εξώφυλλο: Απεικόνιση πλοίου από εσωτερικό μελανόμορφου κυπέλλου που βρέθηκε στο Σερβέτερι (Κάτω Ιταλία) 520 π.Χ.. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Cabinet des Médailles, Public domain, via Wikimedia Commons

Η δημοσίευση βασίζεται σε άρθρο του Mark Cartwright που δημοσιεύθηκε στο World History Encyclopedia στις 7 Μαϊ. 2018.

copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Από το 800 περίπου π.Χ., οι Ελληνικές πόλεις-κράτη, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν θαλάσσιες δυνάμεις, αναζητούσαν εδάφη και πόρους πέρα από την Ελλάδα, με αποτέλεσμα να ιδρύσουν αποικίες σε όλη τη Μεσόγειο. Το εμπόριο συνήθως ήταν το πρώτο βήμα στη διαδικασία αποικισμού και στη συνέχεια, όταν οι τοπικοί πληθυσμοί υποτάσσονταν ή εντάσσονταν στην αποικία, ιδρύονταν πόλεις.

Αυτές είχαν διαφορετικά επίπεδα επαφής με την πατρίδα, αλλά οι περισσότερες καθίσταντο πλήρως ανεξάρτητες, άλλοτε με Ελληνικό χαρακτήρα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις προσέγγισαν πολιτισμικά τους αυτόχθονες πληθυσμούς που συνόρευαν και τους ενέτασσαν στο δυναμικό τους. Μία από τις σημαντικότερες συνέπειες αυτής της διαδικασίας, ήταν το γεγονός ότι η κυκλοφορία αγαθών, ανθρώπων, τέχνης και ιδεών εκείνη την περίοδο διέδωσε τον Ελληνικό τρόπο ζωής στην Ισπανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Αδριατική, την Μαύρη Θάλασσα και Βόρεια Αφρική. Συνολικά οι Έλληνες ίδρυσαν περίπου 500 αποικίες στις οποίες αρχικά συμμετείχαν έως και 60.000 Έλληνες πολίτες άποικοι, ώστε μέχρι το 500 π.Χ. αυτές οι περιοχές αποτελούσαν το 40% του συνόλου των Ελλήνων στον Ελληνικό Κόσμο.

Εμπόριο και πόροι

Οι Έλληνες ήταν σπουδαίοι ναυτικοί και ταξιδεύοντας σε όλη τη Μεσόγειο, φιλοδοξούσαν να ανακαλύψουν νέες χώρες και νέες ευκαιρίες. Ακόμη και η Ελληνική μυθολογία περιλάμβανε ιστορίες εξερεύνησης όπως του Ιάσωνα και την αναζήτηση για το χρυσόμαλλο δέρας και τον Οδυσσέα τον μεγαλύτερο ήρωα ταξιδιώτη. Πρώτα αποικίστηκαν τα νησιά γύρω από την Ελλάδα, ενδεικτικά η πρώτη αποικία στην Αδριατική ήταν η Κέρκυρα, που ιδρύθηκε από την Κόρινθο το 733 π.Χ. και στη συνέχεια οι εξερευνητές στράφηκαν μακρύτερα. Οι πρώτοι άποικοι ήταν έμποροι και μικρές ομάδες ατόμων που προσπάθησαν να αξιοποιήσουν νέους πόρους και να ξεκινήσουν μια νέα ζωή μακριά από την όλο και πιο ανταγωνιστική και πολυπληθή πατρίδα.

Τα εμπορικά κέντρα και οι ελεύθερες αγορές ήταν οι πρόδρομοι των αποικιών. Από τα μέσα του 8^ου έως τα μέσα του 6^ου αιώνα π.Χ., οι Ελληνικές πόλεις-κράτη και μεμονωμένες ομάδες άρχισαν να επεκτείνονται πέρα από την Ελλάδα με πιο σαφείς και μακροπρόθεσμες προθέσεις. Ωστόσο, η διαδικασία του αποικισμού ήταν πιθανότατα πιο σταδιακή και οργανική από ό,τι αναφέρουν οι αρχαίες πηγές. Είναι επίσης δύσκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής βαθμός αποικισμού και ενσωμάτωσης με τους τοπικούς πληθυσμούς. Σε ορισμένες περιοχές της Μεσογείου ιδρύθηκαν πλήρως Ελληνικές πόλεις, ενώ σε άλλες περιοχές υπήρχαν μόνο εμπορικοί σταθμοί αποτελούμενοι από προσωρινούς κατοίκους, όπως εμπόρους και ναυτικούς. Ο όρος «αποικιοκρατία» περιλαμβάνει την κυριαρχία των αυτοχθόνων λαών, ένα αίσθημα πολιτιστικής ανωτερότητας εκ μέρους των αποικιοκρατών και μια συγκεκριμένη πολιτιστική πατρίδα που ελέγχει και καθοδηγεί την όλη διαδικασία. Αυτό δεν συνέβαινε απαραίτητα στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο και ως εκ τούτου, υπ’ αυτήν την έννοια, ο Ελληνικός αποικισμός ήταν μια εντελώς διαφορετική διαδικασία από τις πολιτικές ορισμένων ευρωπαϊκών δυνάμεων τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα μ.Χ. Στην προκειμένη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με μια διαδικασία που περιγράφεται καλύτερα ως «πολιτισμική επαφή». (De Angelis στο Boyes-Stones et al, 51).

