Σαρδανάπαλος (7ος αιώνας π.Χ.)

εξώφυλλο: Ιστορία των εθνών από τη δημιουργία του ανθρώπου μέχρι σήμερα από τον Weber Georg, 1808-1888. [παλαιός κατάλογος] Ημερομηνία δημοσίευσης 1896 Θέματα Παγκόσμιας ιστορίας Εκδότης [Philadelphia and St. Louis, P. W. Ziegler & co] Συλλογή Βιβλιοθήκης Κογκρέσου Weber, Georg, 1808-1888. [from old catalog], Public domain, via Wikimedia Commons

επιμέλεια Χείλων

Ο Σαρδανάπαλος, σύμφωνα με τον Κτησία τον Κνίδιο, ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της Ασσυρίας, αν και στην πραγματικότητα τη θέση κατέχει ο Ασούρ Ουμπαλίτ Β’ (612-605 π.Χ.). Το βιβλίο του Κτησία Περσικά είναι χαμένο, αλλά γνωρίζουμε το περιεχόμενό του από μετέπειτα συλλογές και από το έργο του Διόδωρου Σικελιώτη (II.27). Σε αυτή την αναφορά, ο Σαρδανάπαλος που υποτίθεται ότι έζησε τον 7^ο αιώνα π.Χ., παρουσιάζεται ως έκφυλη μορφή που διάγει τρυφηλή ζωή και έχει τραγικό θάνατο. Η θρυλική ηθική παρακμή του Σαρδανάπαλου έγινε αντικείμενο θεματολογίας στην λογοτεχνία και τη τέχνη, ειδικά κατά τη Ρομαντική περίοδο.

Το όνομα Σαρδανάπαλος πιθανόν αποτελεί παραφθορά του Ασσουρμπανιπάλ, αυτοκράτορα της Ασσυριακής Αυτοκρατορίας, αλλά ο Σαρδανάπαλος που περιγράφεται από τον Διόδωρο ελάχιστη σχέση έχει με όσα είναι γνωστά για αυτόν τον βασιλιά, που στην πραγματικότητα ήταν στρατιωτικά ισχυρός, αποτελεσματικός, μορφωμένος και ηγέτης της μεγαλύτερης αυτοκρατορίας που είχε δει μέχρι τότε ο κόσμος.

**Σαρδανάπαλος. Ασσυρία. Αρχεία του Μουσείου του Μπρούκλιν, Συλλογή Αρχείων Χένρι Γκουντγίαρ.** William Henry Goodyear, Public domain, via Wikimedia Commons

Ιστορικά στοιχεία σύμφωνα με τον Διόδωρο

Ο Διόδωρος λέει ότι ο Σαρδανάπαλος, γιος του Ανακυνδαράξη, ξεπερνούσε σε μαλθακότητα και πολυτέλεια όλους τους προηγούμενους ηγεμόνες. Πέρασε τη ζωή του στη μαλθακότητα και τη τρυφή. Ντυνόταν με γυναικεία ρούχα, φορούσε μακιγιάζ και είχε πολλές παλλακίδες, γυναίκες και άντρες. Έγραψε ο ίδιος τον επιτάφιό του, όπου ανέφερε πως η σωματική ευχαρίστηση είναι ο μοναδικός σκοπός στη ζωή. Ο τρόπος του βίου του προκάλεσε δυσαρέσκεια, σε σημείο να οργανωθεί συνωμοσία εναντίον του από τον Αρβάκη κατά την οποία μια συμμαχία από Μήδους, Πέρσες και Βαβυλώνιους επιτέθηκαν στους Ασσυρίους. Ο Σαρδανάπαλος ανέλαβε δράση και νίκησε τους επαναστάτες αρκετές φορές σε μάχη, αλλά απέτυχε να τους εξουδετερώσει. Πιστεύοντας ότι τους είχε νικήσει, ο επέστρεψε στην έκφυλη ζωή του, διατάσσοντας θυσίες και εορτασμούς. Οι επαναστάτες όμως ενισχύθηκαν με νέα στρατεύματα από τη Βακτρία και τα στρατεύματα του Σαρδανάπαλου αιφνιδιάστηκαν και εξολοθρεύθηκαν.

Ο Σαρδανάπαλος επέστρεψε στη Νινευή για να υπερασπιστεί την πρωτεύουσά του, ενώ ο στρατός τέθηκε υπό την ηγεσία του γαμπρού του, που κατόπιν ηττήθηκε και σκοτώθηκε. Έχοντας στείλει την οικογένειά του μακριά για ασφάλεια, ετοιμάστηκε να υπερασπιστεί τη Νινευή. Κατάφερε να αντέξει σε μακροχρόνια πολιορκία, αλλά τελικά βαριές βροχοπτώσεις προκάλεσαν υπερχείλιση του Τίγρη, οδηγώντας στην κατάρρευση ενός από τα αμυντικά τείχη. Για να μην πέσει στα χέρια τον εχθρών του, ο Σαρδανάπαλος έφτιαξε τεράστια νεκρική πυρά για τον εαυτό του, όπου έριξε όλο το χρυσάφι του, ασήμι και βασιλικά ενδύματα. Κατόπιν έβαλε τους ευνούχους και τις παλλακίδες του στην πυρά και κάηκε αυτός και εκείνοι μέχρι θανάτου.

Ο Έλληνας δραματικός ποιητής Χοιρίλος συνέθεσε έναν επιτάφιο για το Σαρδανάπαλο, που ισχυρίστηκε ότι μετέφρασε από τα Χαλδαϊκά.

