εξώφυλλο: Σωκράτης. Ρωμαϊκή μαρμάρινη προτομή (1ος αιώνας) πιθανό αντίγραφο χαμένου χάλκινου αγάλματος του Λυσίππου. Sting, CC BY-SA 2.5  via Wikimedia Commons

Η δημοσίευση βασίζεται σε άρθρο του Joshua J. Mark που δημοσιεύθηκε στο Ancient History Encyclopedia στις 2 Σεπ. 2009.

copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Ο Σωκράτης των Αθηνών συγκαταλέγεται στις σημαντικότερες προσωπικότητες της παγκόσμιας ιστορίας λόγω της συμβολής του στην ανάπτυξη της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας, η οποία αποτέλεσε την βάση της Δυτικής Φιλοσοφίας και δικαίως θεωρείται «Πατέρας της Δυτικής Φιλοσοφίας». Αρχικά ασχολήθηκε με την γλυπτική, μέχρι τη στιγμή που η Πυθία του είπε ότι ήταν ο σοφότερος άνθρωπος στον κόσμο. Θέλοντας να αποδείξει το λάθος του μαντείου, προσπάθησε να αμφισβητήσει αυτούς που θεωρούνταν σοφοί και τελικά επαλήθευσε την ορθότητα του χρησμού ότι όντως ήταν ο σοφότερος στον κόσμο λέγοντας «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα=ένα γνωρίζω ότι ουδέν γνωρίζω.»

Διάσημος μαθητής του υπήρξε ο Πλάτων (427-348 π.Χ.) ο οποίος τίμησε το όνομα του διδασκάλου του μέσω της ίδρυσης σχολείου στην Αθήνα (Ακαδημία του Πλάτωνα) και κυρίως μέσω των φιλοσοφικών διαλόγων που συνέγραψε, παρουσιάζοντας το Σωκράτη ως τον κεντρικό χαρακτήρα. Το κατά πόσον οι διάλογοι του Πλάτωνα αντιπροσωπεύουν με ακρίβεια τα διδάγματα του Σωκράτη είναι συζητήσιμο, αλλά είναι απίθανο να δοθεί σαφής απάντηση. Ο πιο γνωστός μαθητής του Πλάτωνα ήταν ο Αριστοτέλης των Σταγίρων (384-322 π.Χ.) που δίδαξε τον Μέγα Αλέξανδρο και ίδρυσε δική του σχολή. Με αυτή την εξέλιξη, η Ελληνική φιλοσοφία, όπως αναπτύχθηκε για πρώτη φορά από το Σωκράτη, διαδόθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο κατά τη διάρκεια και μετά από τις κατακτήσεις του Αλέξανδρου.

Η ιστορικότητα του Σωκράτη ουδέποτε αμφισβητήθηκε, αλλά αυτό που ακριβώς δίδαξε είναι τόσο ασαφές όσο οι φιλοσοφικές αρχές του Πυθαγόρα ή οι μετέπειτα διδαχές του Ιησού, καθώς ουδείς εξ’ αυτών άφησε γραπτά κείμενα. Αν και ο Σωκράτης θεωρείται ότι σηματοδοτεί την αρχή της φιλοσοφίας στη Δύση, τα περισσότερα από όσα γνωρίζουμε προέρχονται από τον Πλάτωνα και από έναν άλλο μαθητή του, τον Ξενοφώντα (430-354 π.Χ.). Έχουν γίνει επίσης προσπάθειες για την ανοικοδόμηση του φιλοσοφικού οράματός του, το οποίο βασίζεται σε πολλές σχολές, εκτός της Ακαδημίας του Πλάτωνα, που ίδρυσαν οι μαθητές του, αλλά αυτές ήταν πολύ διαφορετικές για να καθορίσουν τις αρχικές διδασκαλίες που τις ενέπνευσαν.

Ο Σωκράτης, θα μπορούσε σε μεγάλο βαθμό να είναι μια φιλοσοφική επινόηση του Πλάτωνα και σύμφωνα με τον ιστορικό Διογένη Λαέρτιο (3^ος αιώνας μ.Χ.) πολλοί σύγχρονοι μελετητές τον κατηγόρησαν ότι προσάρμοσε τη διδασκαλία του Σωκράτη στη δική του θεωρία προκειμένου να προωθήσει την ερμηνεία των μηνυμάτων του δασκάλου του. Ωστόσο, η επιρροή στις σχολές που διαμόρφωσαν τη Δυτική Φιλοσοφία και πολιτισμό ήταν καταλυτική.

