Πίνδαρος (518 – 448 π.Χ.)

εξώφυλλο: Προτομή του Πινδάρου _ Ρωμαϊκό αντίγραφο από πρωτότυπο των μέσων του 5ου αιώνα π.Χ. Νάπολι Αρχαιολογικό μουσείο.

Ο Πίνδαρος ήταν ίσως ο μεγαλύτερος αρχαίος Έλληνας λυρικός ποιητής της εποχής του. Τα έργα του χωρίζονται σε 17 βιβλία διαφορετικών ειδών ποίησης, αλλά διασώθηκαν μόνο αυτά που περιέχουν 44 χορωδιακά επινίκια άσματα που συντέθηκαν για τους επίσημους εορτασμούς στους τέσσερις πανελλήνιους αγώνες ενώ από τα άλλα διασώζονται μόνο αποσπάσματα. Τα έργα του περιείχαν συχνά αναφορές στην ιστορία, θρησκεία και Ελληνική μυθολογία, αντανακλώντας το μαθησιακό και αριστοκρατικό του υπόβαθρο. Η ποίησή του κρύβει βαθύτερους συμβολισμούς, η απότομη μετάβαση από τη μια εικόνα στην άλλη και η συχνή αλλαγή του υποκειμένου την καθιστούν περίπλοκη, δυσνόητη και σκοτεινή.

Πηγές

Οι λεπτομέρειες της ζωής του Πινδάρου προέρχονται από πέντε αρχαίες πηγές. Μία εξ’ αυτών είναι σύντομη βιογραφία που ανακαλύφθηκε το 1961 σε έναν Αιγυπτιακό πάπυρο που χρονολογείται τουλάχιστον από το 200 μ.Χ. (Οξύρρυγχος Πάπυρος 2438). Οι άλλες τέσσερις συλλογές που οριστικοποιήθηκαν περίπου 1600 χρόνια μετά το θάνατό του είναι οι παρακάτω:

-Σύντομη βιογραφία του Πίνδαρου και του τάφου του στη Βοιωτία, από τις «Περιγραφές της Ελλάδας» του Παυσανία [9.23.2]-[9.23.5].

-Σχόλια για τον Πίνδαρο από τον Ευστάθιο της Θεσσαλονίκης.

-Vita Vratislavensis, που βρέθηκε σε χειρόγραφο στο Μπρέσλαου, αγνώστου συγγραφέα.

-Κείμενο του Θωμά Μάγιστρου (Βυζαντινός λόγιος).

-Μερικά πενιχρά γραπτά που αποδίδονται στον λεξικογράφο Σουίδα.

Αν και οι εν λόγω πηγές βασίζονται σε πολύ παλαιότερη λογοτεχνική παράδοση, που χρονολογείται από το Χαμαιλέοντα της Ηρακλείας (φιλόσοφος) τον 4^ο αιώνα π.Χ., σήμερα αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό, αφού μεγάλο μέρος του υλικού είναι σαφώς φανταστικό. Οι μελετητές τόσο αρχαίοι όσο και σύγχρονοι έχουν στραφεί στο έργο του ίδιου του Πινδάρου – ιδιαίτερα στις ωδές νίκης του – ως πηγή βιογραφικών πληροφοριών: μερικά από τα ποιήματα αγγίζουν ιστορικά γεγονότα και μπορούν να χρονολογηθούν με ακρίβεια. Το 1962 η έκδοση του πρωτοποριακού έργου του Ελρόι Μπάντι «Μελέτη Πινδάρου/Studia Pindarica» οδήγησε σε αλλαγή της ακαδημαϊκής γνώμης – οι Ωδές δεν θεωρούνταν πλέον εκφράσεις των προσωπικών σκέψεων και συναισθημάτων του Πινδάρου, αλλά δημόσιες δηλώσεις «αφιερωμένες στον μοναδικό σκοπό της εγκωμιαστικής ζωής των ανθρώπων και των κοινοτήτων». Έχει υποστηριχθεί ότι οι βιογραφικές ερμηνείες των ποιημάτων οφείλονται σε έναν «μοιραίο συνδυασμό» ιστορικότητας και ρομαντισμού. Με άλλα λόγια, δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τη ζωή του Πινδάρου που βασίζεται είτε σε παραδοσιακές πηγές είτε σε δικά του ποιήματα. Ωστόσο, η τάση έχει αλλάξει κατεύθυνση και η προσεκτική χρήση των ποιημάτων για βιογραφικούς σκοπούς θεωρείται αποδεκτή.

