Φεουδαρχία

εξώφυλλο: Μικρογραφία χρίσματος ιππότη, από τα αρχεία του «Τάγματος του Κόμβου» (L’ordre du Nœud ou ordre du Saint-Esprit au Droit Désir), που ιδρύθηκε το 1352 από τον Λουδοβίκο της Νάπολης. Το έμβλημα του τάγματος φέρεται στο στήθος από τα μέλη. Οι τρεις νεο χρισθέντες ιππότες είναι πλήρως εξοπλισμένοι και φορούν χιτώνια με χρυσό κόμβο. Bibliothèque nationale de France, Public domain, via Wikimedia Commons

Η δημοσίευση βασίζεται σε άρθρο του Mark Cartwright που δημοσιεύθηκε στο World History Encyclopedia στις 22 Νοε. 2018.

Φεουδαρχία ή φεουδαλισμός ήταν κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό σύστημα στις Ευρωπαϊκές μεσαιωνικές κοινωνίες του 10^ου-13^ου αιώνα, το οποίο καθιέρωνε μια κοινωνική ιεραρχία βασισμένη στον τοπικό διοικητικό έλεγχο και την κατανομή της γης σε μονάδες (φέουδα). Ο γαιοκτήμονας (άρχοντας) παραχωρούσε φέουδο, υποσχόμενος στρατιωτική και νομική προστασία, με αντάλλαγμα αμοιβή από το άτομο που το λάμβανε (υποτελή).

Η αμοιβή του υποτελούς στον άρχοντα γινόταν με τη μορφή υπηρεσιών που σήμαινε στρατιωτική υπηρεσία ή τακτική πληρωμή προϊόντων ή χρημάτων. Τόσο ο άρχοντας όσο και ο υποτελής ήταν ελεύθεροι και ο όρος φεουδαρχισμός δεν αφορά στη σχέση μεταξύ των ανελεύθερων αγροτών (δουλοπάροικοι) και του άρχοντα στη γη του οποίου εργάζονταν.

**Μωσαϊκό φέουδων σε χάρτη της Γαλλίας το 1477** Zigeuner (original), Kaiser Torikka (translation), CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons

Ορισμός

Παρότι οι όροι «φεουδαρχία» και «φεουδαρχική κοινωνία» συναντώνται συνήθως σε ιστορικά κείμενα, οι μελετητές δεν έχουν καταλήξει στην σημασία τους. Οι όροι εφαρμόστηκαν στην Ευρωπαϊκή μεσαιωνική κοινωνία από τον 16^ο αιώνα και μετά σε άλλες κοινωνίες, ενώ στοιχεία φεουδαρχίας παρατηρήθηκαν κατά την περίοδο Ζου της Κίνας (1046-256 π.Χ.) και την περίοδο Έντο της Ιαπωνίας (1603-1868).

Ο όρος φεουδαρχία δεν χρησιμοποιείτο από τους ανθρώπους του Μεσαίωνα.

Το φεουδαρχικό σύστημα δεν μπορούσε να εφαρμοστεί ομοιόμορφα στα Ευρωπαϊκά κράτη, καθώς νόμοι και έθιμα διέφεραν ανά γεωγραφική περιοχή και χρονική περίοδο. Κατά συνέπεια, πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι ο όρος φεουδαρχία περιορίζεται στην κατανόηση των μεσαιωνικών κοινωνιών.

Το Λεξικό της Οξφόρδης αποδίδει στη φεουδαρχία τον κάτωθι συνοπτικό ορισμό, περιλαμβάνοντας τα επίπεδα εφαρμογής του:

«Το κυρίαρχο κοινωνικό σύστημα στη μεσαιωνική Ευρώπη, στο οποίο η αριστοκρατία κατείχε εδάφη από το Στέμμα με αντάλλαγμα στρατιωτική υπηρεσία και οι υποτελείς με τη σειρά τους ήταν ενοικιαστές των ευγενών, ενώ οι χωρικοί ήταν υποχρεωμένοι να ζουν στη γη του κυρίου τους και να του αποτίνουν φόρο τιμής, εργασία και μερίδιο των προϊόντων, με αντάλλαγμα τη στρατιωτική προστασία».

