Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.)

εξώφυλλο: Προτομή του Αριστοτέλη. Μαρμάρινο Ρωμαϊκό αντίγραφο από Ελληνικό χάλκινο πρωτότυπο του Λυσίππου 330 π.Χ. Ο αλαβάστρινος μανδύας είναι σύγχρονη προσθήκη.After Lysippos, Public domain, via Wikimedia Commons

Ο Αριστοτέλης δεν ήταν κυρίως μαθηματικός, αλλά συνεισέφερε τα μέγιστα συστηματοποιώντας την αφαιρετική λογική. Έγραψε για θέματα φυσικής ενόσω ορισμένα τμήματα του έργου του Αναλυτικά Ύστερα καταδεικνύουν μια πρωτοποριακή αντίληψη της μαθηματικής μεθόδου. Κατά κύριο λόγο όμως συνέβαλλε σημαντικά στην ανάπτυξη όλων των επιστημών, διότι όπως γράφουν οι ιστορικοί:

Ο Αριστοτέλης, περισσότερο από κάθε άλλο στοχαστή, καθόρισε τον προσανατολισμό και το περιεχόμενο της δυτικής πνευματικής ιστορίας. Υπήρξε συγγραφέας του φιλοσοφικού και επιστημονικού συστήματος που ανά τους αιώνες αποτέλεσε το μέσο ανάπτυξης τόσο της μεσαιωνικής Χριστιανικής όσο και της Ισλαμικής σχολής σκέψης. Μέχρι το τέλος του 17^ου αιώνα, ο δυτικός πολιτισμός ήταν Αριστοτελικός. Ακόμη και μετά τις πνευματικές επαναστάσεις, οι Αριστοτελικές έννοιες και ιδέες παρέμειναν ενσωματωμένες στη δυτική σκέψη.

Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε στα Στάγειρα, της Χαλκιδικής. Πατέρας του ήταν ο ιατρός Νικόμαχος, ενώ η μητέρα του ονομαζόταν Φαιστιάδα. Ο Νικόμαχος ζούσε σίγουρα στο Χαλκιδική όταν γεννήθηκε ο Αριστοτέλης και πιθανότατα είχε γεννηθεί στην περιοχή. Η μητέρα του Αριστοτέλη, καταγόταν από τη Χαλκίδα, όπου η οικογένειά της κατείχε ακίνητη περιουσία.

Προτομή του Αριστοτέλη – αυτοκρατορικό ρωμαϊκό (1ος ή 2ος αιώνας μ.Χ.) αντίγραφο ενός χαμένου χάλκινου γλυπτού του Λύσιππου Sting, CC BY-SA 2.5 via Wikimedia Commons

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Νικόμαχος επιθυμούσε ο Αριστοτέλης να γίνει γιατρός, διότι λόγω παράδοσης οι ιατρικές δεξιότητες κρατούνταν μυστικές και παραδίδονταν από πατέρα σε γιο. Εκείνη την εποχή δεν επισκέπτονταν οι ασθενείς τον γιατρό, αλλά οι γιατροί ταξίδευαν σε όλη τη χώρα φροντίζοντας τους αρρώστους. Αν και δεν γνωρίζουμε τίποτα για τα πρώτα χρόνια του Αριστοτέλη είναι πολύ πιθανό να συνόδευε τον πατέρα του στα ταξίδια του. Γνωρίζουμε ότι ο Νικόμαχος βρήκε τις συνθήκες στη Χαλκιδική δυσμενέστερες από ό,τι στο γειτονικό κράτος της Μακεδονίας και άρχισε να εργάζεται εκεί με επιτυχία ώστε σύντομα διορίστηκε προσωπικός γιατρός στον Αμύντα Γ’, βασιλιά της Μακεδονίας.

Δεν υπάρχει καταγραφή που να δείχνει αν ο Αριστοτέλης ζούσε με τον πατέρα του στην Πέλλα, την πρωτεύουσα της Μακεδονίας, ενόσω ο Νικόμαχος φρόντιζε τον βασιλιά Αμύντα στο ανάκτορο. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης ήταν σίγουρα φίλος με τον Φίλιππο, γιο του βασιλιά Αμύντα κάτι λογικό αφού είχαν σχεδόν την ίδια ηλικία.