Πρώιμος βίος και σταδιοδρομία

Το Σωκράτης γεννήθηκε στο Δήμο Αλωπεκής (σημερινοί δήμοι Δάφνης – Υμηττού – Αγίου Δημητρίου Αττικής) περί το 470 π.Χ. από το λιθοξόο Σωφρονίσκο και την μαία Φαιναρέτη. Διδάχθηκε μουσική, γυμναστική και γραμματική (κοινά μαθήματα σπουδών για κάθε νεαρό Έλληνα) και ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του ως γλύπτης. Σύμφωνα με την παράδοση, ήταν εξαιρετικός καλλιτέχνης και έργα του όπως το άγαλμα των Χαρίτων στο δρόμο προς την Ακρόπολη, ξεχώριζε τον 2^ο αιώνα π.Χ.

Ο Σωκράτης απέφευγε την εμπλοκή στην πολιτική και προτιμούσε να ακολουθεί δική του ανεξάρτητη πορεία, με μόνη εξαίρεση, όταν τον καλούσε η πατρίδα. Έλαβε μέρος σε τρεις εκστρατείες στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, στην πολιορκία της Ποτίδαιας, στο Δήλιο της Βοιωτίας το 424 π.Χ. και όπως αναφέρει ο Λάχης στον ομώνυμο Πλατωνικό διάλογο «ήμουν μαζί του στην υποχώρηση και αν όλοι ήταν σαν τον Σωκράτη, η πόλη μας ποτέ δε θα πάθαινε εκείνη τη συμφορά».

Το 422 π. Χ. στη μάχη της Αμφίπολης έσωσε τη ζωή του Αλκιβιάδη και επέδειξε απίστευτη αντοχή στις κακουχίες, όπως περιγράφει ο ίδιος ο Αλκιβιάδης στο πλατωνικό Συμπόσιο. Το 406 π.Χ., στη δίκη των 10 Αθηναίων στρατηγών όταν η «φυλή» στην οποία ανήκε είχε την πρυτανεία, αρνήθηκε να υποκύψει στην απαίτηση να φέρει σε ψηφοφορία στην Εκκλησία του Δήμου μία παράνομη πρόταση – να δικαστούν ομαδικά και όχι ξεχωριστά, όπως όριζε ο νόμος οι στρατηγοί που είχαν κατηγορηθεί ότι δεν περισυνέλλεξαν τους ναυαγούς κατά τη ναυμαχία στις Αργινούσες, κάτι νομικά απαράδεκτο στην Αθηναϊκή δημοκρατία. Το 404 π.Χ., με την ίδια τόλμη εναντιώθηκε στους Τριάκοντα τυράννους, όταν αρνήθηκε να συλλάβει έναν δημοκρατικό πολίτη, τον Λέοντα τον Σαλαμίνιο.

Παντρεύτηκε σε ηλικία περίπου 50ετών την Ξανθίππη, και απέκτησε μαζί της τρεις γιους. Για την σύζυγό του έχουν γραφεί πολλά άσχημα όπως για παράδειγμα σύμφωνα με τον Αντισθένη ότι ήταν η χειρότερη γυναίκα που υπήρξε και θα υπάρξει, με τον Σωκράτη να απαντά ότι «εάν καταφέρει να συνυπάρξει μαζί της τότε θα μπορέσει να συνυπάρξει με όλους τους ανθρώπους» (Ξενοφῶντος, Συμπόσιον 2,10). Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, οι γιοί του ήταν απίστευτα βαρετοί και τελείως διαφορετικοί από τον πατέρα τους. Ο Σωκράτης φαίνεται ότι ζούσε μια φυσιολογική ζωή μέχρι που προκλήθηκε από την Πυθία να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό του, όταν αυτή προφήτευσε ότι ήταν ξεχωριστός.