Προέλευση

Ο όρος «φεουδαρχία – φεουδαλισμός» προέρχεται από τους μεσαιωνικούς λατινικούς όρους feudalis, που σημαίνει αμοιβή και feodum, που σημαίνει φέουδο. Η αμοιβή σήμαινε τη γη (το φέουδο) που δινόταν ως πληρωμή για τακτική στρατιωτική θητεία. Το σύστημα είχε τις ρίζες του στο Ρωμαϊκό αυτοκρατορικό σύστημα (στο οποίο οι εργάτες αποζημιώνονταν με προστασία ενώ ζούσαν σε μεγάλες περιουσίες) και στο βασίλειο των Φράγκων του 8^ου αιώνα, όπου ένας βασιλιάς παραχωρούσε γη εφ’ όρου ζωής (ευεργέτης) για να ανταμείψει τους πιστούς ευγενείς, με αντάλλαγμα τις υπηρεσίες τους. Το φεουδαρχικό σύστημα διαδόθηκε ευρέως στη Δυτική Ευρώπη από τον 11^ο αιώνα και μετά κυρίως χάρη στους Νορμανδούς, καθώς οι κυβερνήτες τους καθόριζαν και διένειμαν τα εδάφη που κατακτούσαν.

**Κοινωνική πυραμίδα φεουδαρχίας με τις παροχές και υποχρεώσεις ανά κοινωνική τάξη.**

Άρχοντες & υποτελείς

Ξεκινώντας από την κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας, ο μονάρχης – χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής (βασ. 1066-1087) που θεωρούσε τα εδάφη της Αγγλίας προσωπική του περιουσία – μπορούσε να εκχωρήσει ένα αγροτεμάχιο (χωρίς σταθερό μέγεθος) σε έναν ευγενή ο οποίος σε αντάλλαγμα, θα ήταν υποτελής του, δηλαδή υποσχόταν πίστη και θα τον υπηρετούσε όταν χρειαζόταν, δημιουργώντας έτσι έναν προσωπικό δεσμό. Η πιο κοινή και βασική υπηρεσία ήταν η στρατιωτική συνδρομή. Οι στρατιωτικές υποχρεώσεις περιλάμβαναν συμμετοχή σε μάχες με το στρατό του μονάρχη ή προστασία περιουσιακών στοιχείων του στέμματος, όπως κάστρα. Σε ορισμένες περιπτώσεις αντί στρατιωτικής συνδρομής, προσφέρονταν χρήματα (scutage=αποκοπή) με τα οποία στη συνέχεια ο μονάρχης πλήρωνε μισθοφόρους. Ο υποτελής εισέπραττε εισόδημα από τη γη, είχε εξουσία στους κατοίκους και μπορούσε να μεταβιβάσει τα ίδια δικαιώματα στους κληρονόμους του.

Οι ευγενείς που είχαν λάβει γη και ονομάζονταν επικυρίαρχοι υποτελείς, μπορούσαν να έχουν πολύ περισσότερα από όσα χρειάζονταν ή μπορούσαν να διαχειριστούν και έτσι συχνά υπενοικίαζαν τμήματα στους ενοικιαστές υποτελείς. Με αυτόν τον τρόπο δινόταν στο άτομο το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει και να επωφεληθεί από τη γη και σε αντάλλαγμα, με τη μία ή την άλλη μορφή, προσέφερε υπηρεσίες στον γαιοκτήμονα. Αυτές οι υπηρεσίες μπορούσαν και να είναι στρατιωτικές (ιππότες) ή όταν οι ενοικιαστές ήταν χαμηλότερης κοινωνικής τάξης (αλλά ελεύθεροι) και δεν είχαν τις απαραίτητες στρατιωτικές δεξιότητες ή εξοπλισμό, προσέφεραν ποσοστό των εσόδων τους από τη γη που ενοικίαζαν (χρήματα ή προϊόντα) ή αργότερα στο Μεσαίωνα, σταθερή πληρωμή ενοικίου. Υπήρχαν επίσης έκτακτες ειδικές αμοιβές που έπρεπε να καταβληθούν στον άρχοντα, όπως όταν παντρευόταν η μεγαλύτερη κόρη του (εν είδει προικοδότησης) ή ο γιος του ήταν ιππότης.