Η ίδρυση αποικιών σε όλη τη Μεσόγειο επέτρεψε την εξαγωγή αγαθών πολυτελείας όπως εκλεκτά Ελληνικά αγγεία, κρασί, λάδι, μεταλλοτεχνία, υφάσματα, μέταλλα, γεωργικά προϊόντα, δέρμα και συχνά γίνονταν επικερδείς εμπορικοί κόμβοι και πηγή σκλάβων. Μια ιδρυτική πόλη (μητρόπολη) μπορούσε να δημιουργήσει μια αποικία προκειμένου να αποκτήσει στρατιωτική παρουσία σε μια συγκεκριμένη περιοχή και έτσι να προστατεύσει κερδοφόρες θαλάσσιες διαδρομές. Επίσης, οι αποικίες αποτελούσαν ζωτικής σημασίας γέφυρα στις εσωτερικές εμπορικές ευκαιρίες. Μερικές αποικίες κατάφεραν ακόμη και να ανταγωνιστούν τις μητροπόλεις. Οι Συρακούσες, για παράδειγμα, έγιναν τελικά η μεγαλύτερη πόλη σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο. Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι Έλληνες δεν είχαν το μονοπώλιο, με αποτέλεσμα ανταγωνιστικοί πολιτισμοί να ιδρύσουν επίσης αποικίες, όπως οι Ετρούσκοι και οι Φοίνικες, και μερικές φορές, αναπόφευκτα, ξεσπούσε πόλεμος μεταξύ αυτών των δυνάμεων.

Μεγάλη Ελλάδα/Magna Graecia

Οι Ελληνικές πόλεις προσελκύστηκαν από την εύφορη γη, τους φυσικούς πόρους και τα καλά λιμάνια ενός «Νέου Κόσμου» – της νότιας Ιταλίας και της Σικελίας. Οι Έλληνες άποικοι υπέταξαν τον τοπικό πληθυσμό και καθιέρωσαν την ταυτότητά τους σε μια περιοχή που ονομάστηκε Μεγάλη Ελλάδα και θα γινόταν η πιο «Ελληνική» από όλες τις αποικισμένες περιοχές, τόσο από άποψη πολιτισμού όσο και αστικού τοπίου με τους δωρικούς ναούς να είναι το εντυπωσιακότερο σύμβολο του εξελληνισμού. Μερικές από τις σημαντικότερες πόλεις στην Ιταλία ανά περιοχή ήταν οι παρακάτω:

Απουλία

Αλήσιον (σημερινό Lecce)

Απένηστη ή Απάμεστη (σημερινή Mattinata)

Άρποι (σημερινή Foggia)

Βάρις ή Βάριον (σημερινό Bari)

Βυτόντινον (σημερινό Bitonto)

Βρενδέσιον (Κρήτες, σημερινό Brindisi)

Εγναθία (σημερινό Fasano)

Θύριαι (σημερινή Turi)

Καιλία (σημερινή Ceglie Messapica, Brindisi)

Καιλία (σημερινή Ceglie di Campo, Bari)

Κανύσιον (σημερινή Canosa)

Καλλίπολις (σημερινή Gallipoli)

Καστανέα (Βυζαντινή αυτοκρατορία, σημερινή Castellaneta)

Μεταπόντιο (σημερινό Metaponto)

Μινώπολις (σημερινή Monopoli)

Νεάπολις (σημερινή Polignano a Mare)

Ρυψ (σημερινό Ruvo di Puglia)

Σιλούιον ή Σίδιον (σημερινό Gravina)

Σύποντον (σημερινή γειτονιά της Foggia)

Τάρας ή Τάραντας (706 π.Χ., Σπάρτη σημερινό Taranto)

Υδρούς (Κρήτες, σημερινό Otranto)

Καλαβρία

Βούας (σημερινή Bova)

Επιζεφύριοι Λοκροί (679-673 π.Χ. Λοκροί, σημερινό Locri)

Θούριοι (αποικία των Αθηναίων. Ιδρύθηκε το 443 π.Χ. στα ερείπια της κατεστραμμένης από το 510 π.Χ. Σύβαρις)

Ιέραξ (σημερινό Gerace)

Ιππώνιον (σημερινή Vibo Valentia)

Καυλωνία (σημερινή Monasterace Μarina)

Κρίμισα (σημερινή Cirò)

Κρότωνας (περίπου 710 π.Χ., Αχαιοί σημερινή Crotone)

Κωσταντία (σημερινή Cosenza)

Λάος (περί 510 π.Χ. αποικία Σύβαρης σημερινή Marcellina)

Λακίνιον (σημερινό Capo Colonna)

Μάκαλλα (πόλη των Οινοτρών, οι οποίοι κατάγονταν από την αρχαία Αρκαδία σύμφωνα με τον Παυσανία και τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα).

