εξώφυλλο: Οι αρχαίοι Ρωμαίοι συχνά αφιέρωναν αναθήματα σε συγκεκριμένους θεούς που σχετίζονταν με την επούλωση, με την ελπίδα της ίασης. Αυτά τα αντικείμενα είχαν την μορφή ή αναπαριστούσαν το προσβεβλημένο μέρος του σώματος και έμεναν στον ναό. Στον εικονιζόμενο ανθρώπινο κορμό φαίνονται τα εσωτερικά όργανα και πιθανότατα ήταν αφιερωμένος στην ίαση κάποιου που έπασχε από εσωτερική νόσο ή τραυματισμό. Κατασκευή  περί το 200 π.Χ. – 200 μ.Χ. πιθανόν στην Isola Farnese, Ιταλία. Το έργο αποτελεί τμήμα συλλογής του Επιστημονικού Μουσείου στο Λονδίνο. πηγή

 Η δημοσίευση βασίστηκε σε άρθρο του John Horgan που δημοσιεύθηκε στο Ancient History Encyclopedia στις 2 Μαΐου. 2019.

μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Ο λοιμός των Αντωνίνων, που ενίοτε αναφέρεται ως Λοιμός του Γαληνού, ξέσπασε το 165 μ.Χ., στο απόγειο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας και διαδόθηκε σε ολόκληρη την Μεσόγειο κατά την θητεία του Μάρκου Αυρηλίου Αντωνίνου Αυγούστου (161-180) τελευταίου από τους Πέντε Ικανούς Αυτοκράτορες (Νέρβας – Τραϊανός – Αδριανός – Αντωνίνος Πίος και Μάρκος Αυρήλιος). Το πρώτο κύμα της επιδημίας διήρκεσε μέχρι το 180 μ.Χ. επηρεάζοντας το σύνολο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ενώ το 251-266 μ.Χ. ενέσκηψε δεύτερο κύμα γνωστό ως Πανδημία του Κυπριανού (πιθανόν ιλαρά) συνδυάζοντας συμπτώματα της προηγούμενης επιδημίας. Αρκετοί ιστορικοί θεωρούν ότι η πανδημία αποτελεί σημείο αναφοράς για την παρακμή της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την τελική πτώση.

Συμπτώματα

Ο Γαληνός (129 – 216 μ.Χ.) ο οποίος ήταν προσωπικός γιατρός του Μάρκου Αυρηλίου όχι μόνο βίωσε την πανδημία, αλλά περιέγραψε τα συμπτώματα και την εξέλιξή της. Μεταξύ των συμπτωμάτων ήταν πυρετός, διάρροια, εμετός, δίψα, πρησμένος λαιμός και βήχας. Συγκεκριμένα, ο Γαληνός σημείωσε ότι η διάρροια ήταν μαύρη και προκαλούσε γαστρεντερική αιμορραγία, ενώ ο βήχας είχε άσχημη οσμή και εμφανίζονταν κόκκινα & μαύρα εξανθήματα σε ολόκληρο το σώμα:

«Σε ορισμένα εξανθήματα ο εξωτερικός φλοιός έπεφτε ενώ το υπόλοιπο τμήμα ήταν υγιές και μετά από μία ή δύο μέρες επουλωνόταν. Στα σημεία που δεν ήταν εξελκωμένα, το εξάνθημα ήταν τραχύ και όταν έφευγε γινόταν επούλωση.» (Littman & Littman, σελ. 246).

Αυτοί που μολύνονταν υπέφεραν για περίπου δύο εβδομάδες. Δεν πέθαιναν όλοι και όσοι επιβίωναν ανέπτυσσαν ανοσία. Με βάση την περιγραφή του Γαληνού, οι σύγχρονοι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ασθένεια που έπληξε την αυτοκρατορία μάλλον ήταν ευλογιά.

Αίτια και διάδοση της επιδημίας

Η επιδημία εμφανίστηκε κατά πάσα πιθανότητα στην Κίνα λίγο πριν την επέκταση της αυτοκρατορίας προς δυσμάς κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού, μέσω των εμπορικών πλοίων με προορισμό τη Ρώμη. Κάποια στιγμή από τα τέλη του 165 μέχρι αρχές του 166 μ.Χ., ο Ρωμαϊκός στρατός ήλθε σε επαφή με την ασθένεια κατά την πολιορκία της Σελεύκειας (σημαντική πόλη στον ποταμό Τίγρη της Μεσοποταμίας). Οι στρατιώτες που επέστρεφαν από τους πολέμους στην Ανατολή μετέδωσαν την ασθένεια προς βορρά στην Γαλατία στα στρατεύματα που βρίσκονταν κατά μήκος του ποταμού Ρήνου.