Ταπετσαρία Bayeux – Σκηνή 23: Ο Χάρολντ ορκίζεται στα ιερά λείψανα στον Γουλιέλμο, δούκα της Νορμανδίας. Τίτλος: UBI HAROLD SACRAMENTUM FECIT WILLELMO DUCI (Ο Χάρολντ ορκίζεται στον Δούκα Γουίλιαμ) Myrabella, Public domain, via Wikimedia Commons

Η συμφωνία που όριζε τον υποτελή ήταν γνωστή ως φόρος τιμής, καθώς γονάτιζαν ενώπιον του συγκεκριμένου φεουδάρχη και ορκίζονταν όρκο πίστης, για τον οποίο σε αντάλλαγμα, δεν λάμβαναν μόνο εκτάσεις γης αλλά και την προστασία του άρχοντα εάν και εφόσον χρειαζόταν. Η προστασία δεν ήταν ήσσονος σημασίας σε περιόδους πολέμου, αφού υπήρχαν συχνές επιδρομές από εχθρικά γειτονικά κράτη και διαρκής απειλή ληστών. Προστασία υπήρχε επίσης με τη μορφή νομικής υποστήριξης και εκπροσώπησης εάν ένας υποτελής βρισκόταν σε αστικό ή εκκλησιαστικό δικαστήριο. Ο μισθωτής συνήθως μεταβίβαζε τη μίσθωση στον κληρονόμο του, αν και μερικές φορές ήταν δυνατόν να πωληθεί το δικαίωμα σε τρίτο άτομο, υπό την προϋπόθεση ότι συμφωνούσε ο άρχοντας που κατείχε τη γη.

Ένα άλλο είδος σχέσης στις φεουδαρχικές κοινωνίες, ειδικά στη μεσαιωνική Γερμανία και Γαλλία, αφορούσε στο τσιφλίκι, δηλαδή την αναφαίρετη ιδιοκτησία. Οι κάτοχοι ενός τσιφλικιού όφειλαν κάποια μορφή υποταγής στον τοπικό άρχοντα, αλλά η σχέση δεν βασιζόταν στην ιδιοκτησία γης και έτσι η υποταγή ήταν δυσκολότερο να εφαρμοστεί.

Το φεουδαρχικό σύστημα διαιωνίστηκε ως καθεστώς επειδή ο έλεγχος της γης απαιτούσε την δυνατότητα παροχής στρατιωτικών υπηρεσιών και λόγω του κόστους (όπλα, πανοπλίες και άλογα) η «γη» χρηματοδοτούσε τις εν λόγω υπηρεσίες. Έτσι, υπήρχε ένα αέναο χάσμα μεταξύ της τοπικής αριστοκρατίας (μονάρχες, άρχοντες και ορισμένοι ενοικιαστές) και εκείνων που εργάζονταν για αυτούς που μπορεί να ήταν ελεύθεροι ή δουλοπάροικοι. Οι δουλοπάροικοι, βρίσκονταν στην βάση της κοινωνικής πυραμίδας και αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού. Οι χωρικοί εργάζονταν, χωρίς αμοιβή, στη γη που ανήκε ή ενοικιαζόταν από άλλους για να παράγουν τρόφιμα για τον εαυτό τους και εξίσου σημαντικό, τροφή και κέρδη για τους αφέντες τους. Συχνά αντιμετωπίζονταν ως κάτι περισσότερο από σκλάβοι και δεν μπορούσαν να εγκαταλείψουν το κτήμα στο οποίο ζούσαν και εργάζονταν. Ο όρος φεουδαρχία ωστόσο χρησιμοποιείται γενικά από τους σύγχρονους ιστορικούς μόνο στη σχέση μεταξύ αρχόντων και υποτελών και όχι σε αγρότες. Αντίθετα, η σχέση μεταξύ δουλοπάροικου και γαιοκτήμονα ή μισθωτή αναφέρεται ως τσιφλίκι.

