εξώφυλλο: Χάρτης της Ένωσης, όπου φαίνονται οι κυριότερες Χανσεατικές πόλεις Doc Brown, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons

copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Η Χανσεατική Ένωση (επίσης γνωστή ως Χάνσα) ήταν μια ομοσπονδία βόρειων Γερμανικών πόλεων που ιδρύθηκε τον 12^ο αιώνα για να διευκολύνει το εμπόριο και να προστατεύει τα αμοιβαία συμφέροντα. Η ένωση επικεντρώθηκε στη Γερμανική πόλη Λίμπεκ/Lübeck και συμπεριέλαβε άλλα Γερμανικά πριγκιπάτα που καθιέρωσαν εμπορικά κέντρα τα οποία εκτείνονταν από την Κιεβική Ρωσία μέσω των Κάτω Χωρών, στη Σκανδιναβία και τη Βρετανία.

Η ένωση απέκτησε δύναμη κατά τη διάρκεια του 13^ου αιώνα και αναγνωρίστηκε επίσημα το 1356 ως εμπορική ένωση πόλεων. Μέχρι την επίσημη ίδρυσή της, είχε ήδη καθιερώσει το μονοπώλιο του εμπορίου στην περιοχή της Βαλτικής μέσω του κέντρου της στο νησί Γκότλαντ της Σουηδίας. Από το Γκότλαντ, η Χανσεατική Ένωση κατάφερε να πετύχει σταθερές εμπορικές συμμαχίες και να εξασφαλίσει ακόμα πιο προσοδοφόρες συμφωνίες με άλλα έθνη.

Παραμερίζοντας τα προσωπικά τους συμφέροντα και δουλεύοντας για το συμφέρον της ένωσης, τα μέλη της κατάφεραν να αποκομίσουν σημαντικά κέρδη μέχρι το 15^ο αιώνα, όταν άρχισε να εξασθενεί η δύναμή τους. Αυτή η μείωση οφείλεται σε διάφορους παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της οικονομικής ύφεσης, της αυξανόμενης δύναμης των μη Χανσεατικών εμπόρων και της αριστοκρατίας που τους στήριξε, της εξάντλησης πόρων, της επιδημίας πανώλης στο τέλος του 14^ου αιώνα και της κλιματικής αλλαγής που μείωσε τις καλλιεργητικές περιόδους. Μέχρι τον 17^ο αιώνα, η ένωση είχε μειωθεί σε αριθμούς και δύναμη καθιστάμενη σχεδόν ασήμαντη, μέχρι που διαλύθηκε τον 19^ο αιώνα.

Ίδρυση

Η Χανσεατική Ένωση προήλθε από την οργάνωση που ήταν γνωστή ως μεσαιωνική συντεχνία. Το μεσαιωνικό κοινωνικό πρότυπο αναγνώριζε τρεις κοινωνικές τάξεις – ευγενείς, ιερείς και χωρικούς – και το φεουδαρχικό σύστημα υπαγόρευε ότι ο ευγενής μπορούσε να χρεώνει ό, τι ήθελε σε φόρους στην αγροτική τάξη που περιελάμβανε εμπόρους και τεχνίτες. Η μεσαιωνική συντεχνία δημιουργήθηκε για να προστατεύει τους εμπόρους και τους τεχνίτες από τον εκφοβισμό και τους εκβιασμούς της ανώτερης τάξης. Ένα άτομο είχε ελάχιστες πιθανότητες να ορθώσει το ανάστημά του στην αριστοκρατία, αλλά μια οργανωμένη ομάδα είχε πολύ περισσότερες πιθανότητες.

Οι μεσαιωνικές συντεχνίες όχι μόνο προστάτευαν τα μέλη, αλλά ωφελούσαν και την κοινότητα. Η συντεχνία των αρτοποιών, για παράδειγμα, φρόντιζε όλο το ψωμί να παράγεται σύμφωνα με συγκεκριμένο πρότυπο και να τιμολογείται ενιαία. Οι συντεχνίες φρόντιζαν επίσης τους φτωχούς, τους ηλικιωμένους και τα ορφανά στις αντίστοιχες κοινότητές τους και ως εκ τούτου έγιναν ανεκτές από την αριστοκρατία που απαλλάχθηκε από το «χριστιανικό καθήκον» να κάνουν το ίδιο και μπορούσαν έτσι να φορολογούν έναν επικεφαλής συντεχνίας (ο οποίος αντλούσε κεφάλαια από τα μέλη) αντί να εντοπίζουν κάθε μεμονωμένο έμπορο ή τεχνίτη.