Μέδμα: αποικία των Επιζεφύριων Λοκρών (σημερινό Rosarno)

Μέταυρος: αποικία της Μεσσήνης και του Ρηγίου (σημερινό Gioia Tauro)

Ρήγιον (περ. 720 π.Χ., Χαλκίδα σημερινή Reggio Calabria).

Σκύδρος (πιθανότατα σημερινό Belvedere di Spinello, δεδομένου ότι δεν έχουν βρεθεί ίχνη) αποικία των κατοίκων της Σύβαρης, μετά την καταστροφή της από τον Κρότωνα (το 510 π.Χ.).

Σκυλλάκιον (σημερινό Squillace)

Σύβαρις (περίπου 720 π.Χ., Αχαιοί-Τροιζήνες σημερινό Sibari)

Τερίνα (αποικία του Κρότωνα, σημερινή Sant’ Eufemia ή Nocera Terinese. Οι απόψεις των ειδικών διίστανται για την ακριβή της θέση, δεδομένου ότι δεν έχουν βρεθεί ίχνη της).

Καμπάνια

Ελέα (περ. 540 π.Χ., Φώκαια σημερινή Velia)

Kύμη (η πρώτη Ιταλική αποικία, που ιδρύθηκε περίπου το 740 π.Χ. από τη Χαλκίδα και την Κύμη σημερινή Cuma)

Νεάπολις ή Παρθενόπη (σημερινή Νάπολη)

Πιθαικούσσαι: (αποικία των Χαλκιδαίων και της Ερέτριας σημερινό νησάκι Ischia)

Ποσειδωνία: αποικία των Συβαριέων (σημερινό Capaccio-Paestum)

Πύχουντας: (αποικία της Μεσσήνης σημερινό Policastro Bussentino)

Λευκανία ή Λουκανία

Ηράκλεια (433 π.Χ., Τάραντας, σημερινό Policoro)

Πιστοικός (σημερινό Pisticci)

Σύρις (σημερινή Nova Siri)

Τροίλια ή Οβελάνον (σημερινή Ferrandina)

Σικελία

Αγύριον (σημερινή Agira)

Αίγεστα ή Έγεστα

Αιολίδες Νήσοι με επίκεντρο τη Λιπάρα (αποικία της Κνίδου, 580 π.Χ.)

Άκις ή Άχις (σημερινό Acireale)

Ακράγας ή Ακράγαντας (περ. 580 π.Χ., Γέλα σημερινό Agrigento)

Άκραι (αποικία των Συρακουσών σημερινό Palazzolo Acreide)

Ακρίλλαι (σημερινό Chiaramonte Gulfi)

Γέλα (Ιδρύθηκε από αποίκους της Ρόδου και Κρήτης το 675 π.Χ. σημερινή Gela)

Ηραίο στο Μεταπόντιο

Ηράκλεια Μινώα (Κρήτες)

Ιμέρα (περ. 630 π.Χ., αποικία της Μεσσήνης σημερινή Imera)

Κασμέναι (αποικία των Συρακουσών)

Καμάρινα αποικία των Συρακουσών (σημερινή Camarina)

Κατάνη Ιδρύθηκε από τους Ναξιώτες Σικελίας τον 8ο αιώνα π.Χ. (σημερινή Catania)

Λεοντίνοι: αποικία των Χαλκιδαίων ή των κατοίκων της Νάξου Σικελίας τον 8ο αιώνα π.Χ. (σημερινό Lentini)

Μέγαρα Υβλαία: αποικία των Μεγαρέων στην ανατολική ακτή της Σικελίας. Ίδρυση το 734 π.Χ.

Μεσσήνη ή Ζάγκλη (σημερινή Messina) αποικία των Χαλκιδαίων.

Μύλοι (σημερινό Milazzo)

Νάξος (αποικία των Χαλκιδαίων ιδρύθηκε το 757 π.Χ. σημερινή Giardini Naxos)

Ξιφωνία (δεδομένου ότι δεν έχει βρεθεί κανένα αρχαιολογικό ίχνος της και δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες για τη ακριβή της θέση, υπολογίζεται ότι βρισκόταν μεταξύ των σημερινών Aci Catena, Acireale και Aci Castello)

Πάνορμον (σημερινό Palermo)

Ραγούσα (σημερινή Ragusa)

Σελινούς (περ. 630 π.Χ. αποικία των Μεγάρων Υβλαίων)

Συρακούσες (πόλη της νοτιοανατολικής Σικελίας. Ιδρύθηκε από τους Κορινθίους το 734 π.Χ.)