Απεικόνιση από Γαλλικό κείμενο του 13ου αιώνα που αναπαριστά την τριμερή κοινωνική τάξη του Μεσαίωνα: κληρικούς – ιππότες (ευγενείς) εργάτες (αγρότες). Unknown authorUnknown author., Public domain, via Wikimedia Commons

Συνέπειες και επιπτώσεις

Συνέπεια του φεουδαρχικού συστήματος ήταν η δημιουργία τοπικών ομάδων που χρωστούσαν πίστη σε συγκεκριμένο τοπικό άρχοντα ο οποίος ασκούσε απόλυτη εξουσία στον τομέα του. Καθώς τα φέουδα ήταν συχνά κληρονομικά, καθιερώθηκε ένα μόνιμο ταξικό χάσμα μεταξύ εκείνων που είχαν γη και εκείνων που την ενοικίαζαν. Το σύστημα συχνά σταθμιζόταν υπέρ του κυρίαρχου, καθώς όταν ένας ευγενής πέθαινε χωρίς κληρονόμο, η περιουσία του επέστρεφε στον μονάρχη είτε για ιδία χρήση είτε για να αναδιανεμηθεί σε άλλον ευγενή. Οι μονάρχες μπορούσαν να διανέμουν γη για πολιτικούς σκοπούς, κατακερματίζοντας τις ιδιοκτησίες ενός ευγενούς ή απομακρύνοντάς τον από την αυλή. Ήταν επίσης δύσκολο να διαπιστωθεί ποιος κατείχε τι, γεγονός που οδήγησε σε αρχεία καταγραφής όπως το Βιβλίο Απογραφής (Domesday Book) του 1087.

Άλλες επιπτώσεις ήταν η παρουσία υποτελών στα τοπικά δικαστήρια, για υποθέσεις που αφορούσαν στις περιουσίες των αρχόντων τους. Έτσι, μπορούσε να υπάρξει σαφής σύγκρουση συμφερόντων και μεροληψία, ακόμη και όταν οι σοβαρές ποινικές υποθέσεις παραπέμπονταν στα βασιλικά δικαστήρια.

Επιπλέον, το σύστημα των φεουδαρχικών σχέσεων μπορούσε να δημιουργήσει σοβαρές αναταραχές. Ενίοτε ένας μονάρχης επέμενε στην ενεργό στρατιωτική συνδρομή λόγω ενός πολέμου, αλλά οι ευγενείς μπορούσαν να αρνηθούν, όπως συνέβη στον βασιλιά Ιωάννη της Αγγλίας το 1215 και στην Εξέγερση των Βαρόνων που οδήγησε στην υπογραφή της Μάγκνα Κάρτα. Το 1215 και σε επακόλουθες εξεγέρσεις τον 13^ο αιώνα, οι βαρόνοι ενεργούσαν συλλογικά για τα δικά τους συμφέροντα, τα οποία ήταν άμεση απειλή για ολόκληρο το σύστημα φεουδαρχίας, αφού ήταν βασισμένο σε μεμονωμένους άρχοντες και υποτελείς που είχαν τους δικούς τους κανόνες. Η στρατιωτική υπηρεσία μειώθηκε σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, συνήθως 40 ημέρες στην Αγγλία, σε μια προσπάθεια να μειωθεί το βάρος για τους ευγενείς, ώστε να μην αφήνουν τα εδάφη τους αφύλακτα για πολύ καιρό. Ωστόσο, οι 40 ημέρες δεν ήταν συνήθως αρκετές για μια εκστρατεία και έτσι ένας μονάρχης ήταν υποχρεωμένος να πληρώσει μισθοφόρους, με αποτέλεσμα ένα υποστεί ακόμη πλήγμα η παράδοση της φεουδαρχίας και της υποτέλειας.

