Βερτούμνος (μυθολογία)

εξώφυλλο: Γλυπτό ροκοκό Βερτούμνος & Πομόνα του Ζαν Μπαπτίστ Λεμόιν Jean-Baptiste Lemoyne, Public domain, via Wikimedia Commons

Στη Ρωμαϊκή μυθολογία, ο Βερτούμνος (ή Βορτούμνος ή Βερτίμνος) είναι ο θεός των εποχών, της αλλαγής και της ανάπτυξης των φυτών, των κήπων και των οπωροφόρων δέντρων, ο οποίος μπορούσε να αλλάξει τη μορφή του κατά βούληση. Χρησιμοποιώντας αυτή τη δύναμη, σύμφωνα με τις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου (xiv) ξεγέλασε την Πομόνα (=Οπώρα) διηγούμενος μια ιστορία (του Ίφη και της Αναξαρέτης) προκειμένου να της διδάξει ότι οι κόρες πρέπει να βάζουν στην άκρη την απρόθυμη περηφάνια τους και να ενδίδουν στις πιέσεις και τις επιθυμίες των εραστών, καταφέρνοντας να την αποπλανήσει. Η ιστορία του Βερτούμνου και της Πομόνας υπήρξε «η πρώτη αποκλειστικά Λατινική ιστορία». Η γιορτή του ονομαζόταν Βερτουμνάλια και εορτάζονταν στις 13 Αυγούστου.

«Η φύση μου ταιριάζει σε κάθε ρόλο: μετάτρεψέ με σε αυτό που επιθυμείς και εγώ θα ταιριάξω». (Βερτούμνος Προπέρτιος Ελεγείες 4.2)

Λατρεία και προέλευση

Πολύ λίγα είναι γνωστά για τον Βερτούμνο, τον οποίο ο Προπέρτιος θεωρεί Ετρουσκική θεότητα – πιθανόν προστάτη της πόλης Βολσίνι (νυν Ορβιέτο) – που μεταφέρθηκε στη Ρώμη μετά την ήττα των Βολσινίων από τους Ρωμαίους το 264 π.Χ.. Ο Μάρκος Τερέντιος Βάρρων επιβεβαιώνει ότι ο Βερτούμνος προήλθε από τους Ετρούσκους όταν έσπευσαν να βοηθήσουν τη Ρώμη ενάντια στους Σαβίνους που διοικούσε ο Τάτιος.

Ορισμένοι Ρωμαίοι ποιητές ισχυρίζονται ότι ο Βερτούμνος ελέγχει την αλλαγή και έχει τη δύναμη να μεταμορφώνεται, γεγονός που φαίνεται και από το όνομά του το οποίο προέρχεται από το vertere (αλλαγή). Ωστόσο αργότερα αυτός ο ισχυρισμός θεωρήθηκε ότι βασίζεται σε ψευδείς ετυμολογίες και απορρίφθηκε από τους μεταγενέστερους. Αυτή η «αλλαγή» αφορά στον ποταμό Τίβερη, την πορεία του οποίου άλλαξε ο θεός, κάνοντας τους βάλτους και τις λίμνες να υποχωρήσουν, αλλά και στη χρονιά που του προσφέρθηκαν οι πρώτοι καρποί της εποχής.

Ο πίνακας Βερτούμνος (περίπου 1590) του Τζουζέπε Αρτσιμπόλντο απεικονίζει τον Ροδόλφο ΙΙ ως Βερτούμνο. Στο πορτρέτο απεικονίζονται διάφορα φρούτα, λαχανικά, λουλούδια και φυτά κατάλληλα τοποθετημένα ώστε να σχηματίζουν το πρόσωπο του αυτοκράτορα Giuseppe Arcimboldo, Public domain, via Wikimedia Commons

Θεός των εποχών και της αλλαγής

Από την ικανότητα μα μεταμορφώνεται προκύπτουν οι μορφές με τις οποίες ο Βερτούμνος κάνει την εμφάνισή του όπως κορίτσι ντυμένο με μετάξι, άνδρας με τόγκα (χλαμύδα) θεριστής, κυνηγός, ψαράς, βοσκός, ηνίοχος και πολλές άλλες. Αλλά πάνω απ’ όλα, είναι ο θεός του οποίου τα χέρια είναι γεμάτα με τα πιο εκλεκτά φρούτα του κήπου.

Και λέει:

Εξαιτίας μου το άγουρο σταφύλι γίνεται κόκκινο τσαμπί και οι χνουδωτές ρόκες καλαμποκιού φουσκώνουν. Στα πόδια μου βλέπετε γλυκά κεράσια, στα πόδια μου φθινοπωρινά δαμάσκηνα και η μουριά κοκκινίζει το καλοκαίρι … (Προπέρτιος, Ελεγείες 4.2).

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πήγε στον οπωρώνα της Πομόνας…..για να την φλερτάρει επειδή φρόντιζε να ωριμάσουν όλα τα φρούτα.