Όταν ο Αριστοτέλης ήταν περίπου δέκα ετώνπέθανε ο πατέρας του. Αυτό σήμαινε ότι δεν μπορούσε πλέον να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του και αφού η μητέρα του μάλλον πέθανε νέα, ανατράφηκε από τον Πρόξενο του Αταρνέα, ο οποίος ήταν θείος του (ή ενδεχομένως οικογενειακός φίλος, όπως προτείνεται από ορισμένους ιστορικούς). Ο Πρόξενος δίδαξε τον Αριστοτέλη ελληνικά, ρητορική και ποίηση που συμπλήρωναν τις βιολογικές διδασκαλίες που είχε δώσει ο Νικόμαχος στον Αριστοτέλη ως μέρος της εκπαίδευσης στην ιατρική. Δεδομένου ότι αργότερα ο Αριστοτέλης έγραψε εξαιρετικά πεζά κείμενα, αυτό μάλλον οφειλόταν στην πρώιμη εκπαίδευσή του.

Ο Πλάτων (αριστερά) και ο Αριστοτέλης στην τοιχογραφία του Ραφαήλ, **Η Σχολή των Αθηνών 1509** . Ο Αριστοτέλης κρατά τα Ηθικά Νικομάχεια και χειρονομεί προς τη γη, αντιπροσωπεύοντας τον άμεσο ρεαλισμό, ενώ ο Πλάτων χειρονομεί προς τους ουρανούς, υποδηλώνοντας τη Θεωρία των Ιδεών και κρατά τον Τίμαιο. Raphael, Public domain, via Wikimedia Commons

Το 367 π.Χ. ο Αριστοτέλης, σε ηλικία δεκαεπτά ετών, φοιτά στην Ακαδημία Πλάτωνος στην Αθήνα. Την εποχή που ο Αριστοτέλης εντάχθηκε στην Ακαδημία αυτή ήδη λειτουργούσε είκοσι χρόνια, ενώ ο Πλάτωνας δεν βρισκόταν στην Αθήνα, αλλά επισκεπτόταν τις Συρακούσες. Η Ακαδημία του Πλάτωνα δεν ασχολείτο μόνο με ιδεολογικά και φιλοσοφικά θέματα, αλλά είχε και πολιτική χροιά. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την πολιτική της εποχής και στην πραγματικότητα η επίσκεψη του Πλάτωνα στη Σικελία ήταν για πολιτικούς λόγους, ενώ η πολιτική της Ακαδημίας και ολόκληρης της περιοχής θα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην μετέπειτα ζωή του Αριστοτέλη.

Όταν ο Αριστοτέλης έφτασε στην Αθήνα, την Ακαδημία διοικούσε ο Εύδοξος ο Κνίδιος κατά την απουσία του Πλάτωνα και σε αυτήν δίδασκαν ο Σπεύσιππος, ανιψιός του Πλάτωνα και ο Ξενοκράτης ο Χαλκηδόνιος. Μετά την φοίτηση ο Αριστοτέλης έγινε δάσκαλος στην Ακαδημία και παρέμεινε εκεί για είκοσι χρόνια. Δεν γνωρίζουμε πολλά για το αντικείμενο που δίδαξε ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία. Ο Διογένης Λαέρτιος, τον 2^ο αιώνα μ.Χ. γράφει ότι δίδαξε ρητορική και διαλεκτική. Βεβαίως εκείνη την εποχή, ο Αριστοτέλης έγραψε για τη ρητορική, εκδίδοντας το έργο «Περί ρητορικής» ή «Γρύλλος» που επιτίθετο στον Ισοκράτη για τις απόψεις του, ο οποίος διοικούσε ένα άλλο μεγάλο εκπαιδευτικό ίδρυμα στην Αθήνα. Όλα τα γραπτά του Αριστοτέλη εκείνης της εποχής υποστηρίζουν έντονα τις απόψεις του Πλάτωνα και της Ακαδημίας.

Προς το τέλος της εικοσαετούς παραμονής του Αριστοτέλη στην Ακαδημία η θέση του έγινε δύσκολη λόγω των πολιτικών γεγονότων της εποχής. Ο Αμύντας ο βασιλιάς της Μακεδονίας, πέθανε περί το 369 π.Χ., λίγο πριν ο Αριστοτέλης μεταβεί στην Αθήνα για να ενταχθεί στην Ακαδημία. Δύο από τους γιους του Αμύντα, ο Αλέξανδρος Β’ και ο Περδίκκας Γ’, βασίλευσαν ο καθένας για ένα διάστημα στην Μακεδονία, αλλά το βασίλειο υπέφερε τόσο από εσωτερικές διαμάχες όσο και από εξωτερικούς πολέμους. Το 359 π.Χ. ο τρίτος γιος του Αμύντα, ο Φίλιππος Β’ ανήλθε στο θρόνο όταν ο Περδίκκας σκοτώθηκε πολεμώντας μια Ιλλυρία εισβολή. Ο Φίλιππος χρησιμοποιώντας στρατιωτικές και πολιτικές τακτικές, εδραίωσε την εσωτερική ειρήνη, κατά τη διάρκεια της οποίας επεκτάθηκε κατακτώντας τις γύρω περιοχές.