Το Λίμπεκ/Lübeck στα τέλη του 12^ου αιώνα ήταν ήδη σημαντικό εμπορικό κέντρο μετά την αποκατάστασή του το 1159 από τον Ερρίκο τον Λέοντα, Δούκα της Σαξονίας και της Βαυαρίας (κυβ. 1142-1180). Όπως και άλλες ζωτικής σημασίας εμπορικές πόλεις, το Λίμπεκ είχε συντεχνίες των οποίων τα μέλη συνδέονταν με συντεχνίες άλλων πόλεων. Αυτοί οι άνθρωποι πιθανότατα μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους από τις δυσκολίες στο εμπόριο λόγω υπερβολικής φορολογίας, ληστειών και γενικά κινδύνων του θαλάσσιου εμπορίου και κάποια στιγμή, αποφάσισαν να ενωθούν ως Χάνσα/Hansa (φάλαγγα-νηοπομπή) για να συγκεντρώσουν τους πόρους τους, να προστατεύουν ο ένας τον άλλον και να αυξήσουν τα κέρδη τους.

Πρώτα χρόνια

Το πότε ακριβώς σχηματίστηκε η ένωση είναι άγνωστο, αλλά πιθανότατα συνέβη επί βασιλείας Ερρίκου του Λέοντα, ο οποίος θέσπισε νόμους για την προστασία των ξένων εμπόρων στην περιοχή της Βαλτικής, ειδικά εκείνων από το Γκότλαντ. Οι νόμοι του Ερρίκου ενθάρρυναν το ελεύθερο εμπόριο, αλλά πιθανόν να απείλησαν την ασφάλεια των εμπόρων της βόρειας Γερμανίας. Πρέπει να σημειωθεί ότι μέχρι την επίσημη καθιέρωση η ένωση λειτουργούσε ανεπίσημα μέχρι το 1241, όταν το Αμβούργο και το Λίμπεκ συνήψαν μια εταιρική σχέση μονοπωλίου για το εμπόριο αλατιού και ψαριών, στην οποία εντάχθηκαν και άλλες συντεχνίες πόλεων το χρονικό διάστημα μεταξύ 1241-1282.

Kontore

Πριν την άνοδο της Χανσεατικής Ένωσης, η αριστοκρατία και η εκκλησία είχαν τόση δύναμη που η τάξη των εμπόρων ήταν ουσιαστικά στο έλεός τους και η οικονομική τους κατάσταση ήταν λίγο καλύτερη εκείνης των κτηματομεσιτών. Η ένωση απέκτησε ισχύ που την κατέστησε ικανή να αμφισβητήσει το ισχύον καθεστώς με την καθιέρωση Κόντορ τα οποία ήταν ξένοι εμπορικοί σταθμοί της Ένωσης, σε μη Χανσεατικές πόλεις-μέλη που εκτείνονταν από τη Μπριζ, το Λονδίνο, το Νόβγκοροντ και πέραν αυτών, τα οποία τους έφεραν απίστευτο πλούτο. Τα Κόντορ φαίνονται στον παρακάτω πίνακα:

Το Χανσεατικά Kontore, που λειτουργούσαν ως πρώιμα χρηματιστήρια, είχαν το καθένα δικό του θησαυροφυλάκιο, δικαστήριο και σφραγίδα. Όπως και οι συντεχνίες τα Kontore διευθύνονταν από τους Ältermänner (πρεσβύτερους). Το Kontor του Λονδίνου, ως ειδική περίπτωση, είχε ένα Χανσεατικό και έναν Αγγλο Ältermann. Το 1347 το Kontor των Βρυξελλών τροποποίησε το καταστατικό του για να εξασφαλίσει ίση εκπροσώπηση των μελών της Ενωσης. Για το σκοπό αυτό οι κοινότητες-μέλη από διαφορετικές περιοχές ομαδοποιήθηκαν σε τρεις κύκλους (Ντρίτελ): το Βενδικό και Σαξονικό, το Βεστφαλιακό και Πρωσικό, καθώς και το Γκαιτλαντικό, Λιβονικό και Σουηδικό. Στη συνέχεια οι έμποροι από το αντίστοιχο Ντρίτελ επέλεγαν για το καθένα από δύο μέλη και έξι μέλη του 18μελούς Συμβουλίου (Άχτσενμεναρατ) για να διευθύνουν το Κόντορ για μια καθορισμένη χρονική περίοδο. Το 1356 σε μια Χανσεατική συνάντηση για την προετοιμασία του πρώτου Τάγκφατ, η Ένωση επικύρωσε αυτό το καταστατικό. Ο ιστορικός Νόρμαν Κάντορ σχολιάζει:

Ένα από τα θεμελιώδη γεγονότα πολιτισμού του 13^ου αιώνα ήταν η αποτυχία των βιομηχανικών και εμπορικών τάξεων να αξιοποιήσουν την οικονομική και πνευματική τους αξία για να επιτύχουν θέσεις πολιτικής ηγεσίας. Η μεγαλύτερη τάξη στη μεσαιωνική κοινωνία, αποτελούμενη από την πλειοψηφία του συνολικού πληθυσμού, ήταν βουβή.

Ακόμα κι έτσι όμως η λίγκα ήταν σε θέση να προσδώσει φωνή στην εμπορική τάξη σε μια γλώσσα κατανοητή από όλους… οικονομική επιτυχία. Οι πόλεις και οι κωμοπόλεις συνέχισαν να υποβάλλουν αιτήσεις για ένταξη στη συμμαχία που σχηματίστηκε για πρώτη φορά μεταξύ Λίμπεκ και Αμβούργου μέχρι το 1356, όταν ιδρύθηκε επίσημα η Χανσεατική Ένωση. Τα μέλη ορκίστηκαν να τηρούν το νόμο Λίμπεκ που όριζε ότι ο ένας θα προστάτευε και θα υπερασπιζόταν τον άλλον, θέτοντας στρατεύματα στη διάθεσή του. Η ένωση εκείνη τη στιγμή είχε περίπου 80 μέλη, αλλά στη συνέχεια θα αυξανόταν σταθερά σε αριθμούς και δύναμη.

Απόγειο δύναμης

Η ένωση παρείχε την απαραίτητη προστασία στα μέλη της όχι μόνο από πολιτικούς αντιπάλους αλλά και από ληστές στην ξηρά ή στη θάλασσα. Το έγκλημα κατά τον Μεσαίωνα ήταν αχαλίνωτο λόγω της ανικανότητας των διαφόρων κυβερνήσεων – ή της απροθυμίας – να συλλάβουν και να διώξουν εγκληματίες. Η ιστορικός Κάρολι Έρικσον γράφει:

Λόγω των διαδοχικών κρίσεων, οι εύθραυστες κυβερνήσεις του Μεσαίωνα σε σύντομο χρονικό διάστημα έχασαν τη δύναμη της νομικής τιμωρίας που δημιούργησαν σε περιόδους σταθερότητας. Εκείνες τις περιόδους, η καταδίωξη των εγκληματιών και η καταδίκη τους είχαν σχεδόν ανασταλεί, ο υπάρχων αντίκτυπος δικαιοσύνης του βασιλιά ατόνησε και εκείνοι που ζούσαν εκτός νόμου αυξήθηκαν σε αριθμούς και φιλοδοξίες.

Μια μεγάλη πτυχή του προβλήματος ήταν η τάση της μοναρχίας να δίνει χάρη σε εγκληματίες που θεωρούσαν χρήσιμους για την προώθηση των δικών τους συμφερόντων. Η Έρικσον σημειώνει πως «κανένας δρόμος ή δημόσιος χώρος δεν ήταν ασφαλής από εκείνους που κυκλοφορούσαν οπλισμένοι δημόσια μέρα και νύχτα. Οι δρόμοι καθαρίστηκαν από φράχτες και στις δύο πλευρές για να αποφευχθούν ενέδρες». Ακόμα κι έτσι όμως το μόνο που έπρεπε να κάνει ένας παράνομος ήταν να αποδείξει ότι ο ίδιος και η συμμορία του ήταν χρήσιμοι σε έναν τοπικό ευγενή ή τον βασιλιά, για να λάβουν χάρη και να ενταχθούν στην υπηρεσία του. Η ένωση αντιμετώπισε αυτή την κατάσταση σχηματίζοντας τους δικούς της στρατιωτικούς φρουρούς για να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους στα χερσαία ταξίδια και εξασφάλισε ότι βαριά οπλισμένες φρουρές συνόδευαν τα σκάφη τους στα θαλάσσια ταξίδια.