Υπάρχουν δύο διαφορετικές εκδοχές – θρύλοι όσον αφορά στην διάδοση της πανδημίας στον ανθρώπινο πληθυσμό. Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, ο Ρωμαίος στρατηγός και αργότερα συν αυτοκράτορας Λεύκιος Βέρος άνοιξε έναν κλειστό τάφο στη Σελεύκεια κατά την άλωση της πόλης, απελευθερώνοντας έτσι την ασθένεια. Ο θρύλος υποδηλώνει ότι η επιδημία ήταν τιμωρία, καθώς οι Ρωμαίοι παραβίασαν τον όρκο προς τους θεούς να μην λεηλατήσουν την πόλη. Σύμφωνα με την δεύτερη εκδοχή, ένας Ρωμαίος στρατιώτης άνοιξε ένα χρυσό φέρετρο στο ναό του Απόλλωνα στη Βαβυλώνα απελευθερώνοντας την πανούκλα. Δύο διαφορετικές πηγές του 4^ου αιώνα, οι Πράξεις/Res Gestae του Αμμιανού Μαρκελλίνου/Ammianus Marcellinus (περ. 330-391 – 400 μ.Χ.) και οι βιογραφίες των Λεύκιου Βέρου & Μάρκου Αυρηλίου, αποδίδουν το ξέσπασμα της πανδημίας σε ιεροσυλία, λόγω παραβίασης του ιερού ενός θεού και αθέτησης του όρκου. Άλλοι Ρωμαίοι κατηγόρησαν τους Χριστιανούς ότι εξόργισαν τους θεούς που προκάλεσαν το ξέσπασμα.

Ποσοστά θανάτων και οικονομικές επιπτώσεις

Υπάρχει πολύ συζήτηση μεταξύ των μελετητών σχετικά με την επίδραση και τις συνέπειες της επιδημίας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αυτή η συζήτηση επικεντρώνεται στη μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε για τον υπολογισμό του πραγματικού αριθμού των ανθρώπων που πέθαναν. Ο Ρωμαίος ιστορικός Δίων Κάσσιος/Dio Cassius (155-235 μ.Χ.) υπολογίζει 2.000 θανάτους την ημέρα στη Ρώμη κατά την κορύφωση της επιδημίας, ενώ στο δεύτερο ξέσπασμα, η εκτίμηση των θυμάτων ήταν πολύ υψηλότερη, σε περισσότερους από 5.000 την ημέρα. Είναι πολύ πιθανό το υψηλό ποσοστό θανάτων να οφειλόταν στο γεγονός της ευρείας διάδοσης της επιδημίας στην Μεσόγειο σε «παρθένο πληθυσμό», δηλαδή έναν πληθυσμό που στερείται κεκτημένης ή κληρονομικής ανοσίας σε μια συγκεκριμένη ασθένεια. Όλοι συγκλίνουν στην εκτίμηση ότι το 25% – 30% του συνολικού πληθυσμού έχασε τη ζωή του, υπολογιζόμενο σε 5 εκατομμύρια σε όλη την αυτοκρατορία. Αυτό που δεν αμφισβητείται είναι ότι ο Λεύκιος Βέρος, συν αυτοκράτορας με τον Μάρκο Αυρήλιο, πέθανε από την ασθένεια το 169 μ.Χ. ενώ ο Μάρκος Αυρήλιος πέθανε 11 χρόνια αργότερα από την ίδια ασθένεια. Κατά ειρωνικό τρόπο, οι στρατιώτες του Βέρου ήταν αυτοί που συνέβαλαν στη διάδοση της ασθένειας από την Εγγύς Ανατολή στην υπόλοιπη αυτοκρατορία.

