Απόκρυφα & Ψευδεπίγραφα

εξώφυλλο: Η Βίβλος Vincent van Gogh, Public domain, via Wikimedia Commons

επιμέλεια Χείλων

Τον 2^ο αιώνα μ.Χ., καθώς καθιερωνόταν ο Χριστιανισμός, εμφανίστηκε μία μορφή λογοτεχνίας που οι μελετητές ονομάζουν απόκρυφη και ψευδεπίγραφη.

Με τον γενικό όρο Απόκρυφα, ονομάζονται αρχαία κείμενα θρησκευτικού περιεχομένου που αποκλείστηκαν από τον Κανόνα της Αγίας Γραφής, δηλαδή δεν συμπεριλήφθηκαν σε αυτήν όταν επισημοποιήθηκε μετά τη μεταστροφή του Κωνσταντίνου στον Χριστιανισμό.

Τα Ψευδεπίγραφα ήταν πλαστά κείμενα τα οποία γράφτηκαν ή υποτίθεται ότι γράφτηκαν στο όνομα ενός ιερού προσώπου για λόγους αξιοπιστίας. Οι Εβραίοι χρησιμοποίησαν αυτή τη λογοτεχνική τακτική, στα αποκαλυπτικά τους κείμενα που υποτίθεται ότι γράφτηκαν από τον Ενώχ, τον Μωυσή και τον Αβραάμ οι οποίοι επειδή βρίσκονταν στον ουρανό, θεωρούνταν πηγές παραδοσιακών και κρυμμένων μυστικών. Οι Προτεστάντες ονομάζουν ψευδεπίγραφα τα χαρακτηριζόμενα ως απόκρυφα βιβλία της Π. Διαθήκης από τους Ορθόδοξους και τους Ρωμαιοκαθολικούς, ενώ ως απόκρυφα χαρακτηρίζουν συνήθως τα ονομαζόμενα από τους Ρωμαιοκαθολικούς δευτεροκανονικά και από τους Ορθόδοξους αναγιγνωσκόμενα ή δευτεροκανονικά βιβλία της Π. Διαθήκης.

Παρακάτω αναφέρονται απόκρυφα και ψευδεπίγραφα βιβλία της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης.

**Ο Μωυσής με τις Δέκα Εντολές** Rembrandt, Public domain, via Wikimedia Commons

Απόκρυφα Παλαιάς Διαθήκης

Εκτός από τα κανονικά βιβλία, που απαρτίζουν τον κανόνα της Π. Διαθήκης, υπήρξαν και άλλα θρησκευτικής φύσεως έργα, μεταγενέστερα, τα όποια αποκλείσθηκαν απ’ αυτόν, ως στερούμενα θεοπνευστίας. Τα έργα αυτά, είναι γραμμένα κατ’ απομίμηση των κανονικών βιβλίων και αποδίδονται ψευδώς σε γνωστούς βιβλικούς συγγραφείς. Τα απόκρυφα, που είναι κυρίως Παλαιστινιακής άλλα και Ελληνιστικής προέλευσης, προέρχονται κυρίως από το χρονικό διάστημα 200 π.Χ. – 100 μ.Χ. και περιέχουν θρησκευτικές αντιλήψεις και προσδοκίες του Ιουδαϊκού λαού της εποχής τους. Εμφανίστηκαν με αξιώσεις θεόπνευστων βιβλίων για απόκτηση κύρους, άλλα τόσο οι Ιουδαίοι όσο και οι Χριστιανοί τα απέκλεισαν από τον κανόνα της Π. Διαθήκης καθώς το περιεχόμενο τους θεωρήθηκε ξένο προς το μήνυμα της σωτηρίας που αποκαλύπτεται στα κανονικά βιβλία. Η γλώσσα των σωζόμενων απόκρυφων είναι η Εβραϊκή, Αραμαϊκή, Ελληνική καθώς και μεταφράσεις. Τα Απόκρυφα κείμενα της Π. Διαθήκης διαιρούνται σε Θρύλους, Ύμνους, Διδακτικά και Αποκαλυπτικά. Τα σπουδαιότερα είναι:

Θρύλοι

Βιβλίο των Ιωβηλαίων: Το βιβλίο του Ιωβηλαίων (Εβραϊκά : ספר היובלים Σεφέρ Χέι Γιομπελίμ) αποδιδόμενο μερικές φορές και ως «Λεπτή (μικρά) Γένεσις» (Λεπτογένεσις) είναι απόκρυφο αρχαίο Εβραϊκό θρησκευτικό βιβλίο, που θεωρείται ένα από τα ψευδεπίγραφα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης τόσο από την Ανατολική Ορθόδοξη και Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία όσο και από την Προτεσταντική. Αντίθετα συμπεριλαμβάνεται στα κανονικά από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Αιθιοπίας (Κόπτες) και από τους Εβραίους στην Αιθιοπία.
Διαθήκες των δώδεκα Πατριαρχών: Γραμμένες όλες στην Εβραϊκή γλώσσα, το 150-100 π.Χ.
Μαρτύριο του Ησαΐα: Γράφτηκε στην Αραμαϊκή γλώσσα στα τέλη του 1^ου π.Χ. αιώνα και περιγράφει τα μαρτύρια του προφήτη Ησαΐα ο οποίος θανατώθηκε με πριονισμό μετά από διαταγή του βασιλιά του Ιούδα Μανασσή και αναλήφθηκε στη συνέχεια στους ουρανούς.
Βίος Αδάμ και Εύας: Ο Βίος Αδάμ και Εύας είναι ένα από τ’ απόκρυφα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης. Πρόκειται για συλλογή αφηγήσεων με θέμα τους πρωτοπλάστους. Το βιβλίο αποτελείται από 43 κεφάλαια και είναι σύνθεση δύο ανεξάρτητων έργων Ιουδαϊκής προέλευσης με παράλληλο περιεχόμενο. Τα έργα αυτά είναι ο «Βίος Αδάμ και Εύας» που διασώθηκε σε Λατινική μετάφραση προερχόμενη από Ελληνικό κείμενο και η «Αποκάλυψις Μωυσέως» που είναι επίσης Ελληνικό έργο. Η ιστορία του Αδάμ και της Εύας υπάρχει επίσης και σε Σλαβονικό, Γεωργιανό και Αρμενικό χειρόγραφο, ενώ υπάρχουν και μερικά αποσπάσματα στα Κοπτικά. Το βιβλίο, έχει ασκητικές τάσεις και αφηγείται κατά χαγγαδικό τρόπο τα μετά την πτώση του Αδάμ και της Εύας μέχρι του θανάτου και της ταφής τους. Χρονολογείται τον 1ο μ.Χ. αιώνα.
Βίοι Προφητών. Οι Βίοι των Προφητών είναι αρχαία απόκρυφη αφήγηση της ζωής των προφητών της Παλαιάς Διαθήκης. Δεν θεωρείται ως γραφή από κανένα Eβραϊκό ή Xριστιανικό δόγμα. Το έργο μπορεί να ήταν γνωστό από τον συγγραφέα ορισμένων επιστολών του Παύλου, καθώς υπάρχουν ομοιότητες στις περιγραφές του βίου προφητών, χωρίς να κατονομάζονται.
Παραλειπόμενα του Ιερεμία.
Διαθήκη του Ιώβ: Η Διαθήκη του Ιώβ είναι ένα από τ’ απόκρυφα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης. Το βιβλίο γράφτηκε τον 1^ο αιώνα π.Χ. ή τον 1^ο αιώνα μ.Χ.. Το παλαιότερο χειρόγραφο είναι στην Κοπτική, από την οποία προήλθε η Ελληνική και η Παλαιοσλαβονική μετάφραση. Στο τέλος του 5^ου αιώνα, η Διαθήκη του Ιώβ συμπεριλήφθηκε στα απόκρυφα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Το κείμενο αφηγείται τα βάσανα του Ιώβ και δίνει στους γιους και τις κόρες του τις τελικές οδηγίες και παραινέσεις του. Η Διαθήκη του Ιώβ περιέχει όλους τους χαρακτήρες που υπάρχουν και στο κανονικό βιβλίο του Ιώβ στην Παλαιά Διαθήκη και ονομάζει τη σύζυγο του Ιώβ Σίτιντος. Στο βιβλίο υπάρχουν χριστιανικές πεποιθήσεις, όπως η μεσιτεία στον Θεό και η συγχώρεση. Στο τέλος του κειμένου ο Ιώβ αντί να διαμαρτύρεται ή να αμφισβητεί τον Θεό, υποστηρίζει με συνέπεια την πίστη του, παρά τα βάσανά του. Τελικά ο Θεός παρεμβαίνει και λέει πως τα βάσανα του Ιώβ θα σταματήσουν.
Διαθήκη του Αβραάμ: Η Διαθήκη Αβραάμ είναι απόκρυφο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης και είναι διαφορετικό βιβλίο από την Αποκάλυψη Αβραάμ. Αμφότερα είναι απόκρυφα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Η Διαθήκη Αβραάμ αναφέρεται στο θάνατο του Αβραάμ. Ήταν γραμμένη στα Ελληνικά στον 1^ο ή 2^ο αιώνα μ.Χ. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το πρωτότυπο κείμενο ήταν αρχικά γραμμένο στα Εβραϊκά ή Αραμαϊκά και μεταφράστηκε στα Ελληνικά. Σχετίζεται ως προς το περιεχόμενό του με τη Διαθήκη Ισαάκ και τη Διαθήκη Ιακώβ. Η Διαθήκη Αβραάμ έχει περισσότερο ψυχαγωγικό ενδιαφέρον παρά κάποιο θεολογικό σκοπό. Σύμφωνα με το κείμενο οι άνθρωποι πρέπει να κάνουν καλές πράξεις. Κατά τη διαδικασία της κρίσεως δεν γίνονται διακρίσεις μεταξύ των ανθρώπων, οι οποίοι κρίνονται ανάλογα με τις καλές και κακές πράξεις τους. Όταν υπερτερούν οι καλές πράξεις οι άνθρωποι πηγαίνουν στον παράδεισο, ενώ όταν υπερτερούν οι κακές πηγαίνουν στην κόλαση.
Διαθήκη του Σολομώντα: Ψευδεπίγραφο σύνθετο κείμενο που αποδίδεται στον βασιλιά Σολομώντα αλλά δεν θεωρείται ως κανονική γραφή από Εβραίους ή Χριστιανικές ομάδες. Γράφτηκε στην Ελληνική γλώσσα, με βάση προηγούμενα που χρονολογούνται από τις αρχές της 1^ης χιλιετίας μ.Χ., αλλά πιθανότατα δεν ολοκληρώθηκε με καμία ουσιαστική κειμενική έννοια μέχρι τη μεσαιωνική περίοδο. Στις πιο αξιοσημείωτες ανακοινώσεις του, περιγράφει πώς ο Σολομών έχτισε τον ναό του ελέγχοντας τους δαίμονες μέσω ενός μαγικού δαχτυλιδιού που του εμπιστεύτηκε ο αρχάγγελος Μιχαήλ.