Ταυρομένιον (αποικία των κατοίκων της Νάξου Σικελίας σημερινή Taormina)

Τρίκαλα Σικελίας (σημερινή Caltabellotta)

Τυνδαρίς (396 π.Χ. Συρακούσες)

Χαλκίδα (αποικία των Λεοντίνων)

Λοιπή Ιταλία

Αγκών (αποικία των Συρακουσών σημερινή Ancona)

Άδρια (Αίγινα & Συρακούσες σημερινή Adria)

Η γεωγραφική θέση αυτών των αποικιών στο κέντρο της Μεσογείου σήμαινε ότι ευημερούσαν ως εμπορικά κέντρα μεταξύ των μεγάλων πολιτισμών της εποχής, όπως του Ελληνικού, του Ετρουσκικού και του Φοινικικού πολιτισμού. Ευημερούσαν δε σε τέτοιο σημείο ώστε οι συγγραφείς μίλησαν για τον τεράστιο πλούτο και τον πολυδάπανο τρόπο ζωής. Ο Εμπεδοκλής, περιέγραψε τους περιποιημένους πολίτες και τους εκλεκτούς ναούς του Ακράγαντα (Agrigento) στη Σικελία ως εξής. «Οι Ακραγαντινοί γλεντούν σαν να πρόκειται να πεθάνουν αύριο και χτίζουν σαν να πρόκειται να ζήσουν για πάντα». Οι αποικίες επεκτάθηκαν ιδρύοντας δικές τους αποικίες και εμπορικούς σταθμούς και με αυτόν τον τρόπο, διέδωσαν περαιτέρω την Ελληνική επιρροή, συμπεριλαμβανομένης της ακτής της Αδριατικής στην Ιταλία. Ακόμη και η Βόρεια Αφρική απέκτησε αποικίες που ιδρύθηκαν, κυρίως τη Κυρήνη από τη Θήρα τον περ. 630 π.Χ. και έτσι έγινε σαφές ότι οι Έλληνες άποικοι δεν θα περιορίζονταν στη Μεγάλη Ελλάδα.

Ιωνία

Οι Έλληνες δημιούργησαν οικισμούς κατά μήκος της των ακτών του Αιγαίου στην Ιωνία (Μικρά Ασία) από τον 8^ο αιώνα π.Χ. Σημαντικές αποικίες ήταν η Μίλητος, η Έφεσος, η Σμύρνη και η Αλικαρνασσός. Η Αθήνα παραδοσιακά ισχυριζόταν ότι ήταν ο πρώτος αποικιστής στην περιοχή, η οποία είχε επίσης μεγάλο ενδιαφέρον για τους Λυδούς και τους Πέρσες. Η περιοχή έγινε εστία πολιτιστικής έκρηξης, ειδικά στην επιστήμη, τα μαθηματικά και τη φιλοσοφία και παρήγαγε μερικά από τα μεγαλύτερα Ελληνικά μυαλά. Η τέχνη και τα αρχιτεκτονικά στυλ, επηρεασμένα από την ανατολή, άρχισαν να επηρεάζουν την πατρίδα. Χαρακτηριστικά όπως κιονόκρανα με φοίνικες, σφίγγες και εκφραστικά σχέδια «ανατολίτικης» κεραμικής θα ενέπνευαν τους Έλληνες αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες να εξερευνήσουν νέους καλλιτεχνικούς ορίζοντες.

Μεσόγειος

Οι Ελληνικές αποικίες εξαπλώθηκαν μέχρι την Ισπανία και τη βόρεια Αφρική. Στη Βόρεια Αφρική, στη χερσόνησο της Κυρηναϊκής άποικοι από τη Θήρα, ίδρυσαν την Κυρήνη, που εξελίχθηκε σε πολύ ισχυρή πόλη της περιοχής. Άλλες αποικίες στην Κυρηναϊκή που αποτέλεσαν αργότερα μαζί με την Κυρήνη την Κυρηναϊκή Πεντάπολη ήταν η Βάρκη, οι Εσπερίδες (στη θέση της σημερινής Βεγγάζης) η Ταύχειρα και η Απολλωνία.

