύγκλητο, αλλά σόκαρε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ιδίως τους Χριστιανούς και τους Εβραίους. Ως αρχιερέας, ο Ηλιογάβαλος σχεδίαζε να αντικαταστήσει την παλιά, παραδοσιακή θρησκεία της Ρώμης με τη δική του – την λατρεία του Ελαγάβαλου ο οποίος επρόκειτο να αντικαταστήσει τον Δία τον ανώτατο θεό της Ρωμαϊκής μυθολογίας.

Για να παγιώσει τις προθέσεις του, ο Ηλιογάβαλος είχε μια μεγάλη, μαύρη κωνική πέτρα (πιθανώς μετεωρίτη) η οποία μεταφέρθηκε από τη Συρία ως σύμβολο λατρείας της θρησκείας του και την τοποθέτησε στον Παλατινό Λόφο. όπου ανέγειρε ένα νέο ναό, το Ελαγαβάλειο/Elagabalium. Στο έργο του «Ρωμαϊκή Ιστορία» ο Δίων Κάσσιος, ο οποίος αποκαλεί τον αυτοκράτορα «Ψευδο Αντωνίνο» γράφει:

Η προσβολή δεν συνίστατο, στην εισαγωγή ενός ξένου θεού στη Ρώμη ή στην λατρεία του με περίεργους τρόπους, αλλά στην τοποθέτησή του μπροστά ακόμα και από τον ίδιο τον Δία… Επιπλέον, ο αυτοκράτορας εμφανιζόταν δημόσια με την βάρβαρη ενδυμασία που χρησιμοποιούσαν οι Σύριοι ιερείς και αυτό του προσέδωσε το προσωνύμιο «Ασσυριακός».

Για να βελτιώσει τη σχέση του με το λαό της Ρώμης και να αποσπάσει την προσοχή από την νέα θρησκεία, ο Ηλιογάβαλος ενθαρρύνθηκε να νυμφευθεί σε μια Ρωμαϊκή αριστοκρατική οικογένεια. Συνολικά απέκτησε τρεις συζύγους ως εξής:

**Προτομή Ιουλίας Κορνηλίας Παύλας πρώτης γυναίκας του Ηλιογάβαλου_μουσείο Εφέσου © José Luiz Bernardes Ribeiro**

Το 219 μ.Χ. νυμφεύθηκε την Ιουλία Κορνηλία Παύλα/Julia Paula κόρη του Ιούλιου Παύλου Προυντεντίσσιμου Ελληνικής καταγωγής διακεκριμένου δικαστικού, έπαρχο του πραιτορίου υπό τον Αλέξανδρο Σεβήρο, εξάδελφο τού Ελαγάβαλου. Η μητέρα της ανήκε στην Κορνηλία γενεά. Επειδή η Παύλα καταγόταν από την Ελλάδα και από πατρικίους της Ρώμης, θεωρείτο μέλος της ανώτερης Ρωμαϊκής αριστοκρατίας.

Αρχές του 219 μ.Χ. η Ιουλία Μαίσα κανόνισε τον γάμο της Παύλας με τον εγγονό της Ηλιογάβαλο, που το προηγούμενο έτος είχε στεφθεί Αυτοκράτορας. Η τελετή εορτάστηκε με λαμπρότητα στη Ρώμη και στην Παύλα δόθηκε ο τίτλος της Αυγούστας και το οικογενειακό όνομα Ιουλία.

**Προτομή Ακουιλίας Σεβήρας δεύτερης γυναίκας του Ηλιογάβαλου**

Στα τέλη τού 220 ο Ηλιογάβαλος διαζεύχθηκε την Παύλα για να νυμφευτεί την Εστιάδα Παρθένα Ακουιλία Σεβήρα/Aquilia Severa κόρη τού Κουίντου Ακουιλίου δις υπάτου υπό τον Καρακάλλα στην οποία όταν έγινε Αυτοκράτειρα της δόθηκε το οικογενειακό Ιουλία.

Ο Δίων Κάσσιος έγραψε για το γάμο με την Σεβήρα:

….χώρισε την Παύλα με την αιτιολογία ότι είχε κάποιο ελάττωμα στο σώμα της και συγκατοικούσε με την Ακουίλια Σεβήρα, παραβιάζοντας έτσι κατάφωρα το νόμο, γιατί ήταν ταγμένη στη Βέστα και όμως αυτός την εξαπάτησε… Το έκανα [είπε] για να μπορέσω να αποκτήσω απογόνους.