Ο Φίλιππος κατέλαβε την Όλυνθο και προσάρτησε την Χαλκιδική το 348 π.Χ. Τα Στάγειρα η γενέτειρα πόλη του Αριστοτέλη, άντεξε για λίγο, αλλά τελικά ηττήθηκε. Η Αθήνα ανησυχούσε για τις απειλητικές δυνάμεις της Μακεδονίας, όμως ο Αριστοτέλης έχοντας ανατραφεί στην βασιλική αυλή της Μακεδονίας πιθανότατα είχε διατηρήσει τη φιλία του με τον Φίλιππο. Η πραγματική σειρά των γεγονότων είναι λίγο αβέβαιη. Ο Πλάτων πέθανε το 347 π.Χ. και ο Σπεύσιππος ανέλαβε την διοίκηση της Ακαδημίας. Ο Αριστοτέλης όντας αντίθετος με τις απόψεις του Σπευσίππου ίσως έφυγε από την Ακαδημία μετά το θάνατο του Πλάτωνα για ακαδημαϊκούς λόγους ή επειδή δεν ορίστηκε ο ίδιος επικεφαλής της Ακαδημίας. Ωστόσο, κάποιες πηγές αναφέρουν ότι ενδέχεται να έφυγε για πολιτικούς λόγους πριν το θάνατο του Πλάτωνα, λόγω των δεσμών του με την Μακεδονία.

Ο Αριστοτέλης παρατήρησε ότι το επίπεδο του εδάφους των Αιολίδων νήσων (Ιταλία) άλλαζε πριν από μια ηφαιστειακή έκρηξη. Steven W. Dengler, CC BY-SA 3.0 <http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/>, via Wikimedia Commons

Ο Αριστοτέλης ταξίδεψε από την Αθήνα στην Άσσο της Τρωάδας απέναντι από την Λέσβο. Δεν ήταν ο μόνος που έφυγε από την Ακαδημία αφού μαζί του έφυγε και ο Ξενοκράτης ο Χαλκηδόνιος. Την Άσσο κυβερνούσαν τότε δύο πλατωνικοί φιλόσοφοι, ο Έραστος και ο Κορίσκος, στους οποίους είχε χαρίσει την πόλη ο Ερμίας ηγεμόνας του Αταρνέα και παλιός μαθητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Οι δύο φίλοι, κυβερνήτες της Άσσου, είχαν ιδρύσει εκεί μια φιλοσοφική σχολή, ως παράρτημα της Ακαδημίας. Είναι πιθανό ο Αριστοτέλης να ενεργούσε ως πρέσβης του Φιλίππου και σίγουρα αντιμετωπίστηκε ως τέτοιος από τον Ερμία. Εκεί ο Αριστοτέλης παντρεύτηκε την βιολόγο Πυθιάδα, ανιψιά και υιοθετημένη κόρη του Ερμία και απέκτησαν μια κόρη που ονομάστηκε επίσης Πυθιάς. Ωστόσο, η σύζυγος του πέθανε περίπου 10 χρόνια μετά το γάμο τους. Πιστεύεται ότι ήταν πολύ μικρότερη από τον Αριστοτέλη, όντας πιθανώς περίπου 18 ετών όταν παντρεύτηκαν.

Στην Άσσο, ο Αριστοτέλης ηγήθηκε της ομάδας φιλοσόφων που είχε συγκεντρώσει εκεί ο Ερμίας. Είναι πιθανόν ο Ξενοκράτης να ήταν μέλος της ομάδας για ένα διάστημα. Ο Αριστοτέλης είχε έντονο ενδιαφέρον για την ανατομία και γενικότερα τη δομή των έμβιων όντων, ένα ενδιαφέρον που είχε καλλιεργήσει ο πατέρας του σε αυτόν στα πρώτα του χρόνια και τον βοήθησε να αναπτύξει ένα ιδιαίτερο ταλέντο στην παρατήρηση. Ο Αριστοτέλης και τα μέλη της ομάδας του άρχισαν να συλλέγουν δεδομένα στην Άσσο, ιδιαίτερα στη ζωολογία και τη βιολογία. Ο Jonathan Barnes γράφει:

… οι μελέτες για τα ζώα έθεσαν τα θεμέλια των βιολογικών επιστημών· και δεν ξεπεράστηκαν για πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια μετά το θάνατό του. Οι έρευνες στις οποίες βασίστηκαν αυτά τα μεγάλα έργα πιθανότατα πραγματοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην Άσσο και τη Λέσβο.