Στη βόρεια πλευρά της Μεσογείου οι Φωκαείς, ίδρυσαν στις ακτές της Γαλλίας τη Μασσαλία. Η Μασσαλία με τη σειρά της έγινε βάση για την ίδρυση ακόμα πιο απομακρυσμένων αποικιών στην περιοχή της Ισπανίας. Η Φώκαια ίδρυσε επίσης στην Κορσική την πόλη Αλαλία και στη Σαρδηνία την Όλμπια. Οι Φωκαείς έφτασαν μέχρι τις ακτές της Ιβηρικής χερσονήσου. Όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος, ένας τοπικός βασιλιάς προσκάλεσε τους Φωκαείς να ιδρύσουν μία αποικία στην περιοχή και τους παρείχε χρηματική βοήθεια για την οχύρωση της πόλης. Οι Φωκαείς στην περιοχή αυτή ίδρυσαν το Εμπόριο και αργότερα το ακόμα πιο απομακρυσμένο Ημεροσκοπείον.

Κατά τα μέσα του 7ου αιώνα ιδρύθηκε και η μοναδική Ελληνική αποικία στην Αίγυπτο, η Ναύκρατις. Ο Φαραώ Ψαμμήτιχος Α’ της Αιγύπτου παραχώρησε σε Μιλήσιους εμπόρους μία έκταση στις όχθες του Νείλου για να ιδρύσουν έναν εμπορικό σταθμό ο οποίος εξελίχθηκε σε ακμάζουσα πόλη μέχρι την Περσική εισβολή στην Αίγυπτο το 525 π.Χ.

Μαύρη θάλασσα

Η Μαύρη Θάλασσα ήταν η τελευταία περιοχή της Ελληνικής αποικιακής επέκτασης όπου οι πόλεις του Ιονίου προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τους πλούσιους ψαρότοπους και την εύφορη γη γύρω από τον Ελλήσποντο και τον Πόντο. Σημαντικές ιδρυτικές πόλεις ήταν η Μίλητος, η οποία πιστώθηκε ίσως υπερβολικά, με 70 αποικίες, η Φώκαια και η Τέως (παραθαλάσσια πόλη σε χερσόνησο της Ιωνίας).

Τα Μέγαρα ήταν επίσης σημαντική μητρική πόλη και ίδρυσαν τον Αστακό (435 π.Χ.) τη Χαλκηδόνα (περίπου 685 π.Χ.) το Βυζάντιο (668 π.Χ.) και την Ηράκλεια Ποντική (560 π.Χ.). Τελικά, σχεδόν ολόκληρη η Μαύρη Θάλασσα περικλείστηκε από Ελληνικές αποικίες, μετερχόμενες κάθε μέσον με αυτόχθονες πληθυσμούς, όπως πόλεμοι, συμβιβασμοί, γάμοι και διπλωματία για να εξασφαλιστεί η επιβίωση των αποικιών. Ιδιαίτερα στα τέλη του 6^ου αιώνα π.Χ., οι αποικίες παρείχαν φόρο και όπλα στην Περσική Αυτοκρατορία και λάμβαναν προστασία σε αντάλλαγμα. Μετά την αποτυχημένη εισβολή του Ξέρξη στην Ελλάδα το 480 και το 479 π.Χ., οι Πέρσες απέσυραν το ενδιαφέρον τους για την περιοχή, γεγονός που επέτρεψε στους μεγαλύτερους πόλους όπως η Ηράκλεια Ποντική και η Σινώπη να αυξήσουν τη δική τους ισχύ μέσω της κατάκτησης των τοπικών πληθυσμών και των μικρότερων γειτονικών πόλεων. Η προκύπτουσα ευημερία επέτρεψε επίσης στην Ηράκλεια να ιδρύσει δικές της αποικίες το 420 π.Χ. σε τοποθεσίες όπως η Χερσόνησος στην Κριμαία.

Στην περιοχή του Εύξεινου πόντου στις δυτικές ακτές οι Μεγαρείς ίδρυσαν τις πόλεις Σηλυμβρία και πολύ αργότερα τη Μεσημβρία. Λίγο βορειότερα στην περιοχή της σημερινής Ρουμανίας οι Μιλήσιοι ίδρυσαν τις πόλεις Ίστρια και Οργάμη. Μία ακόμα πόλη που ίδρυσε η Μίλητος στη δυτική ακτή του Εύξεινου Πόντου ήταν η Απολλωνία. Στα νότια του Εύξεινου πόντου σημαντικότερη αποικία ήταν η Σινώπη που σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη ήταν αποικία της Μιλήτου. Η ακριβής χρονολογία ίδρυσής της δεν είναι γνωστή αλλά φαίνεται πως ιδρύθηκε περί τα μέσα περίπου του 7^ου αιώνα π.Χ. Η Σινώπη με τη σειρά της ίδρυσε στην περιοχή του Πόντου τις πόλεις Τραπεζούντα, Κερασούντα, Κύτωρο, Κοτύωρα, Κρώμνα, Πτέριον, Τίειον κ.α.