Η Πυθία και ο χρησμός

Ο φίλος του Σωκράτη, Χαιρεφών ρώτησε κάποτε την περίφημη Πυθία στους Δελφούς αν υπήρχε κάποιος σοφότερος από τον Σωκράτη και αυτή απάντησε, «Σοφός μεν Σοφοκλής, σοφότερος δ’ Ευριπίδης, αλλά σοφότερος πάντων Σωκράτης εστί». Παραξενευμένος από αυτή την απάντηση και ελπίζοντας να αποδείξει το λάθος της ιέρειας, ο Σωκράτης άρχισε να αμφισβητεί ανθρώπους που θεωρούνταν «σοφοί» κατά τη δική τους εκτίμηση και την εκτίμηση άλλων. Ανακάλυψε τότε απογοητευμένος ότι:

«οἱ μὲν μάλιστα εὐδοκιμοῦντες ἔδοξάν μοι ὀλίγου δεῖν τοῦ πλείστου ἐνδεεῖς εἶναι ζητοῦντι κατὰ τὸν θεόν, ἄλλοι δὲ δοκοῦντες φαυλότεροι ἐπιεικέστεροι εἶναι ἄνδρες πρὸς τὸ φρονίμως ἔχειν. οι πιο διάσημοι απ’ αυτούς μου φάνηκαν πως πάνω κάτω δεν ήξεραν να μου πουν κάτι σωστό, όταν εγώ γύρευα το νόημα του θεού, κι οι άλλοι που θεωρούνταν χειρότεροι μου φάνηκε πως βρίσκονται πιο κοντά στη φρόνηση.» (Πλάτων, Απολογία 22).

Η νεολαία των Αθηνών ενθουσιάστηκε βλέποντας το Σωκράτη να αμφισβητεί τους γηραιούς στην αγορά και σε σύντομο χρονικό διάστημα απέκτησε οπαδούς οι οποίοι ακολουθώντας το παράδειγμα και τις διδαχές του, εγκατέλειπαν τις φιλοδοξίες τους και αφιερώνονταν στη φιλοσοφία. Μεταξύ άλλων ήταν ο Αντισθένης των Αθηνών (445-365 π.Χ.) ιδρυτής της Κυνικής σχολής, ο Αρίστιππος της Κυρήνης (435-356 π.Χ.) ο Ξενοφών, τα γραπτά του οποίου θα επηρέαζαν τον Ζήνωνα τον Κιτιέα (336-265 π.Χ.) ιδρυτή της σχολής του Στωικισμού και ο Πλάτων (κύρια πηγή πληροφοριών για το Σωκράτη στους διαλόγους του). Κάθε μεγάλη φιλοσοφική σχολή που αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς μετά το θάνατο του Σωκράτη ιδρύθηκε από μαθητές του.

Σωκρατικές σχολές

Η ποικιλομορφία των εν λόγω σχολών αποδεικνύει την επιρροή του Σωκράτη και κυρίως το εύρος ερμηνειών των διδαχών του. Οι φιλοσοφικές έννοιες που διδάσκονταν από τον Αντισθένη και τον Αρίστιππο δεν μπορούσαν να είναι πιο διαφορετικές, καθώς ο πρώτος δίδασκε ότι η καλή ζωή επιτυγχάνεται μόνο με αυτοέλεγχο και αυταπάρνηση, ενώ ο δεύτερος θεωρούσε ότι η ευχάριστη ζωή ήταν ο μόνος δρόμος που άξιζε να ακολουθήσουν οι άνθρωποι.

Λέγεται ότι η μεγαλύτερη συμβολή του Σωκράτη στη φιλοσοφία ήταν να διαχωρίσει τις πνευματικές αναζητήσεις από την εστίαση στις «φυσικές επιστήμες» όπως επιδιωκόταν από τους αποκαλούμενους Προσωκρατικούς φιλοσόφους Θαλή, Αναξίμανδρο, Αναξιμένη και άλλους και να εντρυφήσει στον αφηρημένο τομέα της ηθολογίας και της ηθικής. Ανεξάρτητα από την ποικιλομορφία των σχολείων που ισχυρίζονταν ότι συνεχίζουν τις διδασκαλίες του, όλοι έδιναν έμφαση σε κάποια μορφή ηθικής ως βασική τους τάση. Το γεγονός ότι η ηθική που ενστερνιζόταν μία σχολή ενίοτε καταδικαζόταν από άλλη, επιβεβαιώνει τις διαφορετικές ερμηνείες του κεντρικού μηνύματος του Σωκράτη.