Ύμνοι

Ψαλμοί Σολομώντα: Οι Ψαλμοί του Σολομώντος είναι απόκρυφο ποιητικό κείμενο το οποίο συγκροτείται από 42 Ωδές και τοποθετείται χρονικά στα τέλη του 1^ου και αρχές 2^ου αιώνα μ.Χ..
Ωδές: Ποιητικά κείμενα που αντλούν τα περισσότερα θέματα τους απ’ την Π. Διαθήκη και είναι κατά σειρά, δύο ωδές του Μωυσή (Εξ.15,1-19 και Δευτ. 32,1-43) η προσευχή της Άννας, μητέρας του Σαμουήλ (Α’ Βασ.2,1-10) οι προσευχές του Αββακούμ (Αββ.3,2-19) του Ησαΐα (Ησ.26,9-20) του Τωνά (Των.2,3-10) και Αζαρία (Δαν.3,26-45) ο ύμνος των τριών παίδων (Δαν.3,52-88) οι προσευχές Μαρίας της Θεοτόκου και Ζαχαρία (Λκ.1,46-55,68-79) η ωδή του Ησαΐα (Ησ.5,1-9) οι προσευχές του Εζεκία (Ησ.38,10-20) του Συμεών (Λκ.2,29-32) και ένας εωθινός ύμνος.
Προσευχή του Μανασσή: Σύντομο έργο που αποτελείται από δεκαπέντε στίχους και γίνεται αποδεκτή ως μετάνοια η προσευχή του βασιλιά της Ιουδαίας Μανασσή. …ενώ ήταν φυλακισμένος, ο Μανασσής ικέτευσε για έλεος και μόλις απελευθερώθηκε και αποκαταστάθηκε στον θρόνο, εγκατέλειψε τις ειδωλολατρικές οδούς (Β’ Χρονικόν 2:33-15).

Διδακτικά

Πιρκέ Αμπόθ (Ρητά των Πατέρων): Πρόκειται για κείμενα ραβινικής σοφίας που γράφτηκαν τον 1^ο και 2^ο αι. μ.Χ.