Στη βόρεια ακτή του Εύξεινου Πόντου κυριάρχησε η Μίλητος. Οι αποικίες της Μιλήτου σ’ αυτή την περιοχή του Εύξεινου Πόντου ήταν η Ολβία και το Παντικάπαιο (σημερινό Κερτς). Κατά τη διάρκεια του 6^ου αιώνα π.Χ. οι Μιλήσιοι ίδρυσαν στην περιοχή της σημερινής Ουκρανίας την Οδησσό. Βορειότερα από τις εκβολές του Δούναβη οι Έλληνες αποίκησαν ένα νησάκι, το σημερινό Μπερεζάν (πιθανόν τότε να ήταν χερσόνησος). Αυτό βρίσκεται στις εκβολές των ποταμών Μπουγκ (για τους αρχαίους Έλληνες, ποταμός Ύπανις) και Δνείπερου (οι αρχαίοι τον όνόμαζαν Βαρυσθένη). Η νησίδα ή χερσόνησος ονομαζόταν από τους αρχαίους Βαρυσθενίδα. Απέναντι από αυτήν, βρισκόταν ήδη ή οικοδομήθηκε αργότερα η Ολβία. Δίπλα στην Ολβία οικοδομήθηκε άλλη μία Ελληνική αποικία η οποία είχε ως μητρόπολη την Ιστρία.

Στη χερσόνησο της Κριμαίας (οι Έλληνες τότε την ονόμαζαν Ταυρική Χερσόνησο ή Χερσόνησο των Ταύρων) ιδρύθηκαν επίσης οι πόλεις Συμφερόπολη (κοντά στο σημερινό Ζολοτόι) Νυμφαίον και Ερμώνασσα (κοντά στο σημερινό Κεκουβάτσκ). Στην Αζοφική Θάλασσα (Μαιώτιδα Λίμνη για τους αρχαίους) ιδρύθηκε η Τάναϊς (στο Ροστόφ), η Τυριτάκη, το Μυρμήκιον, η Κερκίνη και η Φαναγορία -η τελευταία ήταν αποικία Τηίων.

Στα ανατολικά παράλια που ανήκαν στην αρχαία Κολχίδα και τα οποία σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος τους ανήκουν κυρίως στη Γεωργία και στην αυτόνομη περιοχή της Αμπχαζίας, Έλληνες ίδρυσαν την πόλη Φάσι και τη Διουσκουριάδα. Η τελευταία ονομάστηκε Σεβαστούπολη από τους Ρωμαίους και τους Βυζαντινούς και εκεί βρίσκεται σήμερα το Σουχούμι – τα ερείπια των αρχαίων και βυζαντινών κτισμάτων βρίσκονται πλέον κάτω από το νερό.

Το Μυρμήκιον ήταν επίσης αρχαία Ελληνική αποικία στην Κριμαία. Ο οικισμός ιδρύθηκε στο ανατολικό τμήμα της σύγχρονης πόλης Κερτς, 4 χλμ. βορειοανατολικά από το Παντικάπαιο, κοντά στο ακρωτήριο Καραντίνι. Ο οικισμός ιδρύθηκε από τους Ίωνες κατά το πρώτο μισό του 6^ου αιώνα π.Χ.. Τον 5^ο αιώνα π.Χ., η πόλη εξειδικεύεται στην οινοποίηση και κόβει το δικό της νόμισμα, ενώ περιβάλλεται από πύργους, με πάχος περίπου 2,5 μέτρων. Το Μυρμήκιον έπεσε στα χέρια του βασιλείου του Βοσπόρου τον 4^ο αιώνα π.Χ. και σταδιακά παράκμασε σε σχέση με την ανεπτυγμένη πόλη Παντικάπαιο. Τακτικές ανασκαφές ξεκίνησαν το 1934 και συνεχίζονται μέχρι και σήμερα.

Από την αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου το 431 π.Χ., η Αθήνα ενδιαφέρθηκε για την περιοχή, στέλνοντας αποίκους και ιδρύοντας φρουρές. Η Αθηναϊκή φυσική παρουσία ήταν βραχύβια, αλλά ήταν μακροχρόνια η Αθηναϊκή επιρροή στον πολιτισμό (ιδιαίτερα στη γλυπτική) και στο εμπόριο (κυρίως στα σιτηρά της Μαύρης Θάλασσας). Με την τελική αποχώρηση της Αθήνας, οι Ελληνικές αποικίες αφέθηκαν στην τύχη τους για να αντιμετωπίσουν την απειλή από γειτονικές δυνάμεις όπως τους Σκύθες και τελικά τη Μακεδονία και τον Φίλιππο Β’.