Τα μέλη της ένωσης μεταξύ άλλων αγαθών διακινούσαν χαλκό, ψάρια, λινάρι, γούνες, σιτηρά, μέλι, σίδηρο, σταφίδα, αλάτι και υφάσματα. Η Λίμπεκ – η λεγόμενη «Βασίλισσα της Χανσεατικής Ένωσης» – παρέμενε ηγετική πόλη και συγκέντρωνε σημαντικό πλούτο. Οι ελεύθερες πόλεις (όπως η Λίμπεκ) ήταν υποχρεωμένες μόνο στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία που είχε απονείμει το καθεστώς και έτσι δεν χρωστούσαν στις τοπικές αρχές των πόλεων εκτός της λίγκας που θα μπορούσαν να αντιταχθούν στις φιλοδοξίες τους.

Ίσως το καλύτερο παράδειγμα ισχύος της ένωσης είναι ο 9ετής πόλεμος με τον βασιλιά Βάλντεμαρ IV της Δανίας (βασ. 1340-1375) και τον σύμμαχο και γαμπρό του Χάακον VI της Νορβηγίας (βασ. 1343-1380). Η Ένωση ήταν αρκετά ισχυρή για να διεξαγάγει πόλεμο στη Δανία το 1361-1370, όταν νίκησε και υπαγόρευσε όρους που της έδωσαν πλήρη κυριαρχία στο εμπόριο σε όλη τη Σκανδιναβία. Μετέπειτα στρατιωτικές συγκρούσεις με τη Δανία στη συνέχεια εδραίωσαν περαιτέρω την εξουσία τους. Ο Κάντορ συνοψίζει για την Ένωση στο απόγειο της ισχύος της:

Η σημαντικότερη ομάδα ανεξάρτητων κοινοτήτων ήταν οι Γερμανικές εμπορικές πόλεις της Βαλτικής που αποτελούσαν την Χανσεατική Ένωση. Οι βορειογερμανοί έμποροι όχι μόνο ασχολούνταν με το μακρινό εμπόριο που εκτείνονταν από τη Ρωσία στην Αγγλία, αλλά σχημάτισαν πολιτικές και στρατιωτικές συμμαχίες και πολέμησαν Σκανδιναβούς βασιλιάδες για την ηγεμονία στη Βαλτική.

Η Ένωση πραγματοποιούσε συνεδριάσεις στο Λίμπεκ για να συζητήσει τις επιχειρήσεις και τη στρατηγική. Οι διάφορες πόλεις μέλη δεν ήταν υποχρεωμένες να παρευρεθούν και δεν φαίνεται να δεσμεύονταν από τις οδηγίες που αποφασίζονταν σε αυτές τις συνεδριάσεις. Όσο ένα μέλος ήταν συνεργάσιμο και δεν προκαλούσε προβλήματα στα άλλα μέλη, φαίνεται ότι ήταν σε θέση να κάνει ό, τι ήθελε.

Ακόμα κι έτσι, καθώς η Ένωση γινόταν όλο και πιο ισχυρή, ορισμένα μέλη ζήλευαν την επιτυχία των άλλων και ταυτόχρονα, η πολιτική επιρροή και η ικανότητα της λίγκας να χρηματοδοτεί αντίπαλες φιλοδοξίες προς τους θρόνους των κρατών άρχισε να προβληματίζει ορισμένους μονάρχες. Μέχρι τον 15^ο αιώνα, η λίγκα ήταν ανεπιθύμητη στη Ρωσία και έχασε όλα τα εμπορικά προνόμια όταν έκλεισαν τα γραφεία τους το 1494 από τον Ιβάν τον Μέγα (βασ. 1462-1505). Το παράδειγμα της Ρωσίας ακολούθησαν και άλλα κράτη επικαλούμενα την τάση της λίγκας να περιθωριοποιεί τους δικούς τους εμπόρους και να ελαχιστοποιεί τα κέρδη εκτός Ένωσης.