πολλὰ γὰρ πολλᾷ λέλεκται:

νεαρὰ δ᾽ἐξευρόντα δόμεν βασάνῳ

ἐς ἔλεγχον, ἅπας κίνδυνος.

**Πίνακας του Ανρί Πιέρ Πικού που απεικονίζει τη Γέννηση του Πινδάρου** Henri-Pierre Picou, Public domain, via Wikimedia Commons

Βίος

Ο Πίνδαρος καταγόταν από την πόλη Κυνός Κεφαλές της Βοιωτίας. Γεννήθηκε σε αριστοκρατική οικογένεια 518 π.Χ. και γονείς του ήταν ο Δαίφαντος και η Κλεοδίκη. Τα πρώτα βήματά του στη μουσική και ποιητική σύνθεση τα έκανε στο πλευρό του θείου του Σκοπελίνου, ο οποίος τον δίδαξε την αυλητική και την εγχώρια ποίηση. Στη συνέχεια, διψώντας για περισσότερη μόρφωση και καλλιέργεια της ποιητικής του τέχνης κατέφυγε στην Αθήνα, καθότι ότι η Θήβα δεν μπορούσε να του προσφέρει πολλά πνευματικά εφόδια. Ως δάσκαλοί του αναφέρονται οι Αγαθοκλής ή ο Απολλόδωρος˙ πιθανή θεωρείται και η μαθητεία του κοντά στον Λάσο τον Ερμιονέα. Παρότι το 497 π.Χ. κέρδισε το πρώτο βραβείο στον διθυραμβικό διαγωνισμό στα Διονύσια δεν είναι γνωστό κατά πόσον αυτή η νίκη υπήρξε καταλύτης για τη μελλοντική του καριέρα. Ωστόσο, σε ηλικία 20 ετών, του ανατέθηκε από μια οικογένεια της Θεσσαλίας να γράψει μια ωδή για τον εορτασμό της νίκης του Ιπποκλή του Πελλιναίου στα Πύθια, όπου στον αρχικό στίχο της ωδής αναφέρει τη Λακεδαίμονα, αντίπαλη πόλη της αγαπημένης Θήβας του Πίνδαρου:

Ευτυχισμένη είναι η Λακεδαίμονα, [στρ. α]

μακάρια η Θεσσαλία· και στις δυο

γενιά απ᾽ τον ίδιο πατέρα βασιλεύει,

από τον Ηρακλή, τον πιο άξιο απ᾽ όλους μαχητή.

Μήπως ο έπαινός μου το μέτρο ξεπερνάει;

Όχι· η Πυθώ με καλεί και το Πελινναίο

και τα παιδιά του Αλεύα που ποθούνε

στον Ιπποκλέα να οδηγήσουμε

τον ανδρικό χορό που τη νίκη του λαμπρά θα υμνήσει.

Ο ποιητής υμνούσε τις νίκες σε όλους τους μεγάλους αγώνες ανά την Ελλάδα: τους Ολυμπιακούς, τα Νέμεα, τα Πύθια, τα Ίσθμια. Οι αναθέσεις του θα προέρχονταν από όλο τον Ελληνικό κόσμο: από τη Μακεδονία και Θράκη στο βορρά έως την Κυρήνη στα νότια, τη Σικελία και την Ιταλία στα δυτικά και τη Μικρά Ασία στα ανατολικά. Οι ωδές του δεν αναφέρονταν μόνο στον νικητή, τη νίκη του και τους θεούς, αλλά και τις απόψεις του ποιητή για τη ζωή.