Στο ξέσπασμα της πανδημίας, ο στρατός της Ρώμης αποτελούνταν από 28 λεγεώνες που ανέρχονταν συνολικά σε περίπου 150.000 άνδρες. Οι λεγεωνάριοι ήταν καλά εκπαιδευμένοι, καλά οπλισμένοι και καλά προετοιμασμένοι, αλλά αυτό δεν απέτρεψε την προσβολή τους από την ασθένεια και τον τελικό θάνατο. Ανεξάρτητα από την τοποθεσία, οι λεγεωνάριοι μολύνθηκαν από συναδέλφους στρατιώτες που επέστρεφαν στην ενεργό υπηρεσία μετά από άδεια. Οι αρρώστια και οι θάνατοι προκάλεσαν τεράστιες απώλειες ανθρώπινου δυναμικού ειδικά κατά μήκος των Γερμανικών συνόρων, αποδυναμώνοντας έτσι την ικανότητα των Ρωμαίων να υπερασπιστούν την αυτοκρατορία. Η έλλειψη στρατιωτών ανάγκασε τον Μάρκο Αυρήλιο να στρατολογήσει οποιονδήποτε ικανό άνδρα που μπορούσε να πολεμήσει, όπως απελεύθερους σκλάβους, Γερμανούς, εγκληματίες και μονομάχους.

Η μείωση της διαθεσιμότητας των μονομάχων είχε ως αποτέλεσμα λιγότερους αγώνες, γεγονός που αναστάτωσε τους Ρωμαίους που απαιτούσαν περισσότερη και όχι λιγότερη, ψυχαγωγία σε μια περίοδο έντονου στρες. Ο ανομοιογενής στρατός απέτυχε να προστατεύσει την αυτοκρατορία αφού το 167 μ.Χ. Γερμανικές φυλές διέσχισαν τον ποταμό Ρήνο για πρώτη φορά μετά από 200 χρόνια. Η επιτυχία των εξωτερικών επιθέσεων, ιδιαίτερα από τους Γερμανούς, επιτάχυνε την παρακμή του Ρωμαϊκού στρατού, που σε συνδυασμό με την οικονομική κατάρρευση, συνέβαλε τελικά στην πτώση της Αυτοκρατορίας.

Γενικότερα, ο ασύλληπτος φόρος αίματος μείωσε τον αριθμό των φορολογουμένων, των στρατολογημένων, των υποψηφίων για δημόσια αξιώματα, των επιχειρηματιών και των αγροτών. Σε μια εποχή αυξανόμενων δαπανών για τη συντήρηση της αυτοκρατορίας και των απαραίτητων στρατιωτικών δυνάμεων για τη διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας, τα κυβερνητικά έσοδα μειώθηκαν. Η μείωση των φορολογικών εσόδων οφειλόταν στην μικρότερη παραγωγή στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, καθώς λιγότεροι γεωργοί σήμαινε μεγάλη έκταση γης που δεν καλλιεργείτο. Η μείωση των καλλιεργειών προκάλεσε απότομες αυξήσεις των τιμών μαζί με την μείωση των αποθεμάτων τροφίμων.

Η επίδραση όμως της πανδημίας στην οικονομία δεν περιοριζόταν στον γεωργικό τομέα. Λιγότεροι βιοτέχνες σήμαινε λιγότερα προϊόντα γεγονός που εξάντλησε τις τοπικές οικονομίες. Η έλλειψη εργατικού δυναμικού οδήγησε επίσης σε υψηλότερους μισθούς για όσους επέζησαν της επιδημίας και η έλλειψη επιχειρηματιών, εμπόρων, εμπόρων και χρηματοδοτών προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στο εγχώριο και διεθνές εμπόριο. Όλες αυτές οι μειώσεις σήμαιναν λιγότερους φόρους για το κράτος, το οποίο είχε ήδη πιεστεί πολύ για να εκπληρώσει τις οικονομικές του υποχρεώσεις.

Επίδραση στην θρησκεία

Η επίδραση της ασθένειας δεν περιορίστηκε στον στρατό και την οικονομία. Ο Μάρκος Αυρήλιος ξεκίνησε διώξεις εναντίον Χριστιανών, επειδή αρνήθηκαν να τιμήσουν τους θεούς, κάτι το οποίο σύμφωνα με τον αυτοκράτορα, εξόργισε τους θεούς των οποίων η οργή εκδηλώθηκε με τη μορφή επιδημίας. Κατά ειρωνικό τρόπο, οι αντιχριστιανικές επιθέσεις είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα μεταξύ του γενικού πληθυσμού.