Ο Αριστοτέλης πιθανότατα ξεκίνησε το έργο του «Πολιτικά» στην Άσσο. Άρχισε να αναπτύσσει μια φιλοσοφία διαφορετική από αυτή του Πλάτωνα ο οποίος είχε πει ότι «οι βασιλείς πρέπει να είναι φιλόσοφοι και οι φιλόσοφοι βασιλείς». Στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης έγραψε:

…δεν είναι μόνο περιττό για έναν βασιλιά να είναι φιλόσοφος, αλλά αποτελεί και μειονέκτημα. Είναι καλύτερο ένας βασιλιάς να ακολουθεί τις συμβουλές αληθινών φιλοσόφων. Τότε θα γέμιζε τη βασιλεία του με καλές πράξεις και όχι με καλά λόγια.

Ωστόσο, η παραμονή του Αριστοτέλη στην Άσσο τερματίστηκε από πολιτικά γεγονότα. Οι Πέρσες επιτέθηκαν στην πόλη και ο Ερμίας αιχμαλωτίστηκε και εκτελέστηκε, ενώ ο Αριστοτέλης δραπέτευσε και σταμάτησε στο νησί της Λέσβου καθ’ οδόν προς τη Μακεδονία. Ήταν κάτι περισσότερο από μια περαστική επίσκεψη διότι παρέμεινε εκεί για περίπου ένα χρόνο και πιθανόν είχε μαζί του την ομάδα επιστημόνων από την Άσσο διότι συνέχισαν εκεί τις βιολογικές τους έρευνες.

**O Αριστοτέλης διδάσκει τον Αλέξανδρο.** Charles Laplante, Public domain, via Wikimedia Commons

Η Μακεδονία ήταν πλέον σε ειρήνη με την Αθήνα, διότι ο Φίλιππος το 346 π.Χ. συνήψε συνθήκη. Το 343 π.Χ. ο Αριστοτέλης έφτασε στην βασιλική αυλή της Μακεδονίας και θα παρέμενε εκεί για επτά χρόνια. Το 342 π.Χ. ο Φίλιππος τον προσκάλεσε να αναλάβει τη διαπαιδαγώγηση του γιου του Αλέξανδρου, που ήταν τότε μόλις 13 χρονών. Ο Αριστοτέλης ξεκίνησε με ενθουσιασμό την διαπαιδαγώγηση του νεαρού διαδόχου. Φρόντισε να του μεταδώσει το πανελλήνιο πνεύμα και χρησιμοποίησε ως εκπαιδευτικό βοήθημα τα Ομηρικά έπη. Η εκπαίδευση του Αλέξανδρου γινόταν άλλοτε στην Πέλλα και άλλοτε στη Μίεζα, μια κωμόπολη της οποίας τα ερείπια έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη· βρισκόταν στους πρόποδες του βουνού πάνω στο οποίο είναι χτισμένη η σημερινή Νάουσα της Μακεδονίας. Εκεί το 341 π.Χ. πληροφορήθηκε το θάνατο του Ερμία. Ο Felix Grayeff στο έργο του «Ο Αριστοτέλης και η σχολή του» ισχυρίζεται ότι ο Φίλιππος είδε στον Αριστοτέλη τον μελλοντικό επικεφαλής της Ακαδημίας στην Αθήνα. Βεβαίως, αυτό συνέφερε τον Φίλιππο διότι ο Σπεύσιππος, διέκειτο εχθρικά προς τον Φίλιππο και ενθάρρυνε έντονα την Αθήνα να αντιταχθεί στην άνοδο της Μακεδονίας.

**Σχολή του Αριστοτέλη στη Μίεζα** Jean Housen, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons

Η συνθήκη μεταξύ Αθήνας και Μακεδονίας άρχισε να καταρρέει το 340 π.Χ. και ξεκίνησαν οι προετοιμασίες για πόλεμο. Το επόμενο έτος ο Σπεύσιππος πέθανε, αλλά ο Αριστοτέλης, αν και προτάθηκε ως επικεφαλής της Ακαδημίας, δεν εξελέγη. Η θέση πήγε στον Ξενοκράτη και ο Φίλιππος σταμάτησε την υποστήριξή του στον Αριστοτέλη, ο οποίος επέστρεψε στα Στάγειρα και πήρε μαζί του την ομάδα των φιλοσόφων και επιστημόνων του.

Μετά το θάνατο της πρώτης του συζύγου ο Αριστοτέλης συνδέθηκε αργότερα στην Αθήνα με τη Σταγειρίτισσα Ερπυλλίδα, με την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Νικόμαχο.