Η Σεβήρα όμως ήταν Εστιάδα Παρθένα και ο γάμος της με τον Ελαγάβαλο προκάλεσε μεγάλη αντιπαράθεση, αφού παραδοσιακά η τιμωρία για το σπάσιμο τού 30ετούς όρκου αγαμίας ήταν ο θάνατος δια πυράς. Όμως ο Ηλιογάβαλος εκτιμάται ότι είχε θρησκευτικούς λόγους να νυμφευτεί τη Σεβήρα, διότι ο ίδιος ήταν πιστός τού Συριακού ηλιακού θεού Ελαγάβαλου και όταν νυμφεύτηκε τη Σεβήρα, τέλεσε επίσης συμβολικό γάμο τού θεού του με την θεά Εστία (Vesta).

**Προτομή Αννίας Φαυστίνας τρίτης γυναίκας του Ηλιογάβαλου_μουσείο Καπιτωλίου Ρώμης** Photo collection of sculptures from Capitoline Museums. St. Petersburg University’s chair of ancient history. Book inv. no 121. Pl. 58.Uploaded by Mvaldemar at en.wikipedia / Public domain

Οι δύο γάμοι ωστόσο ανακλήθηκαν σύντομα πιθανόν λόγω βιασύνης της Ιουλίας Μαίσας, που μηχανευόταν την άνοδό του στον θρόνο. Έπειτα ο Αυτοκράτορας νυμφεύτηκε για τρίτη φορά, με την Αννία Φαυστίνα/Annia Faustina, μία πιο αποδεκτή επιλογή, από την αριστοκρατική τάξη των Συγκλητικών. Όμως σύντομα χώρισε τη Φαυστίνα και επέστρεψε στη Σεβήρα, ισχυριζόμενος ότι το διαζύγιο ήταν άκυρο. Θεωρείται, ότι η Σεβήρα παρέμεινε με τον Ηλιογάβαλο μέχρι τη δολοφονία του το 222 μ.Χ.. Οι δύο τους δεν απέκτησαν παιδιά.

Η θέση της Σεβήρας για τα γεγονότα δεν είναι γνωστή με σαφήνεια. Κάποιες πηγές αναφέρουν, ότι πιέστηκε για τον γάμο, ενάντια στη θέλησή της, ενώ άλλες ισχυρίζονται βιασμό. Ορισμένοι ιστορικοί εκτιμούν, ότι οι αντίπαλοι τού Ηλιογάβαλου υπερβάλλαν στην εξιστόρηση των γεγονότων και έτσι δεν είναι βέβαιο, το τι συνέβη πραγματικά. Δεν γνωρίζουμε αν ο Ηλιογάβαλος έτρεφε αληθινά αισθήματα για τη Σεβήρα ή αποσκοπούσε στον συμβολικό χαρακτήρα τού γάμου. Ο αυτοκράτορας είχε επίσης σχέσεις με άνδρες και ο ιστορικός Δίων Κάσσιος ισχυρίζεται, πως είχε πιο σταθερή σχέση με τον ηνίοχο των ιπποδρομιών Ιεροκλή, παρά με κάποια από τις τρεις συζύγους του.

Ο Ηλιογάβαλος αρνιόταν να κολυμπήσει σε λουτρό που δεν ήταν αρωματισμένο με σαφράν… Και δεν μπορούσε να καθίσει άνετα σε μαξιλάρια που δεν ήταν γεμισμένα με γούνα κουνελιού ή πούπουλα πέρδικας. Historia Augusta

Δυστυχώς, ο Ηλιογάβαλος έδειξε ελάχιστο ενδιαφέρον για οποιαδήποτε από τις συζύγους του, αφού οι προτιμήσεις του ήταν σε διαφορετική κατεύθυνση, προτιμώντας την παρέα των ανδρών. Οι φήμες οργίαζαν ότι κυκλοφορούσε στο αυτοκρατορικό παλάτι και στους δρόμους της Ρώμης τη νύχτα ντυμένος γυναίκα.

«Τα ρόδα του Ηλιογάβαλου» πίνακας που απεικονίζει τον Ηλιογάβαλο να δειπνεί φορώντας χρυσό μανδύα και στέμμα, ενώ οι καλεσμένοι του ραίνονται με ροδοπέταλα_ελαιογραφία του Λόρενς Άλμα Ταντέμα 1888 Lawrence Alma-Tadema / Public domain