Αποκαλυπτικά

Πρώτος Ενώχ (Αιθιοπικός): Προήλθε από Ελληνική μετάφραση βασισμένη σε Εβραϊκό ή Αραμαϊκό πρωτότυπο και σήμερα σώζεται αποσπασματικά στην Ελληνική και Λατινική και πλήρως στην Αιθιοπική γλώσσα. Αυτό δείχνει ότι ενώ αρχικά ο Αιθιοπικός Ενώχ ήταν σε ευρύτατη χρήση μεταξύ των Χριστιανών (βλ. Ιούδα στχ. 14-15), ακολούθως παραμερίστηκε για να διατηρηθεί μόνο στον κανόνα της Αιθιοπικής Εκκλησίας. Το έργο έχει ποικίλο αποκαλυπτικό υλικό με κεντρικό πρόσωπο τον Ενώχ. Ειδικότερα, το βιβλίο μεταξύ άλλων περιλαμβάνει λόγους, έργα, παραβολές, οράματα, και παραινέσεις του Ενώχ, παραδόσεις περί του Νώε, καθώς επίσης και μυθολογικό υλικό. Οι διάφορες παραδόσεις του Αιθιοπικού Ενώχ χρονολογούνται μετά το 200 π.Χ.
Ανάληψη του Μωυσή: Είναι ένα από τα Εβραϊκά απόκρυφα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης. Το έργο αρχικά απαρτιζόταν από δύο μέρη, τη «Διαθήκη Μωυσέως» και την «Ανάληψιν Μωυσέως». Απ’ αυτά διασώθηκε μόνο η Ανάληψη, στην οποία περιέχονται λόγοι του Μωυσή προς τον διάδοχό του Ιησού του Ναυή με στοιχεία από την Ιουδαϊκή ιστορία, καθώς και προφητείες για τα έσχατα και την τελική αποκατάσταση της γνήσιας θεοκρατίας. Σε τμήμα που χάθηκε θα περιεχόταν και αφήγηση για το θάνατο και την τύχη του σώματος του Μωυσή (Επιστολή Ιούδα 1,9), γι’ αυτό προφανώς πήρε και την ονομασία του το έργο. Το βιβλίο ανάγεται στις αρχές του 1^ου μ.Χ. αιώνα και γράφτηκε πρωτοτύπως στην Εβραϊκή από την οποία μεταφράστηκε στην Ελληνική και κατόπιν στη Λατινική γλώσσα. Το μισό περίπου βιβλίο σώζεται στη Λατινική και στίχοι του μόνο στην Ελληνική.
Αποκάλυψη του Αβραάμ: Είναι ένα από τ’ απόκρυφα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης. Γράφτηκε κατά πάσα πιθανότητα πρωτοτύπως στην Εβραϊκή, αλλά σήμερα σώζεται μόνο σε Σλαβονική μετάφραση. Περιέχει χαγγαδική περιγραφή των αγώνων του Αβραάμ κατά της ειδωλολατρίας της Μεσοποταμίας και της εγκατάστασης του Πατριάρχη στη Χαναάν, καθώς και αποκαλυπτικά περί αγγέλων μέρη. Χρονολογείται μεταξύ των 1^ου και 2^ου μ.Χ. αιώνων, πιθανόν περίπου το 70-150 μ.Χ.. Το βιβλίο αφηγείται την καταστροφή του ναού, οπότε συμπεραίνουμε ότι γράφτηκε μετά το 70 μ.Χ..
Δεύτερος Ενώχ (Σλαβονικός): Ο Δεύτερος Ενώχ είναι απόκρυφο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης και ονομάζεται έτσι κατ’ αντιδιαστολή προς το απόκρυφο βιβλίο Ενώχ Α’ ή Αιθιοπικό Ενώχ. Ο Ενώχ Β’ ονομάζεται και Σλαβικός Ενώχ, γιατί διασώζεται κυρίως στην Σλαβονική γλώσσα. Η μετάφραση προέρχεται από το πρωτότυπο κείμενο, που ήταν στα Ελληνικά. Κάποιοι πιστεύουν ότι το αρχικό κείμενο ήταν του 1^ου αιώνα μ.Χ. και ήταν γραμμένο στα Εβραϊκά. Ο Ενώχ Β’ ονομάζεται επίσης και «Βιβλίο των μυστικών του Ενώχ». Στα δύο βιβλία ο Ενώχ ταξιδεύει και τελικά αναλαμβάνεται στους ουρανούς. Το βιβλίο έχει διασωθεί σε διάφορα χειρόγραφα σε Σλαβικές χώρες όπως τη Ρωσία και τη Σερβία. Έχουν αναπτυχθεί διάφορες απόψεις για την προέλευση και το χρόνο συγγραφής του. Πιθανόν γράφτηκε στους Ελληνιστικούς χρόνους, διότι περιλαμβάνει δημοφιλή θέματα της θρησκευτικής γραμματείας των Ελληνιστικών χρόνων, όπως αστρολογικούς υπολογισμούς, αποκαλυπτικά ταξίδια, αγγελολογία.
Β’ Βαρούχ (Συριακή αποκάλυψη): Το 1866 βρέθηκε αντίγραφό του στη Συριακή γλώσσα μεταφρασμένο από τα Ελληνικά περί το 70 μ.Χ..
Γ’ Βαρούχ (Ελληνική αποκάλυψη): Γράφτηκε στις αρχές του 2^ου αι. Ο Βαρούχ ήταν γραμματέας του προφήτη Ιερεμία και έζησε τον 6^ο π.Χ. αιώνα.
Σχόλιο του Αβακούμ.
Αποκάλυψη του Λάμεχ: Η Αποκάλυψη του Λάμεχ ή Γένεσις Απόκρυφον, είναι απόκρυφο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης και ένα από τα εφτά κείμενα της Νεκράς Θάλασσας που ανακαλύφθηκαν το 1946-47 σε σπήλαιο, κοντά στο Κουμράν. Το κείμενο γράφτηκε σε περγαμηνή, στην Αραμαϊκή γλώσσα και είναι το λιγότερο καλά διατηρημένο έγγραφο από τα εφτά που βρέθηκαν στο σπήλαιο. Γράφτηκε μεταξύ 3^ου και 1^ου αιώνα π.Χ.. Επειδή το κείμενο βρέθηκε κοντά στο Κουμράν, οι μελετητές πιστεύουν ότι οι Εσσαίοι μπορεί να είναι οι συντάκτες αυτού του κειμένου.

**Σελίδα από τον Πάπυρο 46, που περιέχει την 2η Επιστολή προς Κορινθίους 11:33-12:9** University of Michigan, Public domain, via Wikimedia Commons

Απόκρυφα Καινής Διαθήκης

Τα απόκρυφα της Καινής Διαθήκης περιλαμβάνουν ανώνυμα ή ψευδεπίγραφα Χριστιανικά κείμενα τα οποία γράφτηκαν μετά τον 2^ο αιώνα και τα οποία δεν περιλήφθηκαν στον κανόνα της Καινής Διαθήκης.