Ο Φίλιππος ήταν πλέον στο απόγειο της δύναμής του, αλλά όπως συμβαίνει συχνά, ξεκίνησαν οι εσωτερικές διαμάχες. Ο Αριστοτέλης υποστήριξε τον γιο του Φιλίππου Αλέξανδρο, που σύντομα έγινε βασιλιάς. Ο Αλέξανδρος ακολούθησε πολιτική παρόμοια με τον πατέρα του σε σχέση με την Αθήνα και προσπάθησε να διεκδικήσει τη δύναμή του με ειρηνικά μέσα. Ο Αλέξανδρος προστάτευσε την Ακαδημία και την ενθάρρυνε να συνεχίσει το έργο της. Παράλληλα, όμως, έστειλε τον Αριστοτέλη στην Αθήνα για να ιδρύσει ανταγωνιστική σχολή.

Το 335 π.Χ. ο Αριστοτέλης ίδρυσε τη δική του σχολή το Λύκειο Αθηνών. Έφτασε στην πόλη με βοηθούς για να στελεχώσει τη σχολή και ένα μεγάλο φάσμα διδακτικού υλικού που είχε συγκεντρώσει ενώ βρισκόταν στην Μακεδονία. Βιβλία, χάρτες και άλλο διδακτικό υλικό που άλλοτε προοριζόταν να στηρίξει τον Αριστοτέλη στην προσπάθειά του να γίνει επικεφαλής της Ακαδημίας. Η Ακαδημία πάντα περιοριζόταν στο αντικείμενό της, αλλά το Λύκειο υπό τον Αριστοτέλη ακολούθησε ένα ευρύτερο φάσμα θεμάτων. Εξέχουσα θέση έδωσε ο Αριστοτέλης στη λεπτομερή μελέτη της φύσης καθώς και σε όλα τα θέματα που μελέτησε. Ο Jonathan Barnes αναφέρει:

Οι δικές του έρευνες πραγματοποιήθηκαν με συνεργάτες και κοινοποίησε τις σκέψεις του στους φίλους και τους μαθητές του, χωρίς ποτέ να σκεφτεί να τις κρατήσει μυστικές. Πίστευε πράγματι, ότι ένας άνθρωπος δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι γνωρίζει ένα θέμα εκτός αν ήταν σε θέση να μεταδώσει τις γνώσεις του σε άλλους και θεωρούσε τη διδασκαλία ως την κατάλληλη εκδήλωση της γνώσης.

Το γεγονός ότι τα έργα που υπάρχουν στις μέρες μας οφείλεται στον Αριστοτέλη ή σε μαθητές του, αμφισβητήθηκε από αρκετούς μελετητές προς το τέλος του 19^ου αιώνα. Οι λόγοι συζητούνται από τον Jaeger, ο οποίος υποστηρίζει ότι οι εμφανείς διαφορές στην προσέγγιση του Αριστοτέλη σε διαφορετικά έργα εξηγούνται από τις ιδέες του που αναπτύσσονταν για αρκετά χρόνια. Ο Werner Wilhelm Jaeger αφού εξέτασε λεπτομερώς ορισμένα κείμενα, ισχυρίζεται ότι αφορούν σε εξελίξεις των ιδεών της σχολής του Αριστοτέλη πολύ μετά το θάνατό του και γράφει:

Σύμφωνα με μια αντίληψη που προέκυψε περίπου διακόσια πενήντα χρόνια μετά το θάνατό του, η οποία στη συνέχεια κυριάρχησε και ακόμη και σήμερα δύσκολα αμφισβητείται, ο Αριστοτέλης εκείνα τα χρόνια δίδαξε – όχι μία, αλλά δύο ή τρεις φορές, σχεδόν ανά θέμα – για τη λογική, τη φυσική, την αστρονομία, τη μετεωρολογία, τη ζωολογία, τη μεταφυσική, τη θεολογία, την ψυχολογία, την πολιτική, τα οικονομικά, τη δεοντολογία, τη ρητορική, την ποιητική. Επιπλέον κατέγραψε αυτές τις διαλέξεις, επεκτείνοντας και τροποποιώντας τις αρκετές φορές, μέχρι να φτάσουν στο στάδιο στο οποίο τις μελετούμε. Ωστόσο, ακόμα πιο εκπληκτικό είναι το γεγονός ότι η πλειονότητα αυτών των θεμάτων δεν υπήρχαν πριν από αυτόν, έτσι ώστε να είναι ο πρώτος που αντιλήφθηκε και τα καθιέρωσε, ως κλάδους.