Κατά τη διάρκεια της θητείας του, εκτελέστηκαν όσοι ήταν πιστοί στον αυτοκράτορα Μακρίνο, ενώ διακεκριμένοι αξιωματούχοι απομακρύνθηκαν και αντικαταστάθηκαν από χορευτές, ηθοποιούς, μίμους, σκλάβους, απελεύθερους, και γενικά από αυτούς που ικανοποιούσαν τις σεξουαλικές γελοιότητες του αυτοκράτορα. Οι συγκλητικοί διορίζονταν χωρίς διάκριση ηλικίας, καταγωγής ή περιουσίας, αφού σύμφωνα με τον Ηλιογάβαλο, οι συγκλητικοί ήταν «σκλάβοι της τηβένου». Τα τρέχοντα ζητήματα της αυτοκρατορίας αγνοήθηκαν και αφέθηκαν στη μητέρα και τη γιαγιά του στις οποίες δόθηκε ο τίτλος Αυγούστα και ειδική άδεια να παρευρίσκονται στις συνεδριάσεις της Συγκλήτου. Ο Πόπλιος Βαλέριος Κομάζων, ο οποίος τους συνόδευσε στη Ρώμη, διορίστηκε Έπαρχος της Πραιτοριανής Φρουράς.

Αντιδημοφιλία και θάνατος

Δεν χρειάστηκε πολύς καιρός για να συνειδητοποιήσει η οικογένειά του, καθώς και άλλοι σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, ότι ο Ηλιογάβαλος ήταν εντελώς ακατάλληλος για τον αυτοκρατορικό τίτλο, περνώντας περισσότερο χρόνο χορεύοντας στο βωμό του ναού και αγοράζοντας χρυσά μπουκάλια και εξωτικά φαγητά παρά μεριμνώντας για τα θέματα της αυτοκρατορίας. Οι εξεγέρσεις εντός του στρατού σε όλες τις επαρχίες ήταν γεγονός και υπήρξε και μια αποτυχημένη προσπάθεια να τον αντικαταστήσουν στο θρόνο. Το καλοκαίρι του 221 μ.Χ., ο Ηλιογάβαλος πείστηκε από την οικογένειά του να ορίσει διάδοχο. Ο δεκατριάχρονος ξάδελφός του Μάρκος ΒασσιανόςΑλεξιανός/Marcus Bassianus Alexianus (ο μελλοντικός Μάρκος Αυρήλιος Σεβήρος Αλέξανδρος/Marcus Aurelius Severus Alexander) ο γιος της Ιουλίας Μαμαίας, απέκτησε τον τίτλο του Καίσαρα. Βλέποντας τον ξάδερφό του ως σοβαρό αντίπαλο, ο Ηλιογάβαλος σχεδίαζε την δολοφονία του και η οικογένεια διχάστηκε – η Ιουλία Σοαίμις στάθηκε δίπλα στον γιο της, ενώ η Ιουλία Μαίσα και η Ιουλία Μαμαία υποστήριζαν τον Αλεξιανό.

**Μετάλλιο του Ηλιογάβαλου με την επιγραφή ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΑΝΤΩΝΙΝΟΣ ΠΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ/ IMP. ANTONINVS PIVS AVG. Μουσείο Λούβρου** PHGCOM / Public domain

Στις 11 Μαρτίου 222 μ.Χ. ο Ηλιογάβαλος διέταξε την εκτέλεση του Αλεξιανού αλλά η Πραιτοριανή Φρουρά (πιθανόν δωροδοκούμενη) αρνήθηκε, υποστηρίζοντας τον δεύτερο. Στις 13 Μαρτίου, ενώ βρίσκονταν στο στρατόπεδο των Πραιτοριανών, ο Ηλιογάβαλος και η μητέρα του εκτελέστηκαν, αποκεφαλίστηκαν, σύρθηκαν στους δρόμους της Ρώμης και πετάχτηκαν στον Τίβερη. Ήταν δεκαοχτώ χρονών και βρισκόταν στο θρόνο μόλις τέσσερα χρόνια. Στο έργο Ιστορία των Αυγούστων/Historia Augusta αναφέρεται:

…έπεσαν πάνω στον Ηλιογάβαλο και τον σκότωσαν σε ένα λουτρό όπου είχε βρει καταφύγιο. Τότε το σώμα του σύρθηκε στους δρόμους και οι στρατιώτες το ευτέλισαν περαιτέρω σπρώχνοντάς το σε υπόνομο. Αλλά επειδή ο υπόνομος ήταν πολύ μικρός για να χωρέσει το πτώμα, έδεσαν σε αυτό ένα βάρος για να μην επιπλέει και το πέταξαν … στον Τίβερη.

Πληροφορούμενη τον θάνατο του Ηλιογάβαλου, η Σύγκλητος τον αποκήρυξε και ονόμασε αυτοκράτορα τον Αλεξιανό, ο οποίος θα κυβερνούσε με τη βοήθεια της μητέρας του μέχρι το 235 μ.Χ., οπότε και θα δολοφονείτο. Τελικά ο Ηλιογάβαλος έμεινε στην ιστορία ως πρότυπο διεφθαρμένου αυτοκράτορα.