Παρακμή

Καθώς η Ένωση αποκλειόταν από τις διεθνείς αγορές, η Ευρώπη συνολικά, υπέφερε από οικονομική ύφεση που επιδεινωνόταν. Ο Μαύρος Θάνατος του 1348-1349 είχε σκοτώσει σχεδόν το ήμισυ του πληθυσμού της Ευρώπης με αποτέλεσμα σοβαρή έλλειψη εργατικού δυναμικού που επηρέασε τη συγκομιδή καλλιεργειών, τη μεταφορά αγαθών και κάθε άλλη πτυχή που σχετίζεται με το εμπόριο. Ο Κάντορ γράφει:

Ο 14^ος και ο 15^ος αιώνας ήταν μια περίοδος κρίσης και διάλυσης. Οι μάστιγες και οι πόλεμοι ήταν συχνότεροι και πιο σοβαροί και η ήδη εξαντλημένη και αποθαρρημένη κοινωνία δεν ανέκαμπτε εύκολα από τα επαναλαμβανόμενα χτυπήματα που δεχόταν.

Η Χανσεατική Ένωση δυσκολευόταν να ανακτήσει την παλαιότερη θέση και δύναμή της. Οι πόροι από τους οποίους εξαρτιόταν δεν ήταν πλέον διαθέσιμοι στην ίδια ποσότητα. Ο Κάντορ αναφέρει ένα παράδειγμα, απώλειας αργύρου:

Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι πόροι που είχαν ανακαλυφθεί στο αποκορύφωμα της επέκτασης απλώς στέρεψαν, αφήνοντας ένα κενό που ο μεσαιωνικός κόσμος με τις περιορισμένες τεχνικές του δεν μπορούσε να καλύψει. Η προμήθεια νέου μετάλλου, ιδιαίτερα αργύρου – το βασικό μέταλλο ανταλλαγής στη βόρεια Ευρώπη – περιορίστηκε δραστικά από την εξάντληση των πλούσιων ορυχείων αργύρου στο βορρά. Τα ορυχεία Γκόσλαρ/Goslar στη Σαξονία γέμισαν με νερό και δεν υπήρχαν τεχνολογικά μέσα για να ξεπεραστεί αυτή η δυσκολία.

Η «Μικρή Εποχή Παγετώνων» του 15^ου αιώνα συνέβαλε επίσης στην πτώση της Ένωσης, καθώς υπήρχαν λιγότεροι άνθρωποι για τη συγκομιδή και τη μεταφορά καλλιεργειών λόγω μικρότερης καλλιεργητικής περιόδου. Επιπλέον, οι καλλιέργειες που υπήρχαν φαίνεται ότι ήταν κακής ποιότητας. Το εμπόριο ρέγκας, το οποίο ήταν ένα από τα πρώτα μονοπώλια της λίγκας, χάθηκε από τους εμπόρους των Κάτω Χωρών επειδή η κλιματική αλλαγή ανάγκασε τα ψάρια να αλλάξουν τα πρότυπα αναπαραγωγής τους, φέρνοντάς τα πιο κοντά στην Ολλανδία και τους εμπόρους εκτός Ένωσης.

Ο φθόνος ορισμένων μελών προς άλλα ενθάρρυνε επίσης την πτώση της Ένωσης. Η Μπριζ, για παράδειγμα, έγινε μέρος του Δουκάτου της Βουργουνδίας και αμφισβήτησε το Λίμπεκ και την Ένωση για τις αγορές, όπως και η Ολλανδία και άλλοι. Ταυτόχρονα, η δύναμη της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας – η οποία είχε αποδυναμωθεί από τους θανάτους τόσων πολλών δουλοπάροικων στην πανώλη – βρισκόταν σε αναταραχή και αναγκάστηκε να προσλάβει μισθοφόρους για την προστασία των περιουσιών και άλλων κτηματομεσιτικών εκμεταλλεύσεων. Αυτοί οι ευγενείς υποστήριξαν πρόθυμα κάθε εμπορική επιχείρηση που θα μπορούσε να τους αποφέρει το μεγαλύτερο κέρδος και η λίγκα είχε ήδη τη φήμη ότι κρατούσε τα κέρδη για τον εαυτό της.

Συμπέρασμα

Η ισχύς της Ένωσης περιορίστηκε και συνέχισε να μειώνεται καθ’ όλη τη διάρκεια του 15^ου αιώνα καθώς όλο και περισσότερα μέλη έφευγαν, ενώ η τοπική αριστοκρατία γινόταν ισχυρότερη. Τον 16^ο αιώνα, η λίγκα προσπάθησε να επανακάμψει και να μεταρρυθμιστεί, αλλά πλέον λειτουργούσε σε διαφορετικό πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον και καμία από τις στρατηγικές της δεν ήταν αποτελεσματική. Ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648) επιτάχυνε την πτώση της και όταν συνεδρίασε στο Λίμπεκ το 1669, εκπροσωπήθηκαν λιγότερες από δέκα πόλεις. Η Χανσεατική Ένωση ουσιαστικά τερματίστηκε παρόλο που υπήρχε κατ’ όνομα.

Κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα από τις σχεδόν 200 πόλεις και κωμοπόλεις που αποτελούσαν κάποτε την Ένωση, παρέμειναν ελάχιστες και μόνο τρεις – Λίμπεκ, Αμβούργο και Βρέμη – συνέχισαν να τιμούν την αρχική συμμαχία. Η Χανσεατική Ένωση διαλύθηκε επίσημα το 1862.

Σύγχρονες εκδοχές

Ένωση πόλεων η Χάνσα

Το 1980 πρώην μέλη της Χανσεατικής Ένωσης ίδρυσαν μια νέα Χάνσα στο Ζβόλε, η οποία είναι ανοικτή σε όλα τα μέλη της πρώην Χανσεατικής Ένωσης και στις πόλεις που μοιράζονται την Χανσεατική Κληρονομιά. Το 2012 η Νέα Χάνσα είχε 187 μέλη. Αυτή περιλαμβάνει δώδεκα Ρωσικές πόλεις, ιδιαίτερα το Νόβγκοροντ, που ήταν μείζων εμπορικός εταίρος της Ένωσης κατά το Μεσαίωνα. Η Νέα Χάνσα ενθαρρύνει και αναπτύσσει τους επιχειρηματικούς δεσμούς, τον τουρισμό και τις πολιτιστικές ανταλλαγές.

Η έδρα της βρίσκεται στο Λίμπεκ της Γερμανίας. Σημερινός πρόεδρος είναι ο Μπερντ Ζάξε, Δήμαρχος του Λίμπεκ. Κάθε χρόνο μια από τις πόλεις-μέλη της Νέας Χάνσα φιλοξενεί το διεθνές φεστιβάλ Χανσεατικές Μέρες της Νέας Εποχής. Η ιστοσελίδα Städtebund – Die Hanse, που αναφέρει την ιστορία της Χανσεατικής Ένωσης καθώς και εκθέσεις σχετικά με το όραμα και τις δραστηριότητες των σημερινών μελών, εποπτεύεται από το Hansebüro der HANSE που συνεχίζει σήμερα την πλούσια παράδοση της Χανσεατικής Ένωσης από την παραδοσιακή κυρίαρχη πόλη Λίμπεκ στη Γερμανία.

Νέα Χανσεατική Ένωση

Η ανάμνηση και η αποστολή της Ένωσης αναβίωσε στη Νέα Χανσεατική Ένωση, η οποία άρχισε να αναπτύσσεται το 1980 και σήμερα αριθμεί 192 μέλη σε 16 διαφορετικές χώρες. Η Νέα Χανσεατική Ένωση ιδρύθηκε το Φεβρουάριο του 2018 από τους υπουργούς Οικονομικών της Δανίας, της Εσθονίας, της Φινλανδίας, της Ιρλανδίας, της Λετονίας, της Λιθουανίας, της Ολλανδίας και της Σουηδίας με την υπογραφή ενός θεμελιώδους δισέλιδου κειμένου, που εκθέτει «τις κοινές απόψεις και αξίες των χωρών στη συζήτηση για την αρχιτεκτονική της ΟΝΕ«.

Πηγές – βιβλιογραφία

https://www.worldhistory.org/Hanseatic_League/

https://www.hanse.org/en/

https://en.wikipedia.org/wiki/Hanseatic_League

P Dollinger, (2000). The German Hansa. 

John A. Gade, (1951). The Hanseatic Control of Norwegian Commerce During the Middle Ages. E.J. Brill.

Stephen Halliday,  «The First Common Market?» History Today .

 I. Jonathan Israel, (1995). The Dutch Republic: Its Rise, Greatness and Fall, 1477–1806. Oxford University Press.

Lars Magnusson, (2000). An Economic History of Sweden. Routledge.

 

Το έργο με τίτλο Χανσεατική Ένωση από τον δημιουργό Χείλων διατίθεται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές Βασισμένο σε έργο στο https://www.worldhistory.org/Hanseatic_League/