Μεταξύ πολλών πρωτοποριακών ζωολογικών παρατηρήσεων, ο Αριστοτέλης περιέγραψε τον βραχίονα του αναπαραγωγικού κότυλου του χταποδιού (κάτω αριστερά) R. L. Hudson, Public domain, via Wikimedia Commons

Μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, το 323 π.Χ., το αντιμακεδονικό συναίσθημα στην Αθήνα ανάγκασε τον Αριστοτέλη να αποσυρθεί στη Χαλκίδα όπου έζησε στο σπίτι που κάποτε ανήκε στη μητέρα του και εξακολουθούσε να διατηρείται από την οικογένεια. Πέθανε τον επόμενο χρόνο από στομαχικές διαταραχές σε ηλικία 62 ετών.

Είναι σχεδόν αδύνατο να σκιαγραφήσουμε με βεβαιότητα την προσωπικότητα του Αριστοτέλη, παρά μόνο από τις γραπτές αναφορές:

Τα ανέκδοτα που σχετίζονται με αυτόν τον αποκαλύπτουν ως έναν ευγενικό, στοργικό χαρακτήρα και δείχνουν σχεδόν κανένα ίχνος της αυτοπροβολής που ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι ανιχνεύουν στα έργα του. Η διαθήκη του, η οποία έχει διασωθεί, πιστοποιεί τα ίδια ευγενικά χαρακτηριστικά. Κάνει αναφορές στην ευτυχισμένη οικογενειακή του ζωή και φροντίζει τα παιδιά του και τους υπηρέτες του.

Ο Barnes γράφει:

Ήταν λίγο δανδής, φορούσε δαχτυλίδια στα δάχτυλά του και έκοβε τα μαλλιά του κοντά. Υπέφερε από δυσπεψία και λέγεται ότι είχε καλλίγραμμα πόδια. Ήταν καλός ομιλητής, διαυγής στις διαλέξεις του, πειστικός στη συζήτηση και είχε μακάβριο πνεύμα. Οι εχθροί του, που ήταν πολλοί, τον θεωρούσαν αλαζονικό και αυταρχικό. Ως άνθρωπος θεωρώ ότι περισσότερο ήταν αξιοθαύμαστος παρά αξιαγάπητος.

Έχουμε αναφέρει παραπάνω τις διαφωνίες μεταξύ των σύγχρονων μελετητών σχετικά με το αν ο Αριστοτέλης έγραψε τις πραγματείες που του έχουν αποδοθεί. Γνωρίζουμε ότι το έργο του διακρίνεται σε δύο ξεχωριστά μέρη, δηλαδή έργα που δημοσίευσε κατά τη διάρκεια του βίου του και τώρα χάθηκαν (αν και κάποια αποσπάσματα επιβιώνουν σε έργα άλλων) και στη συλλογή γραπτών που έχουν διασωθεί και δεν εκδόθηκαν από τον Αριστοτέλη κατά τη διάρκεια του βίου του. Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ο Αριστοτέλης δεν σκόπευε να δημοσιευθούν τα τριάντα έργα του που αριθμούν πάνω από 2.000 έντυπες σελίδες. Είναι σίγουρα σημειώσεις διαλέξεων από μαθήματα που παραδίδονταν στο Λύκειο και όπως πιστεύουν οι περισσότεροι μελετητές, αποτελούν έργο του Αριστοτέλη είτε μεταγενέστερων καθηγητών. Είναι πιθανό να είναι σημειώσεις μαθημάτων που δόθηκαν αρχικά από τον Αριστοτέλη, αλλά αργότερα εμπλουτίσθηκαν από άλλους καθηγητές μετά το θάνατό του.

**Ανάγλυφο του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα από τον Luca della Robbia, Καθεδρικός Ναός της Φλωρεντίας, 1437-1439**

Τα έργα εκδόθηκαν για πρώτη φορά περίπου το 60 π.Χ. από τον Ανδρόνικο τον Ρόδιο, τον τελευταίο διευθυντή του Λυκείου.

Η μορφή, οι τίτλοι και η σειρά των κειμένων του Αριστοτέλη που μελετώνται σήμερα δόθηκαν από τον Ανδρόνικο σχεδόν τρεις αιώνες μετά το θάνατο του φιλοσόφου και η μακρά ιστορία των σχολίων τους ξεκίνησε σε αυτό το στάδιο.