**Απεικόνιση εργασίας (θερισμός) για βασιλικό τσιφλίκι στη φεουδαρχική Αγγλία, περ. 1310** anonymous (Queen Mary Master), Public domain, via Wikimedia Commons

Παρακμή

Η μεσαιωνική φεουδαρχία βασιζόταν ουσιαστικά στη σχέση αμοιβαίας βοήθειας μεταξύ άρχοντα και υποτελούς, αλλά καθώς το σύστημα με την πάροδο του χρόνου γινόταν πιο περίπλοκο, αυτή η σχέση αποδυναμώθηκε. Οι άρχοντες απέκτησαν πολλαπλές περιουσίες και οι υποτελείς μπορούσαν να είναι ενοικιαστές διαφόρων αγροτεμαχίων, με αποτέλεσμα η πίστη να συγχέεται και ακόμη και να συγκρούεται με όσους επέλεγαν να τιμήσουν τη σχέση που τους συμφέρει.

Ένα άλλο πλήγμα στο σύστημα προήλθε από ξαφνικές μειώσεις του πληθυσμού που προκλήθηκαν από πολέμους και λοιμούς, ιδιαίτερα τον Μαύρο Θάνατο (ο οποίος κορυφώθηκε μεταξύ 1347-1352) και από αγροτικές εξεγέρσεις (διάσημες στην Αγγλία το 1381). Τέτοιες κρίσεις προκάλεσαν χρόνια έλλειψη εργατικού δυναμικού και εγκατάλειψη των περιουσιών επειδή δεν υπήρχε κάποιος να τις φροντίσει. Η ανάπτυξη των μεγάλων πόλεων ανάγκασε τους αγρότες να εγκαταλείψουν την ύπαιθρο για ένα καλύτερο μέλλον και νέες θέσεις εργασίας.

Μέχρι τον 13^ο αιώνα, η αύξηση του εμπορίου και η ευρεία χρήση των νομισμάτων άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε το φεουδαρχικό σύστημα. Τα χρήματα επέτρεπαν στους φεουδάρχες να πληρώνουν τον κυρίαρχό τους αντί να παρέχουν στρατιωτικές υπηρεσίες. Η χρήση μισθοφόρων από τον μονάρχη σήμαινε στρατιωτική υπηρεσία και έτσι οι βαρόνοι έγιναν λιγότερο σημαντικοί για την υπεράσπιση του βασιλείου. Αντίθετα, ένας μονάρχης μπορούσε πλέον να συμπεριλάβει στο σύστημα ανταμοιβών χρήματα αντί γη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αναπτυχθεί μια πλούσια εμπορική τάξη χωρίς δεσμούς πίστης σε κανέναν εκτός από το κράτος, τους προμηθευτές και τους πελάτες τους. Ακόμη και οι δουλοπάροικοι μερικές φορές μπορούσαν να αγοράσουν την ελευθερία τους και να ξεφύγουν από τις συνθήκες υπό τις οποίες γεννήθηκαν. Όλοι αυτοί οι παράγοντες αποδυνάμωσαν το φεουδαρχικό σύστημα που βασιζόταν στην ιδιοκτησία γης και υπηρεσίες, ακόμη και όταν παρέμεινε εν ισχύ σε ορισμένες μορφές και μέρη μετά τη μεσαιωνική περίοδο.

Πηγές – βιβλιογραφία