Ο Πίνδαρος έζησε σε μια δύσκολη περίοδο της ιστορίας των Θηβών. Ήταν η εποχή των Περσικών Πολέμων, η εισβολή υπό τον Δαρείο τον Μέγα (492 π.Χ.) και η αριστοκρατία της πόλης και η Βοιωτία επέλεξαν να ακολουθήσουν μια φιλοπερσική πολιτική ενώ η Αθήνα και η Σπάρτη αντιστάθηκαν. Ενώ ο Πίνδαρος πίστευε στη Θήβα, εκτίμησε την Αθηναϊκή αντίσταση και παρά την αγάπη του προς τη Θήβα, έπλεξε το εγκώμιο της Αθήνας. Η φιλοπερσική στάση της Θήβας δεν θα συγχωρεθεί και η σχέση του Πίνδαρου με την πόλη θα αμαυρώσει τη φήμη του. Ωστόσο, λόγω της γνωριμίας του με τους τύραννους Θήρωνα του Ακράγαντα και Ιέρωνα των Συρακουσών που εκτίμησαν τα έργα του (ήταν στη Σικελία το 476 – 474 π.Χ.) η φήμη του μεγάλωσε και αυξήθηκε η ζήτηση των έργων του. Παρά το γεγονός αυτό και την ισχυρή αίσθηση των αξιών του, κατηγορήθηκε ότι ξεπουλήθηκε στον πλειοδότη ανεξάρτητα από την ηθική ή πολιτική τους στάση.

Σύζυγός του ήταν η Μεγάκλεια και μαζί απέκτησαν τρία παιδιά (δύο κόρες και ένα γιο) την Πρωτομάχη, την Εύμεντη και τον Δαίφαντο. Μετά το θάνατό του στο Άργος γύρω στο 448/7 π.Χ. σε ηλικία 80 ετών, θα αναγνωριστεί ως ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς λυρικής ποίησης. Σχεδόν δύο αιώνες αργότερα, το 335 π.Χ., από σεβασμό προς τον Πίνδαρο, ο Μέγας Αλέξανδρος (336-323 π.Χ.) αρνήθηκε να καταστρέψει το σπίτι του ποιητή στη Θήβα, ενώ οι Μακεδόνες λεηλατούσαν την πόλη.

Τεχνοτροπία

Σημαντικό υπήρξε το γεγονός ότι μελέτησε παλιούς ποιητές, επικούς και λυρικούς (όπως τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Αλκμάνο, τον Στησίχορο) και διδάχτηκε την Πυθαγορική φιλοσοφία και την τεχνική της χορικής σύνθεσης (στην οποία και ξεχώρισε) εφόσον οι Αθηναίοι καλλιεργούσαν τον διθύραμβο και την τεχνική της τραγωδίας και των θεατρικών παραστάσεων. Στην Αθήνα πέρα από τη μόρφωσή του δε δέχτηκε καμία άλλη παρέμβαση όσον αφορά την ιδεολογία του. Οι δημοκρατικές κινήσεις, που άρχιζαν να επικρατούν εκεί δεν είχαν καμία απήχηση στο νεαρό τότε Πίνδαρο, ίσως εξαιτίας της πιθανής καταγωγής από το αρχαίο και ένδοξο γένος των Αιγειδών. Εξάλλου, η χορική ποίηση ανήκε στο αριστοκρατικό ιδεώδες και είχε απήχηση στον αριστοκρατικό κόσμο.