Το αίτιο που οδήγησε στην παραγωγή απόκρυφης φιλολογίας της Καινής Διαθήκης ήταν η ευσεβής φαντασία κάποιων αγνώστων συγγραφέων, που απέδωσαν τα έργα τους σε γνωστά πρόσωπα της εκκλησίας, θέλοντας να καλύψουν τα κατά τη γνώμη τους «κενά» της Καινής Διαθήκης και ιδιαίτερα της ζωής του Ιησού και της μητέρας του Μαρίας καθώς και των Αποστόλων. Για παράδειγμα, η πληροφορία του Ιωάννη 20,30: «πολλά μεν ούν και άλλα σημεία εποίησεν ο Ιησούς… α ουκ εστίν γεγραμμένα εν τω βιβλίω τούτω» ήταν αρκετή για να αποτελέσει έρεισμα για τους αποκρυφογράφους. Κάποιες φορές, δευτερεύοντα ή ανώνυμα πρόσωπα της Καινής Διαθήκης αναφέρονται με συγκεκριμένο όνομα, που επικράτησε στην παράδοση της εκκλησίας, κυρίως στη λειτουργική και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στα Απόκρυφα. Έτσι, ο ανώνυμος εκατόνταρχος της σταύρωσης παραδίδεται με το όνομα Λογγίνος ενώ οι δύο ληστές ονομάζονται Γέστας και Δυσμάς. Επίσης, συχνά παρουσιάζονται μυθώδεις διηγήσεις για περιόδους της ζωής του Ιησού που δεν αναλύονται εκτενώς στα κανονικά ευαγγέλια, όπως είναι η παιδική ηλικία, η κάθοδος στον Άδη κ.ά.

Η απόκρυφη φιλολογία έγινε το όχημα για τη διάδοση «αιρετικών» διδασκαλιών. Ο Ειρηναίος αναφερόμενος στους Γνωστικούς λέει ότι έχουν «αμύθητον πλήθος απόκρυφων και νόθων γραφών, ας αυτοί έπλασαν».

Στη διάρκεια των αιώνων τα απόκρυφα κείμενα άλλοτε καταδικάστηκαν έντονα από την εκκλησία και άλλοτε τροφοδότησαν τη λαϊκή ευσέβεια και την εκκλησιαστική τέχνη που παρουσιάζει συχνά σκηνές που η προέλευσή τους βρίσκεται στα απόκρυφα, όπως είναι λ.χ. οι σκηνές από την παιδική ηλικία της μητέρας του Ιησού, εμπνευσμένες από το Πρωτευαγγέλιον Ιακώβου. Επίσης, αν και τα απόκρυφα κείμενα, δεν δίνουν στην πραγματικότητα κανένα νέο στοιχείο στην χριστιανική αποκάλυψη και υστερούν σημαντικά, συγκρινόμενα προς τα κανονικά βιβλία, από πλευράς θεολογικής εμβάθυνσης και ιστορικών στοιχείων, διασώζονται σε κάποια από αυτά παραδόσεις, στις οποίες στηρίζονται γιορτές και ύμνοι της εκκλησίας, όπως π.χ. τα Εισόδια της Θεοτόκου. Είναι πραγματικότητα άλλωστε ότι πολλά από τα απόκρυφα αποτέλεσαν αγαπημένα αναγνώσματα για γενιές χριστιανών στη διάρκεια της ιστορίας, έστω κι αν δεν βρέθηκαν ποτέ στο κέντρο της εκκλησιαστικής ζωής.

Τα Απόκρυφα κείμενα της Κ. Διαθήκης διαιρούνται σε Ευαγγέλια, Πράξεις, Επιστολές και Αποκαλύψεις. Τα σπουδαιότερα είναι:

Ευαγγέλια

Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου: Φέρεται να αναφέρεται ψευδώς ως πόνημα του αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, καθώς αγνοεί παντελώς την Ιουδαϊκή θρησκεία, κάτι που ο άγιος Ιάκωβος γνώριζε εμβριθώς. Θεωρείται το αρχαιότερο Ευαγγέλιο, εκλήθη ως και «πρωτευαγγέλιο», που εξιστορεί την ιστορία του Κυρίου και της Μητρός Του. Η προσπάθεια δε να εξυψώσει υπέρμετρα την Παρθένο Μαρία, είναι εμφανής.
Καθ’ Εβραίους ευαγγέλιο: Αυτό γράφτηκε από κάποιον Εβραίο Χριστιανό, πρωτίστως στην Αραμαϊκή γλώσσα. Στην ουσία πρόκειται για το κύριο μέρος του Ευαγγελίου του Ματθαίου, επί του οποίου ο Εβραίος συγγραφέας προσέθεσε πολλές φανταστικές πληροφορίες και διηγήσεις.
Κατά Πέτρον ευαγγέλιο: Το περιεχόμενο του κειμένου δεν έχει καμία απολύτως σχέση με το κήρυγμα και τις θεολογικές τοποθετήσεις του Αποστόλου Πέτρου.
Κατά Θωμάν ευαγγέλιο: Εδώ οι εκδόσεις του κειμένου είναι πολλές. Η πατρότητά του (η εκδοχή αυτή θεωρείται η πλέον βάσιμη) ανήκει σε κάποιον Ισραηλίτη φιλόσοφο, με τ᾿ όνομα Θωμάς. Ως προς τα γραφόμενά του, χαρακτηριστικό είναι το γλαφυρό απόσπασμα που ακολουθεί: «Το απόκρυφον τούτο ευαγγέλιον, γραφέν παρά τινός μυθοπλάστου και τερατολόγου αιρετικού εκ της αιρέσεων των Γνωστικών ή Μανιχαίων, εξιστορεί παιδαριώδη και ασεβή θαύματα του Κυρίου κατά την παιδικήν ηλικίαν, γενόμενα ου μόνον επ᾿ αγαθώ, αλλά και επί κακώ των συνομιλήκων ή και των πρεσβυτέρων του ακόμη, παρουσιαζομένου ούτω του κυρίου επικινδύνου και φοβερού εν τω μέσω των συνηλικιωτών του»
Ιστορία Ιωσήφ του τέκτονος: Πρόκειται για κείμενο που δεν κατόρθωσε να διασωθεί στην Ελληνική γλώσσα και αναφέρεται κυρίως στην πορεία και ζωή του Ιωσήφ, έως την κοίμησή του, σε ηλικία 111 ετών.
Κατ’ Αιγυπτίους ευαγγέλιο: Αναφέρεται αποσπασματικά σε γεγονότα της ζωής του Κυρίου και προέρχεται από αιρετικές δοξασίες που καλλιεργήθηκαν στην Αίγυπτο, όπου και αρχικά κυκλοφόρησε.
Ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου: Στην ουσία πρόκειται για ένα σχεδόν όμοιο ευαγγέλιο με το πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου.
Υπόμνημα των πραχθέντων επί Πιλάτου: Κυκλοφόρησε από τον 2^ο αιώνα μ.Χ. και αναφέρεται σε συζητήσεις και δρώμενα που έλαβαν χώρα στην αυλή και δικαιοδοσία του Ποντίου Πιλάτου.
Ευαγγέλιο της Αληθείας: Είναι ένα από τα γνωστικά κείμενα από τα απόκρυφα της Καινής Διαθήκης που βρίσκονται στους κώδικες της Ναγκ Χαμαντί. Υπάρχει σε δύο Κοπτικές μεταφράσεις, μια απόδοση στην διάλεκτο της Αχμίμ που επιβιώνει σχεδόν πλήρως τον πρώτο Κώδικα της Ναγκ Χαμαντί και μία σε Σαχιδική διάλεκτο με θραύσματα του δωδέκατου κώδικα.
Κατά Φίλιππον ευαγγέλιο: Είναι ένα από τα Γνωστικά Ευαγγέλια, απόκρυφο κείμενο της Καινής Διαθήκης, που χρονολογείται γύρω στον 3^ο αιώνα, αλλά είχε χαθεί στα μεσαιωνικά χρόνια έως ότου ανακαλύφθηκε εκ νέου κατά τύχη μαζί με άλλα κείμενα κοντά στην Ναγκ Χαμαντί στην Αίγυπτο (Βιβλιοθήκη Ναγκ Χαμαντί) το 1945, όπου είχε θαφτεί.
Ευαγγέλιο του Ιούδα: Είναι πρώιμο κείμενο του Γνωστικού Χριστιανισμού που χρησιμοποιούσαν οι Καϊνίτες, μια πρώιμη Χριστιανική γνωστική ομάδα και αποτελεί τμήμα ενός κώδικα γνωστού ως Codex Tchacos.
Ευαγγέλιο των Εβιονιτών: Πρόκειται για αποσπάσματα των Ευαγγελίων υπογραμμίζοντας εκείνα τα σημεία που οι Εβιονίτες στήριζαν την αιρετική τους διδασκαλία. Γράφτηκε μεταξύ 2^ου και 4^ου μ.Χ. αιώνα.

Βίβλος χειρόγραφη στα Λατινικά, που εκτίθεται στο Αβαείο του Μάλμσμπερι, στο Wiltshire, Αγγλία. Η Βίβλος γράφτηκε στο Βέλγιο το 1407 μ.Χ., για να διαβάζεται σε μοναστήρι. Arpingstone, Public domain, via Wikimedia Commons