Τι περιέχουν αυτά τα έργα; Υπάρχουν σημαντικά έργα στη λογική. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η λογική δεν ήταν επιστήμη, αλλά έπρεπε να μελετάται πριν τη μελέτη κάθε επιστημονικού κλάδου. Ο χαρακτηρισμός του Αριστοτέλη για τη λογική ήταν «ανάλυση», τον όρο λογική εισήγαγε ο Ξενοκράτης που δίδασκε στην Ακαδημία. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η λογική πρέπει να εφαρμόζεται στις επιστήμες:

Οι επιστήμες – σε κάθε περίπτωση οι θεωρητικές – πρέπει να ιεραρχούνται. Ποια είναι τα αξιώματά τους; Ποιες προϋποθέσεις πρέπει να πληροί μια πρόταση για να θεωρηθεί ως αξίωμα; Ποια μορφή θα πάρουν τα παράγωγα σε κάθε επιστήμη; Με ποιους κανόνες θα συναχθούν θεωρήματα από αξιώματα; Αυτά είναι ορισμένα μεταξύ των ερωτήσεων που θέτει ο Αριστοτέλης στα λογικά του γραπτά και ειδικότερα στα έργα που είναι γνωστά ως Πρότερα & Ύστερα Αναλυτικά.

Στην πραγματικότητα, στα Πρότερα Αναλυτικά ο Αριστοτέλης εισάγει την περίφημη πλέον Αριστοτελική Συλλογιστική, μια μορφή επιχειρηματολογίας που αποτελείται από δύο υποθέσεις και ένα συμπέρασμα. Το παράδειγμά του είναι:

– Κάθε Έλληνας είναι άνθρωπος.

– Κάθε άνθρωπος είναι θνητός.

– Κάθε Έλληνας είναι θνητός.

Ο Αριστοτέλης δεν ήταν ο πρώτος που πρότεινε συστήματα αξιωμάτων. Ο Πλάτων είχε κάνει την τολμηρή πρόταση ότι μπορεί να υπάρχει ένα ενιαίο σύστημα αξιωμάτων για όλο το φάσμα γνώσης. Ο Αριστοτέλης προχώρησε στην ρεαλιστική πρόταση ενός συστήματος αξιώματος για κάθε επιστήμη. Να σημειωθεί ότι ο Ευκλείδης και το σύστημα γεωμετρικών αξιωμάτων δημιουργήθηκαν μετά τον Αριστοτέλη.

Ένας άλλος τομέας στον οποίο ο Αριστοτέλης συνεισέφερε σημαντικά ήταν η φυσική φιλοσοφία ή καλύτερα η φυσική με τη σημερινή ορολογία. Ο Αριστοτέλης εξετάζει την ύλη, τις αλλαγές, την κίνηση, το χώρο, τη θέση και το χρόνο. Συνέβαλε επίσης στη μελέτη της αστρονομίας όπου μελέτησε κομήτες, στη γεωγραφία με εξέταση χαρακτηριστικών όπως ποταμούς, στη χημεία όπου ενδιαφερόταν για διαδικασίες όπως η καύση, καθώς και στη μετεωρολογία και τη μελέτη των ουράνιων τόξων.

Εκτός από σημαντικά έργα ζωολογίας και ψυχολογίας, ο Αριστοτέλης έγραψε το περίφημο έργο του Μεταφυσικά. Αυτό, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μελετά:

… τα πιο γενικά ή αφηρημένα χαρακτηριστικά της πραγματικότητας και τις αρχές που έχουν παγκόσμια εγκυρότητα. … Η μεταφυσική μελετά οτιδήποτε ισχύει για όλα τα πράγματα ακριβώς στο βαθμό που υπάρχουν, [και] μελετά τις γενικές συνθήκες που πρέπει να πληροί κάθε πράγμα.

Αν και ο Αριστοτέλης δεν φαίνεται να έχει κάνει νέες ανακαλύψεις στα μαθηματικά, είναι σημαντικός στην ανάπτυξη των μαθηματικών. Όπως εξηγεί ο T. L. Heath:

Η σημασία της σωστής κατανόησης των μαθηματικών στον Αριστοτέλη έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι οι περισσότερες από τις επεξηγήσεις της επιστημονικής μεθόδου του βασίζονται στα μαθηματικά.

Είναι σαφές ότι ο Αριστοτέλης είχε πλήρη γνώση των στοιχειωδών μαθηματικών και πίστευε ότι έχουν μεγάλη σημασία ως μία από τις τρεις θεωρητικές επιστήμες. Ωστόσο, πρέπει να πούμε ότι δεν συμφωνούσε με τον Πλάτωνα, ο οποίος ανέβασε τα μαθηματικά σε τόσο υψηλό επίπεδο που υπήρχε ελάχιστος χώρος για το φάσμα των επιστημών που σπούδασε ο Αριστοτέλης. Οι άλλες δύο θεωρητικές επιστήμες που υποστήριξε ο Αριστοτέλης, ήταν η φιλοσοφία και η θεωρητική φυσική.