Η κλασικίστρια Έντιθ Χάμιλτον στο βιβλίο της «Ο Ελληνικός Τρόπος» λέει ότι ήταν ο πιο δύσκολος από όλους τους Έλληνες ποιητές στην ανάγνωση και από όλους τους ποιητές σχεδόν αδύνατον να μεταφραστεί. Προσθέτει ωστόσο, ότι «συμπεριλαμβάνεται στους αθάνατους». Ήταν όπως είπε, «ολοκληρωμένος τεχνίτης» και ο καλλιτέχνης με την «πληρέστερη γνώση τεχνικής της τέχνης του» (69). Ο Νόρμαν Κάντορ στο βιβλίο του «Αρχαιότητα» τον χαρακτήρισε ως τον «μεγαλύτερο από τους ποιητές που έγραψαν χορωδιακά έργα» (127). Παρά τη δημοτικότητά του, ο Πίνδαρος ουδέποτε ξέχασε την ευγενή καταγωγή του και όπως εξέφρασε η Χάμιλτον ήταν «ο τελευταίος εκπρόσωπος της Ελληνικής αριστοκρατίας» (69).

Η παλαιά αριστοκρατική κοινωνία και οι αξίες που αντιπροσώπευε σήμαιναν τα πάντα για αυτόν και τα ιδανικά της ήταν σαφώς ορατά στα ποιήματά του. Η στάση και η ταξική του συνείδηση φαίνονται σε μια απλή πρόταση: «Ένα κράτος είναι ισχυρότερο όταν κυβερνάται από τις συμβουλές των ηλικιωμένων και το μαχητικό πνεύμα των νέων» (Σταυρόπουλος, 169). Προφανώς, φοβόταν τον θάνατο της αριστοκρατίας, αλλά σε αντίθεση με άλλους αριστοκράτες, πίστευε ότι οι μεγάλοι έπρεπε να χρησιμοποιούν τη δύναμή τους προς όφελος των άλλων και ότι η «αριστοκρατία εκ γενετής πρέπει να συνδυάζεται με αριστοκρατία συμπεριφοράς» (Χάμιλτον, 69). Όσοι έχουν προνόμια πρέπει να προστατεύουν τους μη προνομιούχους.

Ενώ κατηγορήθηκε ότι σχετίστηκε με τυράννους, ξεπουλήθηκε και ήταν μισθοφόρος, οι στίχοι του εξακολουθούν να αντικατοπτρίζουν έναν άνθρωπο που δεν άλλαξε τα πιστεύω του. Κάποτε είπε: «Ακόμη και η σοφία πρέπει να υποκύπτει στο συμφέρον» (Σταυρόπουλος, 119). Παρότι ο Πίνδαρος είναι δύσκολος στην κατανόηση και απόδοση των νοημάτων του, αποτελεί πρόκληση η διερεύνηση της συνεισφροράς του στην ιστορία. Η Χάμιλτον υποστήριξε ότι η «ομάδα των πιστών θαυμαστών του είναι και ήταν πάντα μικρή» (65). Είναι βέβαιο, ωστόσο, ότι ποιητές όπως Ρωμαίος Κόιντος Οράτιος Φλάκκος (Οράτιος) αντέγραψαν και απέτισαν φόρο τιμής σε αυτόν. Αναφέρει τμήμα ωδής που γράφτηκε από τον Οράτιο ο οποίος λέγει: «ο χείμαρρος τραγουδιών του Πινδάρου σαρώνει τη διάθεση με μια τεράστια βαθιά φωνή» (65).

Ψηφιδωτό στο ταβάνι με τα ονόματα των αρχαίων λυρικών ποιητών: Θεόκριτος, Πίνδαρος, Ανακρέων και Σαπφώ_ Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου _ Νότιος διάδρομος, 1ος όροφος. Κτίριο Τόμας Τζέφερσον Carol M. Highsmith, Public domain, via Wikimedia Commons

Έργα

Τα έργα του Πινδάρου έχουν χωριστεί σε 17 βιβλία από Αλεξανδρινούς συγγραφείς: ύμνοι, παιάνες, δύο βιβλία διθυράμβων, δύο βιβλία προσοδίων (επαγγελματικά τραγούδια), τρία βιβλία παρθενικά (παρθενικά τραγούδια), δύο βιβλία υπορχημάτων (τραγούδια χορού), εγκώμια (τραγούδια επαίνου) θρήνοι και τέλος, τέσσερα βιβλία επινικίων (τραγούδια νίκης). Από αυτά τα μόνα που διασώθηκαν άθικτα είναι 44 τραγούδια της χορωδιακής νίκης που συντίθεντο για τους Πανελλήνιους αγώνες τα οποία θεωρούνται από πολλούς ως αριστουργήματα. Αποσπάσματα των άλλων βιβλίων επιβιώνουν μόνο σε θραύσματα και μέσα από αναφορές άλλων συγγραφέων.