Πράξεις

Κήρυγμα Πέτρου: Κηρυγματικό υλικό και μια επιστολή του Πέτρου προς τον Ιάκωβο Ιεροσολύμων. Ψευδοκλημέντιες ομιλίες ή αναγνωσμοί.
Πράξεις Πέτρου: Οι Πράξεις του Πέτρου είναι μία από τις αρχαιότερες απόκρυφες Πράξεις των Αποστόλων. Το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου έχει διασωθεί μόνο στη Λατινική μετάφραση του Κώδικα του Βερτσέλλι, υπό τον τίτλο Actus Petri cum Simone. Είναι αξιοσημείωτες κυρίως εξαιτίας μιας περιγραφής ενός «διαγωνισμού θαυμάτων» ανάμεσα στον Απόστολο Πέτρο και στον Σίμωνα τον Μάγο και ως η παλαιότερη καταγραφή της παραδόσεως ότι ο Απόστολος Πέτρος σταυρώθηκε με το κεφάλι προς τα κάτω. Οι Πράξεις του Πέτρου γράφτηκαν αρχικώς στην Ελληνική κατά το β΄ μισό του 2ου αιώνα, πιθανώς στη Μικρά Ασία. Οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι βασίζεται σε ένα άλλο απόκρυφο βιβλίο, τις Πράξεις του Ιωάννου, ενώ παραδοσιακά αμφότερα τα έργα αποδίδονταν στον Λεύκιο Χαρίνο, τον οποίο ο Επιφάνιος Κωνσταντίας προσδιορίζει ως συνοδό του Ιωάννη. Στο κείμενο των Πράξεων του Πέτρου, ο Απόστολος Πέτρος πραγματοποιεί πολλά θαύματα. Περιγράφεται ότι θεράπευσε έναν ανάπηρο ζητιάνο. Κατόπιν κήρυξε στη Ρώμη ότι ο Σίμων ο Μάγος χρησιμοποιεί τη μαγεία προκειμένου να προσηλυτίσει ανθρώπους με την εξαπάτηση. Αγανακτισμένος, ο Πέτρος τον προκαλεί να αναμετρηθούν για να αποδειχθεί ποιου τα έργα προέρχονται από θεϊκή παρέμβαση και ποιου είναι απλώς ταχυδακτυλουργίες. Αναφέρεται ότι ο Σίμων ο Μάγος αρχίζει να ίπταται και ο Πέτρος τον καταρρίπτει με τη δύναμη του Θεού, προσευχόμενος να μη σκοτωθεί, αλλά να τραυματισθεί απλώς. Ωστόσο στη συνέχεια αναφέρεται πως ο μάγος μεταφέρθηκε στην Ταρρακινή, σε κάποιον ονόματι Κάστορα, «και εκεί χειρουργήθηκε σοβαρά από δύο γιατρούς, οπότε ο Σίμων, ο άγγελος του Σατανά, έφθασε στο τέλος του». Μετά από το περιστατικό, ο Απόστολος Πέτρος, φοβούμενος τον πρώτο διωγμό των Χριστιανών, αναχωρεί από τη Ρώμη. Ωστόσο, βλέπει ένα όραμα του Ιησού και το ερμηνεύει ως μήνυμα ότι θα πρέπει να παραμείνει και να σταυρωθεί, ώστε να ξαναδεί τον Χριστό στα Ουράνια. Ο Πέτρος ζητεί να σταυρωθεί ανάποδα, επειδή πιστεύει ότι δεν είναι άξιος να μαρτυρήσει όπως ακριβώς ο Ιησούς Χριστός. Τα τελευταία κεφάλαια των Πράξεων του Πέτρου, όπου περιγράφεται η σταύρωση του Πέτρου, σώζονται και χωριστά, ως το «Μαρτύριον Πέτρου» σε τρία Ελληνικά χειρόγραφα, καθώς και σε Κοπτική (σε σπαράγματα) Συριακή, Αιθιοπική, Αραβική, Αρμενική και Σλαβική εκδοχή. Εξαιτίας αυτού, έχει προταθεί ότι η διήγηση του μαρτυρίου αποτελούσε ξεχωριστό, παλαιότερο κείμενο, στο οποίο προσαρτήθηκαν τα προηγούμενα κεφάλαια των Πράξεων του Πέτρου.
Πράξεις Παύλου και Θέκλας.
Πράξεις Παύλου.
Πράξεις Ιωάννη: Αφηγείται την δήθεν επίσκεψη του Ιωάννη στη πόλη της Ρώμης. Γράφτηκε στο τέλος του 2^ου μ.Χ. αιώνα.
Πράξεις Ανδρέα: Το βιβλίο ολοκληρώνεται με την αναφορά στο μαρτυρικό θάνατο του Αποστόλου.
Πράξεις Θωμά: Ένα κείμενο που προκάλεσε αρκετά, αφού είχε ως σκοπό να τονίσει την αποχή από τη σχέση των δύο φύλων. Γράφτηκε στο τέλος του 2^ου αιώνα μ.Χ..
Πράξεις Βαρνάβα.
Πράξεις Φιλίππου
Πράξεις Θαδδαίου.
Πράξεις Ματθαίου
Πράξεις Βαρθολομαίου.
Επιστολή Βαρνάβα: Η Επιστολή Βαρνάβα είναι πρωτοχριστιανικό, ψευδεπίγραφο κείμενο που γράφτηκε κάποια στιγμή μεταξύ 70 και 130 μ.Χ. και περιλαμβάνει στοιχεία από προγενέστερες Ιουδαϊκές και Χριστιανικές παραδόσεις. Θεωρείται πιθανό ότι γράφτηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Το Ελληνικό κείμενο της Επιστολής Βαρνάβα έχει διατηρηθεί σε αρκετά καλή κατάσταση. Οι κύριες πηγές του κειμένου είναι ο Σιναϊτικός Κώδικας του 4ου αιώνα που περιέχει το μεγαλύτερο μέρος της Αγίας Γραφής και συμπεριλαμβάνει την Επιστολή μεταξύ των υπόλοιπων βιβλίων της Καινής Διαθήκης και ο Ιεροσολυμιτικός κώδικας του 11^ου αιώνα. Το έργο σώζεται και σε Λατινική μετάφραση του 3^ου αιώνα. Ο Κλήμης Αλεξανδρείας παραθέτει από την Επιστολή θεωρώντας ότι γράφτηκε από τον Βαρνάβα, ενώ ο Ωριγένης αναφέρεται σε αυτήν ως καθολική επιστολή του Βαρνάβα. Το ότι περιέχεται στον Σιναϊτικό κώδικα φανερώνει ότι ορισμένες φορές θεωρούνταν μέρος του Βιβλικού κανόνα μέχρι και τον 4^ο αιώνα. Άλλοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, όπως ο Ευσέβιος και ο Ιερώνυμος, την κατατάσσουν στα αμφιλεγόμενα ή και στα απόκρυφα συγγράμματα.
Αλληλογραφία Παύλου και Σενέκα: Γράφτηκαν τον 4^ο μ.Χ. αιώνα επιθυμώντας να συστήσουν τον Χριστιανισμό στους οπαδούς του Σενέκα.
Επιστολή Παύλου προς Λαοδικείς: Ουσιαστικά είναι μια συγκέντρωση διαφόρων φράσεων του Παύλου. Διατείνεται πως είναι η επιστολή που αναφέρεται στην προς Κολοσσαείς 4:16.
Επιστολή Ποπλίου Λεοντούλου.
Αλληλογραφία Αβγάρου με τον Ιησού: Είναι ίσως το μοναδικό βιβλίο, το οποίο θεωρείται πως έχει κάποια ιστορική βάση. Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία του βασιλιά της Βέροιας Αβγάρου, ο οποίος όταν αρρώστησε έμαθε για τα θαύματα του Ιησού και έστειλε γράμμα που Του ζητούσε να έρθει στη Βέροια για να τον θεραπεύσει. Ο Ιησούς του απάντησε πως έπρεπε να κάνει όλα όσα ήταν στο θέλημα του Πατέρα και πως μετά θα επέστρεφε στον ουρανό. Θα έστελνε όμως ένα μαθητή Του για τον θεραπεύσει. Λέγεται ότι ο εν λόγω μαθητής ήταν ο Θαδδαίος.
Επιστολή των 11αποστόλων.