Ιόνιο και Ιλλυρία

Η περιοχή του Ιονίου και της Ιλλυρίας αποικίστηκε αποκλειστικά σχεδόν από Κορινθίους. Οι Κορίνθιοι ίδρυσαν σημαντικές αποικίες κατά μήκος του θαλάσσιου δρόμου προς την Κάτω Ιταλία και τη δύση με τις οποίες πέτυχαν να γίνουν κυρίαρχοι στο εμπόριο της δυτικής πλευράς της Μεσογείου. Σημαντικότερες αποικίες των Κορινθίων ήταν η Λευκάδα, ο Αστακός, το Ανακτόριο, το Άκτιο, η Αμβρακία και η Κέρκυρα. Οι Κορίνθιοι ίδρυσαν ακόμα δύο σημαντικές αποικίες στην Ιλλυρία που εξελίχθηκαν σε σημαντικές πόλεις, την Απολλωνία και την Επίδαμνο.

Μακεδονία και Θράκη

Στη Βόρεια Ελλάδα ιδρύθηκαν πολλές αποικίες κυρίως στην περιοχή της Χαλκιδικής αλλά και στην περιοχή της Θράκης. Η Χαλκιδική αποικίστηκε από Ευβοείς, κυρίως από τη Χαλκίδα. Στις αποικίες αυτές όφειλε το όνομά της. Σημαντικότερες αποικίες των Ευβοέων στη Χαλκιδική ήταν η Όλυνθος (στον αποικισμό της συμμετείχαν και Αθηναίοι) η Τορώνη, η Μένδη, η Σερμύλη, ή Άφυτις και οι Κλεώνες στη χερσόνησο του Άθου. Άλλες σημαντικές αποικίες στη Χαλκιδική ήταν η Άκανθος, αποικία που ίδρυσαν άποικοι από την Άνδρο και η Ποτίδαια, αποικία της Κορίνθου.

Στην περιοχή της Θράκης οι περισσότερες αποικίες ιδρύθηκαν από Ίωνες από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Σημαντικότερες αποικίες ήταν η Μαρώνεια και τα Άβδηρα. Οι Μιλήσιοι ίδρυσαν επίσης στα στενά του Ελλήσποντου τις πόλεις Άβυδο και Καρδία και στην Προποντίδα τη Ραιδεστό. Οι Σάμιοι αποίκισαν το νησί της Σαμοθράκης, γεγονός στο οποίο οφείλει το όνομά της. Τέλος οι Πάριοι αποίκησαν τη Θάσο με επικεφαλής οικιστή τον πατέρα του ποιητή Αρχίλοχου

Σχέσεις με την πατρίδα

Οι περισσότερες αποικίες χτίστηκαν με βάση το πολιτικό μοντέλο της Ελληνικής πόλης, αλλά οι μορφές διακυβέρνησης περιλάμβαναν εκείνες που υπήρχαν σε όλη την Ελλάδα – ολιγαρχία, τυραννία, ακόμη και δημοκρατία – και ενίοτε διέφεραν από το σύστημα της μητρικής πόλης. Η Ελληνική πολιτιστική ταυτότητα διατηρήθηκε επίσης μέσω της υιοθέτησης ιδρυτικών μύθων και των διαδεδομένων και κατεξοχήν Ελληνικών χαρακτηριστικών της καθημερινής ζωής όπως η γλώσσα, η τροφή, η εκπαίδευση, η θρησκεία, ο αθλητισμός και το γυμνάσιο, το θέατρο με τις χαρακτηριστικές Ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες, η τέχνη, η αρχιτεκτονική, η φιλοσοφία και η επιστήμη. Μια Ελληνική πόλη στην Ιταλία ή την Ιωνία μπορούσε, τουλάχιστον επιφανειακά, να μοιάζει και να συμπεριφέρεται όπως κάθε άλλη πόλη στην Ελλάδα. Το εμπόριο διευκόλυνε σημαντικά την καθιέρωση του κοινού «Ελληνικού» τρόπου ζωής. Αγαθά όπως κρασί, ελιές, ξύλο και κεραμικά εξάγονταν και εισάγονταν μεταξύ πόλεων. Ακόμη και οι ίδιοι οι καλλιτέχνες και οι αρχιτέκτονες μετεγκαταστάθηκαν και έστησαν εργαστήρια μακριά από την πατρίδα τους, έτσι ώστε οι ναοί, η γλυπτική και η κεραμική να γίνουν αναγνωρίσιμοι σε όλη τη Μεσόγειο.

Φυσικά οι αποικίες καθιέρωσαν τις δικές τους περιφερειακές ταυτότητες, αφού πολύ συχνά περιλάμβαναν αυτόχθονες πληθυσμούς με τα δικά τους ιδιαίτερα έθιμα, έτσι ώστε κάθε περιοχή να έχει τις δικές της ιδιοσυγκρασίες και παραλλαγές. Επιπλέον, οι συχνές αλλαγές στα προσόντα για να γίνει κάποιος πολίτης και η αναγκαστική επανεγκατάσταση πληθυσμών σήμαινε ότι οι αποικίες ήταν συχνά πιο ποικιλόμορφες πολιτιστικά και πολιτικά ασταθείς από ό,τι στην ίδια την Ελλάδα και έτσι οι εμφύλιοι πόλεμοι είχαν μεγαλύτερη συχνότητα. Ωστόσο, ορισμένες αποικίες τα πήγαν εξαιρετικά καλά και πολλές ξεπέρασαν τις ιδρυτικές Ελληνικές υπερδυνάμεις.