Ενώ οι μελετητές βασίζονται παραδοσιακά στους Διαλόγους του Πλάτωνα ως πηγή πληροφοριών του Σωκράτη, οι σύγχρονοι του Πλάτωνα ισχυρίστηκαν ότι χρησιμοποίησε έναν χαρακτήρα που ονόμασε «Σωκράτη» ως μέσο για τις δικές του φιλοσοφικές απόψεις. Αξιοσημείωτα στοιχεία αυτών των κριτικών είναι ο Φαίδων, ένας συμμαθητής του Πλάτωνα του οποίου το όνομα έγινε γνωστό από έναν από τους σημαντικότερους διαλόγους του Πλάτωνα (του οποίου τα γραπτά έχουν χαθεί) και ο Ξενοφών, του οποίου τα Απομνημονεύματα παρουσιάζουν μια διαφορετική άποψη για τον Σωκράτη από αυτήν που παρουσίασε ο Πλάτων .

Ο Σωκράτης και το όραμά του

Ωστόσο, στη διδασκαλία του είναι σαφές ότι κύρια εστίαση του Σωκράτη ήταν στο πώς να ζήσει κάποιος μια καλή και ενάρετη ζωή. Ο ισχυρισμός που αποδίδεται σε αυτόν από τον Πλάτωνα ότι «ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ, μια παραμελημένη ζωή δεν είναι ζωή για τον άνθρωπο» (Απολογία, 38β) φαίνεται ιστορικά ακριβής, με την έννοια ότι ενέπνευσε τους οπαδούς του να σκέφτονται μόνοι τους αντί να ακολουθούν τις προσταγές της κοινωνίας και τις προκαταλήψεις που αφορούν στους θεούς και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να συμπεριφέρονται.

Αν και υπάρχουν διαφορές μεταξύ των προσεγγίσεων του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα για τον Σωκράτη, αμφότερες παρουσιάζουν έναν άνδρα που δεν νοιαζόταν για ταξικές διακρίσεις ή «σωστή συμπεριφορά» και που μιλούσε το ίδιο τόσο με γυναίκες, υπηρέτες και σκλάβους, όσο και με τις ανώτερες τάξεις.

Στην αρχαία Αθήνα, η ατομική συμπεριφορά καθοριζόταν από μια έννοια γνωστή ως «Ευσέβεια» η οποία συχνά ερμηνεύεται ως «φιλοφροσύνη» αλλά παραπέμπει περισσότερο σε «καθήκον» ή «υπακοή». Αρνούμενος να συμμορφωθεί με τις κοινωνικές υποχρεώσεις που πρόβαλε η ευσέβεια, ο Σωκράτης εξόργισε πολλούς σημαντικούς άνδρες της πόλης, οι οποίοι μπορούσαν, δικαίως, να τον κατηγορήσουν ότι παρανόμησε παραβιάζοντας τα έθιμα.

Η Δίκη

Ο Σωκράτης κατηγορήθηκε για ασέβεια από τον ποιητή Μέλητο, τον βυρσοδέψη και πολιτικό Άνυτο και τον ρήτορα Λύκωνα που ζήτησαν την επιβολή θανατικής ποινής. Το κατηγορητήριο ανέφερε: «Ο Σωκράτης είναι ένοχος, πρώτον, για άρνηση αναγνωρισμένων θεών και εισαγωγή νέων θεοτήτων και δεύτερον για διαφθορά των νέων». Το 399 π.Χ., ο φιλόσοφος βρέθηκε αντιμέτωπος με το Δικαστήριο της Ηλιαίας. Λέγεται ότι η κατηγορία εμπεριείχε προσωπικά και πολιτικά κίνητρα καθώς η Αθήνα προσπαθούσε να απαλλαγεί από όσους σχετίζονταν με το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων που πρόσφατα ανετράπη.