Αποκαλύψεις

Αποκάλυψη Πέτρου: Συμβολικές οράσεις που αποδίδονται στον Πέτρο. Ο Ευσέβιος το αποκαλεί «νόθο»
Αποκάλυψη Ιωάννου (απόκρυφο).
Αποκάλυψη Παύλου. Με την αποκάλυψη ο Απόστολος Παύλος έφθασε στην μεγάλη αυτή εμπειρία, να συνδέσει και να ταυτίσει τον Άσαρκο Λόγο τής Παλαιάς Διαθήκης που εμφανιζόταν στους Προφήτες με τον ενσαρκωμένο Λόγο που εμφανίστηκε στους Μαθητές και ότι προσέλαβε την ανθρώπινη φύση και την έκανε σώμα, και η Εκκλησία είναι Σώμα Χριστού.
Αναβατικόν Παύλου.
Αποκάλυψη Θωμά.
Αποκάλυψη Πρωτομάρτυρα Στεφάνου.
Σιβυλλικοί χρησμοί. Οι Σιβυλλικοί χρησμοί είναι απόκρυφα αποκαλυπτικά κείμενα που περιέχονται σε 14 συνολικά βιβλία. Από αυτά, στα βιβλία 6 & 7 περιέχονται πρωτότυπα Χριστιανικά κείμενα που ήταν γνωστά στον Λακτάντιο στα τέλη του 3^ου αιώνα μ.Χ., ενώ στο βιβλίο 8, περιέχονται Χριστιανικές διασκευές Ιουδαϊκών χρησμών που χρονολογούνται στον 2^ο μ.Χ. αιώνα.

Επίλογος

Στη διάρκεια των αιώνων τα απόκρυφα κείμενα άλλοτε καταδικάστηκαν έντονα από την εκκλησία και άλλοτε τροφοδότησαν τη λαϊκή ευσέβεια και την εκκλησιαστική τέχνη η οποία παρουσιάζει συχνά σκηνές που η προέλευσή τους βρίσκεται στα απόκρυφα, όπως είναι λ.χ. οι σκηνές από την παιδική ηλικία της μητέρας του Ιησού, εμπνευσμένες από το Πρωτευαγγέλιο Ιακώβου. Επίσης, αν και τα απόκρυφα κείμενα, δεν δίνουν στην πραγματικότητα κανένα νέο στοιχείο στην χριστιανική αποκάλυψη και υστερούν σημαντικά, συγκρινόμενα προς τα κανονικά βιβλία, από πλευράς θεολογικής εμβάθυνσης και ιστορικών στοιχείων, εν τούτοις διασώζονται σε κάποια από αυτά παραδόσεις, στις οποίες στηρίζονται γιορτές και ύμνοι της εκκλησίας, όπως π.χ. τα Εισόδια της Θεοτόκου. Είναι πραγματικότητα άλλωστε ότι πολλά από τα απόκρυφα αποτέλεσαν αγαπημένα αναγνώσματα για γενιές χριστιανών στη διάρκεια της ιστορίας, έστω κι αν δεν βρέθηκαν ποτέ στο κέντρο της εκκλησιαστικής ζωής.