Οι αποικίες συχνά σχημάτιζαν συμμαχίες με ομοϊδεάτες γειτονικούς πόλους. Στον αντίποδα υπήρχαν και συγκρούσεις μεταξύ των αποικιών αφού καθιερώθηκαν ως ισχυροί και πλήρως ανεξάρτητοι πόλοι, οι οποίοι δεν ελέγχονταν από την ιδρυτική πόλη-κράτος τους. Οι Συρακούσες στη Σικελία ήταν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας ευρύτερης πόλης που συνεχώς προσπαθούσε να επεκτείνει την επικράτειά της και να δημιουργήσει μια δική της αυτοκρατορία. Οι αποικίες που στη συνέχεια ίδρυσαν δικές τους αποικίες και έκοψαν δικά τους νομίσματα ενίσχυσαν μόνο την πολιτιστική και πολιτική τους ανεξαρτησία.

Αν και μπορούσαν οι αποικίες να είναι ανεξάρτητες, την ίδια στιγμή έπρεπε να είναι ενεργά μέλη του ευρύτερου Ελληνικού κόσμου. Αυτό μπορούσε να εκδηλωθεί με την προμήθεια στρατιωτών, πλοίων και χρημάτων για πανελλήνιες συγκρούσεις όπως αυτές κατά της Περσίας και του Πελοποννησιακού πολέμου, αποστολή αθλητών στους μεγάλους αθλητικούς αγώνες σε μέρη όπως η Ολυμπία και η Νεμέα, ανέγερση μνημείων στρατιωτικής νίκης στους Δελφούς, εγγύηση ασφαλούς διέλευσης ξένων ταξιδιωτών από την επικράτειά τους ή την εξαγωγή και εισαγωγή πνευματικών και καλλιτεχνικών ιδεών όπως τα έργα του Πυθαγόρα ή κέντρα σπουδών όπως η Ακαδημία του Πλάτωνα που προσέλκυσε μελετητές από όλο τον Ελληνικό κόσμο. Σε δύσκολες περιόδους, οι αποικίες υποστηρίζονταν από τις ιδρυτικές πόλεις και τους συμμάχους τους, ακόμα κι αν αυτό αποτελούσε πρόσχημα για τις επεκτατικές φιλοδοξίες των μεγαλύτερων Ελληνικών πόλεων-κρατών. Κλασικό παράδειγμα ήταν η Σικελική Εκστρατεία της Αθήνας το 415 π.Χ., που ξεκίνησε για να βοηθήσει την αποικία της Αίγεστας.

Υπήρχε επίσης η μετακίνηση των ταξιδιωτών στον Ελληνικό κόσμο που μαρτυρείται από στοιχεία όπως η λογοτεχνία και το δράμα, οι αφιερώσεις προσκυνητών σε ιερούς τόπους όπως η Επίδαυρος και η συμμετοχή σε σημαντικές ετήσιες θρησκευτικές γιορτές όπως τα Διονύσια της Αθήνας.

Διαφορετικές αποικίες είχαν προφανώς διαφορετικά χαρακτηριστικά, αλλά η συλλογική επίδραση αυτών των συνηθειών που μόλις αναφέρθηκαν εξασφάλισε αποτελεσματικά, ότι μια τεράστια περιοχή της Μεσογείου απέκτησε αρκετά κοινά χαρακτηριστικά για να χαρακτηριστεί εύστοχα ως ο Ελληνικός Κόσμος. Επιπλέον, το αποτέλεσμα ήταν μακροχρόνιο διότι ακόμη και σήμερα, μπορεί κάποιος να δει κοινές πτυχές του πολιτισμού που μοιράζονται οι πολίτες της νότιας Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ελλάδας.

Πηγές – βιβλιογραφία

https://www.worldhistory.org/Greek_Colonization/

https://en.wikipedia.org/wiki/Magna_Graecia

https://en.wikipedia.org/wiki/Greek_colonisation

Simon Hornblower «The Oxford Classical Dictionary» Oxford University Press, 2012.

Konrad Kinzl «A Companion to the Classical Greek World» Wiley-Blackwell, 2010.

Ιστορία Ηροδότου, βιβλίο 1.163.

 

Το έργο με τίτλο Ελληνικές αποικίες στην αρχαιότητα από τον δημιουργό Χείλων διατίθεται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές Βασισμένο σε έργο στο https://www.worldhistory.org/Greek_Colonization/