**Ισλαμική απεικόνιση του Αριστοτέλη ενώ διδάσκει 1220**

Ο Heath σημειώνει στην εισαγωγή σε μερικά από τα μαθηματικά που αναφέρει ο Αριστοτέλης στα έργα του:

…Ο Αριστοτέλης γνώριζε τις σημαντικές ανακαλύψεις του Ευδόξου που επηρέασαν βαθιά την έκδοση των Στοιχείων του Ευκλείδη. Μια νύξη δείχνει ξεκάθαρα ότι ο Αριστοτέλης γνώριζε για τη Θεωρία της Αναλογίας του Ευδόξου, η οποία εκτέθηκε από τον Ευκλείδη στο Ε’ Βιβλίο του και αναγνώρισε τη σημασία της. Ένα άλλο απόσπασμα υπενθυμίζει τη θεμελιώδη υπόθεση στην οποία ο Εύδοξος βάσισε τη «μέθοδο εξάντλησης» για τη μέτρηση περιοχών και όγκων· και φυσικά, ο Αριστοτέλης ήταν εξοικειωμένος με το σύστημα των ομόκεντρων σφαιρών με το οποίο ο Εύδοξος και ο Κάλιππος ανέπτυξαν θεωρητικά τις ανεξάρτητες κινήσεις του ήλιου, του φεγγαριού και των πλανητών.

Ο όρος ανυπολόγιστο αναφέρεται συχνά, αλλά η περίπτωση που αναφέρεται είναι αυτή της διαγώνιας ενός τετραγώνου σε σχέση με την πλευρά του. Δεν υπάρχει νύξη για την επέκταση της θεωρίας σε άλλες περιπτώσεις από τον Θεόδωρο τον Κυρηναίο και τον Θεαίτητο τον Αθηναίο…

Ο Heath αναφέρει επίσης μαθηματικά θέματα τα οποία ο Αριστοτέλης, παραδόξως δεν αναφέρει:

… καμία νύξη σε κωνικά τμήματα, στον διπλασιασμό του κύβου ή στην τριχοτόμηση μιας γωνίας. Το πρόβλημα τετραγωνισμού του κύκλου αναφέρεται σε σχέση με τις προσπάθειες του Αντιφώνα του Αθηναίου, του Βρύσωνα του Ηρακλεώτη και του Ιπποκράτη να το λύσουν. αλλά δεν υπάρχει τίποτα για την καμπύλη του Ιππία του Ηλείου…

**Η Αριστοτελική Πολιτεία των Αθηναίων σε πάπυρο αρ. 131 που εκτίθεται στη Βρετανική Βιβλιοθήκη**

Ενώ ο Heath αναλύει τις μαθηματικές αναφορές στον Αριστοτέλη, στο βιβλίο του επιχειρεί να κατασκευάσει (ή να ανακατασκευάσει) ένα έργο βασιζόμενο στην άποψη του Αριστοτέλη για τη φιλοσοφία των μαθηματικών. Όπως γράφει ο H. G. Apostle:

….περιέχονται πολλά μαθηματικά αποσπάσματα σε όλα τα έργα του και καταδεικνύουν μια σαφή φιλοσοφία των μαθηματικών, ώστε να είναι δυνατή η σύνθεση ή ανασύνθεση αυτής της φιλοσοφίας με αρκετά υψηλό βαθμό ακρίβειας.

Ολοκληρώνουμε την παρουσίαση με μια αναφορά των ιδεών του Αριστοτέλη για «συνεχές» και «άπειρο» στα μαθηματικά. Ο Heath εξηγεί την ιδέα του Αριστοτέλη ότι «συνεχές»:

….δεν μπορεί να αποτελείται από αδιαίρετα μέρη. Συνεχές είναι αυτό στο οποίο το όριο ή το όριο μεταξύ δύο διαδοχικών τμημάτων, όπου ενώνονται, είναι ένα και το αυτό…

Όσον αφορά στο «άπειρο» ο Αριστοτέλης πίστευε ότι δεν υφίσταται, αλλά υπάρχει μόνο δυνητικά. Σύμφωνα με την άποψη του Αριστοτέλη, οι Έλληνες της Ελληνιστικής Εποχής γενικά προτιμούν να διακρίνουν το δυναμικό άπειρο από το πραγματικό άπειρο. Για παράδειγμα, αντί να λένε ότι υπάρχει ένας άπειρος αριθμός πρώτων αριθμών, ο Ευκλείδης προτιμά αντ’ αυτού να λέει ότι υπάρχουν περισσότεροι πρώτοι αριθμοί από αυτούς που περιέχονται σε κάθε δεδομένη συλλογή πρώτων αριθμών.