Οι ωδές ή τα τραγούδια του συχνά περιείχαν νύξεις στη σύγχρονη ιστορία, θρησκεία και μυθολογία. Συνήθως επέλεγε έναν μύθο ή ήρωα που συνδέετο με την πόλη του νικητή τον οποίο συσχέτιζε με έναν συγκεκριμένο θεό ή θεά. Αργότερα, ο Πίνδαρος κάνει αναφορά στον Περσέα: «…Ο γιος της Δανάης ήρθε εκείνη τη μέρα, αποπνέοντας δύναμη στην καρδιά του και η Αθηνά τον οδήγησε να αναμιχθεί με αυτούς τους ευλογημένους ανθρώπους. Σκότωσε τη Γοργόνα» (244-245).

Ο Πίνδαρος ήταν εξαιρετικά υπερήφανος για την αριστοκρατική κληρονομιά του και συχνά κατηγορήθηκε από συγχρόνους για έλλειψη φινέτσας και διακριτικότητας. Σύμφωνα με τον Πωλ Κάρτλετζ στο βιβλίο του «Θήβες», στόχος του Πίνδαρου ήταν να επιτύχει αξεπέραστη φήμη και δόξα όχι μόνο για τον νικητή και τον πελάτη αλλά και για τον εαυτό του. Προσθέτει ότι οι ωδές νίκης βοήθησαν τον Πίνδαρο να αναδείξει τη μεγάλη του τέχνη. Παραδόξως, οι ωδές του συχνά επαινούσαν τον νικητή, αλλά παρέλειπε να αναφέρει λεπτομέρειες για τη νίκη· ήταν εμμονή με τον νικητή, όχι με το επίτευγμα.

Σε μια από τις πιο αξιοσημείωτες ωδές του, έκανε αναφορά στον Μακεδόνα πρίγκιπα Αλέξανδρο Α ́ τον Φιλέλληνα (πρόγονο του Μεγάλου Αλεξάνδρου) ο οποίος δυσκολεύονταν να προκριθεί στο δρόμο και πένταθλο στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο νεαρός πρίγκιπας, ο οποίος είχε χλευαστεί από τους Έλληνες επειδή ήταν βάρβαρος, κατέκτησε την πρώτη θέση. Η ωδή του Πινδάρου απορρίπτει τους χλευασμούς από τους άλλους ανταγωνιστές και τιμά τον Αλέξανδρο τον οποίο επαινεί για τη νίκη του:

Είναι σωστό το καλό να υμνείται

με τα πιο όμορφα τραγούδια

Γιατί αυτός είναι ο μόνος φόρος τιμής που αρμόζει στη βράβευση.

Λόγω των θεών, αλλά κάθε πράξη πεθαίνει, αν αποσιωπηθεί.

(Κάρτλετζ, 11-12)

Επίλογος

Ουδείς άλλος λυρικός ποιητής θεωρείται τόσο μεγάλος όσο ο Πίνδαρος, ο οποίος με τα ποιήματά του εξέφρασε υψηλές ιδέες γεμάτες αρμονία, ποιότητα, ηθικό και θρησκευτικό βάθος.

Ο θάνατός του σχετίζεται με την παράδοση, που συνδέει το τέλος του με μια προφητεία του Απόλλωνα ή του Άμμωνα, που του υποσχεθήκαν έναν ήρεμο, γαλήνιο και ήσυχο θάνατο. Ο Θηβαίος ποιητής πέθανε σε ηλικία 80 ετών, στο αρχαίο θέατρο του Άργους (κατά άλλους στο στάδιο ή το γυμναστήριο ). Οι κόρες του μετέφεραν και έθαψαν την τέφρα του στη Θήβα.