Σε αντίθεση με τους πιστούς του Ρωμαϊκού πολυθεϊστικού συστήματος, οι Χριστιανοί πίστευαν στην υποχρέωση να βοηθούν τους άλλους σε περιόδους ανάγκης, συμπεριλαμβανομένης της ασθένειας. Οι Χριστιανοί ήταν πρόθυμοι να προσφέρουν είδη πρώτης ανάγκης, τρόφιμα και νερό, σε όσους δεν ήταν σε θέση να φροντίσουν τον εαυτό τους, γεγονός που προκάλεσε καλά συναισθήματα μεταξύ των Χριστιανών και των Παγανιστών γειτόνων τους. Οι Χριστιανοί συχνά παρέμεναν για βοήθεια, ενώ οι ειδωλολάτρες έφευγαν. Επιπλέον, ο Χριστιανισμός έδινε νόημα στη ζωή και το θάνατο σε περιόδους κρίσης, αφού εκείνοι που επιβίωσαν έπαιρναν κουράγιο γνωρίζοντας ότι οι αγαπημένοι τους πήγαιναν στον Παράδεισο. Η Χριστιανική υπόσχεση περί σωτηρίας στη μετά θάνατον ζωή προσέλκυσε επιπλέον οπαδούς, διευρύνοντας έτσι την ανάπτυξη του μονοθεϊσμού σε μια πολυθεϊστική κουλτούρα. Ο προσηλυτισμός πιστών διαμόρφωσε το πλαίσιο στο οποίο ο Χριστιανισμός θα καθιερωνόταν ως η μόνη, επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας.

Οι επιπτώσεις της νόσου επηρέασαν βαθιά την ταυτότητα των Ρωμαίων και το τι σήμαινε να είναι Ρωμαίοι. Η ασθένεια δεν έκανε διακρίσεις…άνθρωποι όλων των τάξεων της Ρωμαϊκής κοινωνίας υπέφεραν και πέθαιναν. Ο θάνατος και η σύλληψη δεκάδων χιλιάδων Ρωμαίων στρατιωτών μείωσε το ηθικό του στρατού. Οι στρατιωτικές απώλειες από τις Γερμανικές φυλές υποβάθμισαν την επικρατούσα αντίληψη περί Ρωμαίου πολίτη της αυτοκρατορίας, που σήμαινε ότι οι Ρωμαίοι δεν ήταν πλέον ασφαλείς αλλά ευάλωτοι. Γενικά, μια βαθιά αίσθηση αγωνίας και ανασφάλειας κατέκλυσε την Ρωμαϊκή νοοτροπία και την μέχρι τότε εικόνα της αυτοκρατορίας. Η πανώλη του Αντωνίνου δεν έπληξε μόνο τις δραστηριότητες και τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας, αλλά την ίδια την ιδέα του τι σημαίνει Ρωμαίος και το αίσθημα του αήττητου που το συνόδευε.

Πτώση της αυτοκρατορίας

Η οποιαδήποτε ανάλυση για την κατάρρευση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας βασίζεται στην «Ιστορία της Παρακμής και Πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» του Edward Gibbon ο οποίος δεν απέκλεισε την συμβολή της νόσου, θεωρώντας ότι «η επιδημία και η πείνα συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της καταστροφής της Ρώμης» (τόμος 1, σελ. 91). Ο Gibbon δίνει ελάχιστη σημασία στην πανούκλα του Αντωνίνου, υποστηρίζοντας αντ’ αυτού ότι οι βαρβαρικές εισβολές, η απώλεια της Ρωμαϊκής αρετής των πολιτών και η άνοδος του Χριστιανισμού διαδραμάτισαν σημαντικότερο ρόλο στην πτώση της αυτοκρατορίας.

Πρόσφατα ερευνητές και ιστορικοί, όπως ο Arthur Boak, θεωρούν ότι η πανώλη του Αντωνίνου, μαζί με μια σειρά άλλων γεγονότων, αποτελεί την βάση για την κατανόηση της παρακμής της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Όσον αφορά στην έλλειψη εργατικού δυναμικού και την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο Boak υποστηρίζει ότι το ξέσπασμα της πανώλης στα 166 μ.Χ. συνέβαλε στη μείωση της πληθυσμιακής αύξησης, με αποτέλεσμα οι στρατιωτικοί να στρατολογήσουν περισσότερους αγρότες και τοπικούς αξιωματούχους, με αποτέλεσμα την χαμηλότερη παραγωγή τροφίμων και την έλλειψη υποστήριξης των καθημερινών δραστηριοτήτων στη διαχείριση των πόλεων, αποδυναμώνοντας έτσι την ικανότητα της Ρώμης να αποτρέψει τις βάρβαρες εισβολές.