Η σχέση του Σωκράτη με το καθεστώς ήταν μέσω του πρώην μαθητή του Κριτία, ο οποίος θεωρείτο ο χειρότερος από τους τυράννους και εικάζεται ότι είχε διαφθαρεί από τον Σωκράτη. Έχει διατυπωθεί επίσης η άποψη, βάσει ερμηνειών του διαλόγου του Πλάτωνα για τον Μένωνα, ότι ο Άνυτος κατηγόρησε τον Σωκράτη για διαφθορά του γιου του. Ο Άνυτος φαίνεται, ότι προόριζε το γιο του για πολιτική σταδιοδρομία μέχρι που αυτός εκδήλωσε ενδιαφέρον για τις διδασκαλίες του Σωκράτη και εγκατέλειψε τις πολιτικές του επιδιώξεις. Καθώς οι κατήγοροι του Σωκράτη είχαν τον Κριτία ως παράδειγμα για το πώς ο φιλόσοφος διαφθείρει τη νεολαία, ακόμα και αν ουδέποτε χρησιμοποίησαν αυτά τα στοιχεία στο δικαστήριο, το προηγούμενο στοιχείο τέθηκε υπόψιν των ενόρκων.

Αγνοώντας τη συμβουλή των φίλων του και αρνούμενος τη βοήθεια του χαρισματικού συγγραφέα Λυσία, ο Σωκράτης επέλεξε να υπερασπιστεί τον εαυτό του στο δικαστήριο. Δεν υπήρχαν δικηγόροι στην αρχαία Αθήνα και αντί για δικηγόρο, κάποιος μπορούσε να προσλάβει ρήτορα. Ο Λυσίας ήταν από τους πιο καλοπληρωμένους αλλά καθώς θαύμαζε τον Σωκράτη, θα προσέφερε τις υπηρεσίες του δωρεάν.

Ο συντάκτης της ομιλίας συνήθως παρουσίαζε τον κατηγορούμενο ως καλό άνθρωπο που είχε αδικηθεί από μια ψευδή κατηγορία και αυτή είναι η υπερασπιστική τακτική που ανέμενε το δικαστήριο από το Σωκράτη. Αντί της υπεράσπισης με δικαιολογίες και εκκλήσεις για τη ζωή του, ο Σωκράτης αψήφησε το Αθηναϊκό δικαστήριο, διακηρύσσοντας την αθωότητά του και περιγράφοντας τον εαυτό του ως ευεργέτη για όλους αυτούς που με δικά του έξοδα, τους κατέστησε σκεπτόμενους, εναργείς και ενήμερους. Στην Απολογία του, ο Πλάτωνας παρουσιάζει τον Σωκράτη να λέει:

«ἐὰν γάρ με ἀποκτείνητε, οὐ ῥᾳδίως ἄλλον τοιοῦτον εὑρήσετε, ἀτεχνῶς —εἰ καὶ γελοιότερον εἰπεῖν— προσκείμενον τῇ πόλει ὑπὸ τοῦ θεοῦ ὥσπερ ἵππῳ μεγάλῳ μὲν καὶ γενναίῳ, ὑπὸ μεγέθους δὲ νωθεστέρῳ καὶ δεομένῳ ἐγείρεσθαι ὑπὸ μύωπός τινος, οἷον δή μοι δοκεῖ ὁ θεὸς ἐμὲ τῇ πόλει προστεθηκέναι τοιοῦτόν τινα, ὃς ὑμᾶς ἐγείρων καὶ πείθων καὶ ὀνειδίζων ἕνα ἕκαστον Γιατί αν με θανατώσετε δεν θα βρείτε εύκολα άλλον σαν κι εμένα, προσκολλημένο από το θεό στην πόλη, αν και είναι αστείο να το πούμε έτσι, σα σε μεγάλο και δυνατό άλογο, μα νωθρό απ’ το πάχος του, που για να ξυπνήσει έχει ανάγκη από μίαν αλογόμυγα. Σαν τέτοια μού φαίνεται πως με κόλλησε κι εμένα ο θεός στην πολιτεία, να σας ξυπνώ και να σας πείθω και να σας πειράζω καθέναν από σας, κι έτσι δεν παύω όλη την ημέρα να σας κολλάω εδώ κι εκεί». (Απολογία 30ε)

Ο Πλάτων καθιστά σαφές στο έργο του ότι οι κατηγορίες εναντίον του Σωκράτη έχουν μικρό βάρος, αλλά τονίζει επίσης την αδιαφορία του Σωκράτη για τα συναισθήματα των ενόρκων και του δικαστικού πρωτοκόλλου. Ο Σωκράτης εμφανίζεται να αρνείται επαγγελματική βοήθεια από ρήτορα και επιπλέον, αρνείται να συμμορφωθεί με την προβλεπόμενη συμπεριφορά ενός κατηγορούμενου σε δίκη για ένα έγκλημα κατά της αρχής. Ο Σωκράτης, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, δεν φοβόταν το θάνατο, διακηρύσσοντας στο δικαστήριο:

«τὸ γάρ τοι θάνατον δεδιέναι, ὦ ἄνδρες, οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν ἢ δοκεῖν σοφὸν εἶναι μὴ ὄντα· δοκεῖν γὰρ εἰδέναι ἐστὶν ἃ οὐκ οἶδεν. οἶδε μὲν γὰρ οὐδεὶς τὸν θάνατον οὐδ᾽ εἰ τυγχάνει τῷ ἀνθρώπῳ πάντων μέγιστον ὂν τῶν ἀγαθῶν, δεδίασι δ᾽ ὡς εὖ εἰδότες [29b] ὅτι μέγιστον τῶν κακῶν ἐστι. Γιατί το να φοβάται κανένας τον θάνατο, ω άνδρες Αθηναίοι, δεν είναι άλλο τίποτε παρά να νομίζει πως είναι σοφός χωρίς να είναι· γιατί θα πει ότι υποθέτει πως γνωρίζει εκείνα που δεν ξέρει. Γιατί κανένας δεν ξέρει τί είναι ο θάνατος, ούτε αν είναι το μεγαλύτερο καλό για τους ανθρώπους· και το φοβούνται όλοι σαν να γνωρίζουν καλά πως είναι το μεγαλύτερο κακό». (Απολογία 29α)

Μετά από αυτό το απόσπασμα, ο Πλάτωνας δίνει τη διάσημη φιλοσοφική θέση του Σωκράτη, στην οποία ο διδάσκαλος δηλώνει με τόλμη ότι επιλέγει να υπηρετήσει το θείο παρά να συμμορφωθεί προς την κοινωνία και τις προσδοκίες της. Ο Σωκράτης αντιμετωπίζει με αξιοπρέπεια τους συμπολίτες του λέγοντας:

«Ἐγὼ ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἀσπάζομαι μὲν καὶ φιλῶ, πείσομαι δὲ μᾶλλον τῷ θεῷ ἢ ὑμῖν, καὶ ἕωσπερ ἂν ἐμπνέω καὶ οἷός τε ὦ, οὐ μὴ παύσωμαι φιλοσοφῶν καὶ ὑμῖν παρακελευόμενός τε καὶ ἐνδεικνύμενος ὅτῳ ἂν ἀεὶ ἐντυγχάνω ὑμῶν, λέγων οἷάπερ εἴωθα, ὅτι «Ὦ ἄριστε ἀνδρῶν, Ἀθηναῖος ὤν, πόλεως τῆς μεγίστης καὶ εὐδοκιμωτάτης εἰς σοφίαν καὶ ἰσχύν, χρημάτων μὲν οὐκ αἰσχύνῃ ἐπιμελούμενος ὅπως σοι ἔσται ὡς πλεῖστα, καὶ δόξης καὶ τιμῆς, φρονήσεως δὲ καὶ ἀληθείας καὶ τῆς ψυχῆς ὅπως ὡς βελτίστη ἔσται οὐκ ἐπιμελῇ οὐδὲ φροντίζεις;» καὶ ἐάν τις ὑμῶν ἀμφισβητήσῃ καὶ φῇ ἐπιμελεῖσθαι, οὐκ εὐθὺς ἀφήσω αὐτὸν οὐδ᾽ ἄπειμι, ἀλλ᾽ ἐρήσομαι αὐτὸν καὶ ἐξετάσω καὶ ἐλέγξω, καὶ ἐάν μοι μὴ δοκῇ κεκτῆσθαι ἀρετήν, φάναι δέ, ὀνειδιῶ ὅτι τὰ πλείστου ἄξια περὶ ἐλαχίστου ποιεῖται, τὰ δὲ φαυλότερα περὶ πλείονος. ταῦτα καὶ νεωτέρῳ καὶ πρεσβυτέρῳ ὅτῳ ἂν ἐντυγχάνω ποιήσω, καὶ ξένῳ καὶ ἀστῷ, μᾶλλον δὲ τοῖς ἀστοῖς, ὅσῳ μου ἐγγυτέρω ἐστὲ γένει. ταῦτα γὰρ κελεύει ὁ θεός, εὖ ἴστε, καὶ ἐγὼ οἴομαι οὐδέν πω ὑμῖν μεῖζον ἀγαθὸν γενέσθαι ἐν τῇ πόλει ἢ τὴν ἐμὴν τῷ θεῷ ὑπηρεσίαν. οὐδὲν γὰρ ἄλλο πράττων ἐγὼ περιέρχομαι ἢ πείθων ὑμῶν καὶ νεωτέρους καὶ πρεσβυτέρους μήτε σωμάτων ἐπιμελεῖσθαι μήτε χρημάτων πρότερον μηδὲ οὕτω σφόδρα ὡς τῆς ψυχῆς ὅπως ὡς ἀρίστη ἔσται, λέγων ὅτι «Οὐκ ἐκ χρημάτων ἀρετὴ γίγνεται, ἀλλ᾽ ἐξ ἀρετῆς χρήματα καὶ τὰ ἄλλα ἀγαθὰ τοῖς ἀνθρώποις ἅπαντα καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ.» εἰ μὲν οὖν ταῦτα λέγων διαφθείρω τοὺς νέους, ταῦτ᾽ ἂν εἴη βλαβερά· εἰ δέ τίς μέ φησιν ἄλλα λέγειν ἢ ταῦτα, οὐδὲν λέγει. πρὸς ταῦτα,» φαίην ἄν, «ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἢ πείθεσθε Ἀνύτῳ ἢ μή, καὶ ἢ ἀφίετέ με ἢ μή, ὡς ἐμοῦ οὐκ ἂν ποιήσαντος ἄλλα, οὐδ᾽ εἰ μέλλω πολλάκις τεθνάνα. ω άνδρες Αθηναίοι, σας εκτιμώ και σας αγαπώ, θ᾽ ακούσω όμως περισσότερο τον θεό από σας, και, όσο έχω πνοή και είμαι δυνατός, δεν θα παύσω να φιλοσοφώ και να σας συμβουλεύω, με όποιον κι αν βρεθώ, και να σας λέω εκείνα που συνήθισα, δηλαδή: Ω άνθρωπε, καλύτερε απ᾽ όλους, που είσαι Αθηναίος, από την πόλη τη μεγαλύτερη και πιο ξακουσμένη και στη σοφία και στη δύναμη, δεν ντρέπεσαι να φροντίζεις για χρήματα, με τί τρόπο ν᾽ αποκτήσεις περισσότερα, και για την υπόληψη και την τιμή, για την φρόνηση και την αλήθεια και για την ψυχή σου, πώς να την καλυτερεύσεις, δεν καταγίνεσαι και δεν φροντίζεις καθόλου; Και αν κανένας από σας αμφισβητήσει και πει πως φροντίζει, δεν θα τον αφήσω και δεν θα φύγω, αλλά θα τον ρωτήσω και θα τον εξετάσω και θα τον εξελέγξω και, αν μου φανεί πως δεν έχει στ᾽ αλήθεια αυτή την αρετή, παρά μόνο με τα λόγια, θα τον περιγελάσω, γιατί τόσο λίγο φροντίζει για κείνα που αξίζουν πολύ και τόσο πολύ για τα πιο τιποτένια. Αυτό θα κάνω σε όποιον συντύχω, είτε νεότερον είτε γεροντότερο, και ξένο και ντόπιο, και περισσότερο στους ντόπιους, γιατί περισσότερο συγγενεύετε μαζί μου. Γιατί αυτά προστάζει ο θεός, ξέρετέ το καλά. Κι εγώ φαντάζομαι πως δεν έγινε ακόμη μεγαλύτερο καλό σε σας και στην πολιτεία, από την υπηρεσία μου αυτή προς τον θεό. Γιατί εγώ τίποτε άλλο δεν κάνω, καθώς τριγυρίζω παντού, παρά να σας πείθω, νέους και γέρους, μήτε για τα σώματά σας να φροντίζετε, μήτε για χρήματα πρώτα πρώτα και με τόσο ζήλο, όσο για την ψυχή σας, πώς να την κάμετε καλύτερη, λέγοντάς σας πως τα χρήματα δεν κάνουν την αρετή αλλά η αρετή τα χρήματα και όλα τα άλλα καλά των ανθρώπων και στην ιδιωτική ζωή και στη δημόσια. Αν λοιπόν, λέγοντας αυτά, διαφθείρω τους νέους, τότε αυτά που λέω θα ήσαν βλαβερά· και αν μου πει κανένας πως δεν λέω αυτά μα άλλα, δεν λέει τίποτε. Σε τέτοια λόγια θα έλεγα, ω άνδρες Αθηναίοι: Ή ακούσετε τον Άνυτο ή δεν τον ακούσετε, ή με αθωώσετε ή δεν με αθωώσετε, εγώ δεν θα κάμω άλλο πράγμα απ᾽ αυτό που κάνω, και αν μου μέλλεται να πεθάνω, όχι μία φορά μα και πολλές». (Απολογία 29δ-30γ)