Πομόνα

Η συνάντηση έγινε την εποχή που ο Πρόκα ήταν βασιλιάς της Άλμπα Λόνγκα, δύο γενιές πριν την ίδρυση της Ρώμης από τον Ρωμύλο. Η Πομόνα ήταν μια νύμφη ειδικευμένη στην κηπουρική και τη φροντίδα των οπωροφόρων δέντρων. Ο ποιητής Πόπλιος Οβίδιος Νάσων λέει ότι δεν νοιαζόταν για τα δάση και τα ποτάμια, αλλά μόνο για τα χωράφια και τους καρπούς των δέντρων. Έτσι περνούσε το χρόνο της κλαδεύοντας και μπολιάζοντας τα δέντρα και ποτίζοντας τις ρίζες. Όντας αυτή η μόνη της αγάπη, κλείστηκε στον οπωρώνα της για να προστατευτεί από τις προσεγγίσεις ανθρώπων και θεών όπως οι Σάτυροι, ο Πάνας, ο Σιλβανός ή ο Πρίαπος.

Μεταμορφώσεις

Ωστόσο, ο δαιμόνιος Βερτούμνος, αλλάζοντας πολλές φορές την εμφάνισή του, κατάφερε να την πλησιάσει. Μερικές φορές ως θεριστής, φέρνοντας καλάθια με στάχυα κριθαριού, άλλες φορές ως αγρότης που συνέλλεξε το σιτάρι από το λιβάδι ή ως αμπελουργός με σκάλα στον ώμο για να μαζέψει μήλα. Εμφανίστηκε επίσης ως στρατιώτης με ξίφος και ως ψαράς με καλάμι. Μέσα από τις πολλές μεταμφιέσεις του, ο Βερτούμνος κατάφερε τελικά να εισέλθει στον οπωρώνα της Πομόνας – γεμάτος θαυμασμό για την ομορφιά της – αλλά δεν μπόρεσε να κάμψει τη συστολή της νύμφης.

**Βερτούμνος & Πομόνα του Ρούμπενς** Peter Paul Rubens, Public domain, via Wikimedia Commons

Η ηλικιωμένη

Τελικά, αφού έβαλε μια περούκα από γκρίζα μαλλιά, έδεσε ένα μαντήλι στο κεφάλι και κρατώντας ένα μπαστούνι, ο Βερτούμνος κατάφερε να μπει στον κήπο της Πομόνας ως ηλικιωμένη γυναίκα και αφού θαύμασε τα φρούτα είπε:

Αλλά είσαι πολύ πιο όμορφη….φιλώντας την, με τρόπο που καμία πραγματική γριά δεν θα το έκανε. (Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 14.662).

Τότε η ηλικιωμένη άρχισε να μιλά υπομονετικά στην Πομόνα, ώστε να την πείσει για τις ευλογίες του γάμου, λέγοντας ότι αν αποφάσιζε να παντρευτεί, θα είχε περισσότερους μνηστήρες από την Ελένη ή την Ιπποδάμεια ή την Πηνελόπη, γιατί εκτός από χίλιους άντρες, πολλοί θεοί θα την ποθούσαν.

Ταυτόχρονα η γριά πρόσθεσε, ότι το σοφότερο για την Πομόνα ήταν να ακούσει μια ηλικιωμένη γυναίκα που την αγαπούσε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον και να επιλέξει τον Βερτούμνο ως σύζυγο, διότι δεν περιπλανιόταν άπραγος, αλλά κατοικούσε στη γειτονιά και δεν ερωτευόταν κάθε κορίτσι που γνώριζε: στην πραγματικότητα, η ηλικιωμένη γυναίκα είπε ότι η Πομόνα θα ήταν η πρώτη και τελευταία του αγάπη. Η γριά τόνισε επίσης στην Πομόνα ότι ο Βερτούμνος ήταν νέος και γοητευτικός, μπορούσε να πάρει όποια μορφή επιθυμούσε και μπορούσε να ικανοποιήσει κάθε επιθυμία της. Διαβεβαίωσε επίσης τη νύμφη ότι αν και τα γούστα της ήταν παρόμοια με τα δικά του και θα δεχόταν τα δώρα της Πομόνας με χαρά, εντούτοις δεν επιθυμούσε τον καρπό των δέντρων της, ούτε τα γλυκά βότανα του κήπου της, αλλά μόνο εκείνη. Η γριά εγγυήθηκε για τον Βερτούμνο, λέγοντας ότι:

…τον γνωρίζει όπως γνωρίζει αυτός τον εαυτό του. (Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 14.679).

Στη συνέχεια προέτρεψε την Πομόνα να λυπηθεί τον πόθο του και να φοβηθεί τις θεές – Αφροδίτη και Νέμεση– που απεχθάνονται τις σκληρόκαρδες. Για να την πείσει της εξιστόρησε την ιστορία του Ίφη, ο οποίος αγαπούσε την Αναξαρέτη αλλά επειδή αυτή τον κορόιδευε, κρεμάστηκε μπροστά στην πόρτα της και όταν τον βρήκε η Αναξαρέτη πέτρωσε.

Ο έρωτας της Πομόνας

Με αυτόν τον τρόπο εξέφρασε ο Βερτούμνος τις προθέσεις του, αλλά μάταια, η νύμφη ήταν ασυγκίνητη. Έτσι πήρε τη νεανική του μορφή και όταν τον είδε η Πομόνα θαμπώθηκε από την ομορφιά του και τον ερωτεύτηκε.