Η Eriny Hanna, στην μελέτη «Βαδίζοντας προς την Κρίση: Πόλεις, εμπόριο και επιδημίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» υποστηρίζει ότι: «Η Ρωμαϊκή κουλτούρα, η χωροταξία και η αλληλεξάρτηση μεταξύ πόλεων και επαρχιών» διευκόλυναν την εξάπλωση μολυσματικών νόσων δημιουργώντας έτσι τις βάσεις για την κατάρρευση της αυτοκρατορίας (Hanna, 1). Ο υπερπληθυσμός, η κακή διατροφή που οδηγούσε στον υποσιτισμό και η έλλειψη υγειονομικών μέτρων έκαναν τις Ρωμαϊκές πόλεις κέντρα μετάδοσης των ασθενειών. Οι μολύνσεις εξαπλώθηκαν εύκολα κατά μήκος των χερσαίων και θαλάσσιων εμπορικών οδών που συνέδεαν τις πόλεις με τις απομακρυσμένες επαρχίες.

Πρόσφατα, ο Kyle Harper υποστήριξε ότι «τα παράδοξα της κοινωνικής ανάπτυξης και η εγγενής απρόβλεπτη φύση, δούλεψαν από κοινού, οδηγώντας στην θανάτωση της Ρώμης» (Harper, 2). Με άλλα λόγια, η αλλαγή του κλίματος παρείχε το περιβαλλοντικό πλαίσιο για την εισαγωγή νέων, πιο καταστροφικών ασθενειών, συμπεριλαμβανομένης της επιδημίας των Αντωνίνων, που ξέσπασε προς το τέλος μιας ευνοϊκής κλιματικής περιόδου και εξέθεσε τους κατοίκους στην ευλογιά. Ο Harper υποστηρίζει ότι αυτή ήταν η πρώτη από τις τρεις καταστροφικές πανδημίες, συμπεριλαμβανομένης της επιδημίας του Κυπριανού (249-262 μ.Χ.) και της πανώλης του Ιουστινιανού (541-542 μ.Χ.) η οποία έπληξε τα θεμέλια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας λόγω της μεγάλης θνησιμότητας. Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν πομπώδεις περιγραφές της Ρωμαϊκής  αυτοκρατορίας  όπως ο Ρωμαϊκός στρατός, η έκταση της αυτοκρατορίας, τα εκτεταμένα δίκτυα εμπορίου, το μέγεθος και ο αριθμός των Ρωμαϊκών πόλεων, υπήρξαν τελικά η βάση για καταστροφικές μεταδόσεις ασθενειών που οδήγησαν στην πτώση της αυτοκρατορίας .

Πηγές

https://www.worldhistory.org/Antonine_Plague/

Boak, A. E. R. Manpower Shortage and the Fall Of the Roman Empire in the West. Univ of Michigan Pr, 2019.

Bray, R. S. Armies of Pestilence. Barnes and Nobel, 2019.

Bruun, C. «The Antonine Plague and the ‘Third-Century Crisis.» Crises and the Roman Empire: Proceedings of the Seventh Workshop of the International Network, June, 2006, pp. 201-17.

Duncan-Jones, R. P. «The impact of the Antonine plague.» Journal of Roman Archaeology, 9 / 1996, pp. 108–36.

Fears, J. R. «The plague under Marcus Aurelius and the decline and fall of the Roman Empire.» Infectious Disease Clinics of North America, 18 / 2004, pp. 65-77.

Gilliam, J. F. «The Plague under Marcus Aurelius.» The American Journal of Philology, 3 / 82 /July, 1961, pp. 225-51.

Gourevitch, D. «The Galenic Plague: a Breakdown of the Imperial Pathocoenosis.» History and Philosophy of the Life Sciences, 1 / 27 / April, 2003, pp. 57-69.

How climate change and disease helped the fall of RomeAccessed 2 May 2019.

Littman, R. J. and Littman, M. L. «Galen and the Antonine Plague.» The American Journal of Philology, 3 / 94 / Autumn, 1973, pp. 243-55.

McNeill, W. H. Plagues and Peoples. Anchor, 1976.

Raoult, D. and Drancourt, M. (eds). Paleomicrobiology. Springer, 2019.

Scheidel, W. «Roman wellbing and the economic consequences of the ‘Antonine Plague.» Princeton/Stanford Working Papers in Classics, November, 2009, pp. 1-29.

Stark, R. The Rise of Christianity. HarperSanFrancisco, 1997.

The Route to Crisis: Cities, Trade, and Epidemics of the Roman EmpireAccessed 2 May 2019.

Wright, J. Get Well Soon. Henry Holt and Co., 2017.

Το έργο με τίτλο Λοιμός των Αντωνίνων από τον δημιουργό Χείλων διατίθεται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές Βασισμένο σε έργο στο https://www.worldhistory.org/Antonine_Plague/