Όταν ήρθε η ώρα ο Σωκράτης να αντιπροτείνει ποινή αντί θανάτου, πρότεινε να διαμένει με δωρεάν γεύματα στο Πρυτανείο, έναν χώρο που προοριζόταν για πρέσβεις και επίσημους πολίτες. Αυτό θεωρήθηκε σοβαρή προσβολή προς το θεσμό του Πρυτανείου και της πόλης των Αθηνών, αφού οι κατηγορούμενοι που δικάζονταν για τη ζωή τους, εκλιπαρούσαν για το έλεος του δικαστηρίου, αντί να επιδιώκουν ηρωικούς επαίνους.

Καταδίκη & επακόλουθα

Ο Σωκράτης δικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο (ο Ξενοφών λέει ότι επεδίωκε τέτοιο αποτέλεσμα και η αναφορά του Πλάτωνα στην Απολογία φαίνεται να το επιβεβαιώνει). Οι τελευταίες μέρες του Σωκράτη καταγράφονται στα έργα του Πλάτωνα Ευθύφρων, Απολογία, Κρίτων και Φαίδων, τον τελευταίο διάλογο που αφορά στην ημέρα του θανάτου του (πίνοντας κώνειο) περιστοιχιζόμενος στο κελί από τους φίλους του και όπως το θέτει ο Πλάτων: «Αυτό ήταν το τέλος του φίλου μας, ενός ανθρώπου, που ήταν ο σοφότερος, δικαιότερος και ο καλύτερος άνθρωπος που έχω γνωρίσει». (Φαίδων, 118).

Η επιρροή του Σωκράτη φάνηκε στις ενέργειες των μαθητών του, καθώς διαμόρφωσαν τις δικές τους ερμηνείες για τη ζωή του, τις διδασκαλίες και το θάνατο, ίδρυσαν δικές τους φιλοσοφικές σχολές και έγραψαν για τις εμπειρίες με τον δάσκαλό τους. Από όλα αυτά τα κείμενα υπάρχουν μόνο τα έργα του Πλάτωνα, του Ξενοφώντα, η κωμωδία Νεφέλες του Αριστοφάνη και έργα του Αριστοτέλη, τα οποία αφορούν στη ζωή του Σωκράτη. Ο ίδιος δεν άφησε γραπτά κείμενα, αλλά τα λόγια και οι πράξεις του στην αναζήτηση και υπεράσπιση της αλήθειας άλλαξαν τον κόσμο και το παράδειγμά του εμπνέει μέχρι σήμερα τους ανθρώπους.

Βιβλιογραφία – πηγές

Baird, F.E. Philosophic Classics, Volume I Ancient Philosophy. Pearson, 2010.

Kaufmann, W. Philosophic Classics. Prentice Hall College Div, 1996.

Plato. The Collected Dialogues of Plato. Princeton University Press, 2005.

Diogenes Laertius. The Lives of Eminent Philosophers. Harvard University Press, 1925.

Freeman, K. Ancilla to the Pre-Socratic Philosophers. Harvard University Press, 1983.

Robinson, J. M. An Introduction to Early Greek Philosophy. Houghton Mifflin School, 1984.

Waterfield, R. The First Philosophers: The Presocratics and the Sophists. Oxford University Press, 2009.

Xenophon. Conversations of Socrates. Penguin Classics, 1990.

https://en.wikipedia.org/wiki/Socrates

Πλάτων «Απολογία Σωκράτους»