**Σαρδανάπαλος στο λουτρό** Johann Theodor de Bry, CC0, via Wikimedia Commons

Ιστορική ακρίβεια

Δεν υπάρχει βασιλιάς με το όνομα Σαρδανάπαλος στον Κατάλογο Βασιλέων της Ασσυρίας. Κάποια τμήματα της ιστορίας του Σαρδανάπαλου φαίνεται να σχετίζονται σε έναν βαθμό με γεγονότα των ύστερων χρόνων της Ασσυριακής Αυτοκρατορίας, περιλαμβανομένης της σύγκρουσης μεταξύ του βασιλιά Ασσουρμπανιπάλ και του αδελφού του Σαμάς σουμ ουκίν, ο οποίος έλεγχε την Βαβυλώνα ως υποτελή περιοχή, εκ μέρος του αδελφού του. Ενώ ο Σαρδανάπαλος έχει ταυτιστεί με τον Ασσουρμπανιπάλ από τον Ιουστίνο, ο θάνατός του στις φλόγες του παλατιού του είναι πιο κοντά με αυτόν του αδελφού του Σαμάς σουμ ουκίν, που τον συνεπήρε ο Βαβυλωνιακός εθνικισμός και έφτιαξε συμμαχία με τους Βαβυλωνίους, τους Χαλδαίους, τους Ελαμίτες και τους Άραβες εναντίον του Ασσουρμπανιπάλ σε μια προσπάθεια να μεταφέρει την έδρα της αχανούς αυτοκρατορίας από τη Νινευή στη Βαβυλώνα.

Δεν υπάρχει καμία απόδειξη προερχόμενη από τη Μεσοποταμία ότι είτε ο Ασσουρπανιπάλ είτε ο Σαμάς σουμ ουκίν είχαν έκφυλη ζωή ή ομοφυλοφιλικές ή παρενδυτικές προτιμήσεις. Φαίνεται ότι και οι δύο ήταν ισχυροί, πειθαρχημένοι, σοβαροί και φιλόδοξοι ηγέτες, ενώ ο Ασσουρπανιπάλ είναι γνωστό ότι ήταν μορφωμένος με ενδιαφέρον στα μαθηματικά, την αστρονομία και αστρολογία, την ιστορία, τη ζωολογία και τη βοτανολογία.

Ο Σαμάς σουμ ουκίν και οι σύμμαχοί του ήταν εκείνοι που πολιορκήθηκαν στη Βαβυλώνα και συνετρίβησαν και όχι ο Ασσουρπανιπάλ στη Νινευή. Μετά από την ήττα του πρώτου το 648 π.Χ., μια επιγραφή στα αρχεία του Ασσουρπανιπάλ καταγράφει ότι «έριξαν τον Σαμάς σουμ ουκίν, εχθρό αδελφό που επιτέθηκε, μέσα στην πύρινη λαίλαπα».

Η πραγματική Πτώση της Νινευή συνέβη το 612 π.Χ. αφότου η Ασσυρία είχε αποδυναμωθεί μετά από μια σειρά εσωτερικών εμφύλιων πολέμων μεταξύ διεκδικητών του θρόνου. Οι πρώην υποτακτικοί της εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση και απελευθερώθηκαν από τον Ασσυριακό ζυγό. Η Ασσυρία το 612 π.Χ. δέχτηκε επίθεση από συμμαχία δυνάμεων Μήδων, Σκυθών, Βαβυλωνίων, Χαλκαίων, Περσών, Κιμμερίων και Ελαμιτών. Η Νινευή πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 612 π.Χ. Εκείνη την εποχή βασιλιάς της Ασσυρίας ήταν ο γιος του Ασσουρπανιπάλ Σισαρισκούν (ο τρίτος από τους τέσσερεις βασιλείς που βασίλεψαν μετά των Ασσουρπανιπάλ) ο οποίος μάλλον σκοτώθηκε ενώ υπερασπιζόταν την πόλη, αν και οι αναφορές είναι αποσπασματικές. Τον διαδέχτηκε ο Ασούρ Ουμπαλίτ Β’ και ήταν ο τελευταίος βασιλιάς της ανεξάρτητης Ασσυρίας, που βασίλεψε από την Χαρράν, την τελευταία πρωτεύουσα της Ασσυρίας μέχρι το 605 π.Χ. Η Ασσυρία επιβίωσε ως κατεχόμενη επαρχία και γεωπολιτική οντότητα μέχρι τη διάλυσή της μετά την Αραβική Μουσουλμανική κατάκτηση της Μεσοποταμίας τον 7^ο αιώνα μ.Χ. Η περιοχή κατοικείται σήμερα από Χριστιανική Ασσυριακή μειονότητα που μιλάει ακόμα Ανατολικά Αραμαϊκά.

Πρόσφατα, ο Σαρδανάπαλος προτάθηκε ότι ήταν ο Ασούρ ντανίν παλ, γιος του Σαλμανασέρ Γ’, ο οποίος ηγήθηκε εξέγερσης εναντίον του πατέρα του.

Υποτιθέμενος τάφος

Την παραμονή της μάχης της Ισσού (333 π.Χ.) οι βιογράφοι του Αλέξανδρου αναφέρουν ότι έδειξαν στον Αλέξανδρο αυτό που οι ντόπιοι θεωρούσαν ότι ήταν ο τάφος του Σαρδανάπαλου στην Αγχίαλο της Κιλικίας, με ένα ανάγλυφο που έδειχνε τον βασιλιά να χτυπά τα χέρια του πάνω από το κεφάλι του και μια επιγραφή που οι ντόπιοι μετέφρασαν ως εξής: «Ο Σαρδανάπαλος, γιος του Ανακυνδαράξη, έχτισε την Αγχίαλο και την Ταρσό σε μία μέρα. Άγνωστε, τρώγε, πίνε, κάνε έρωτα, καθώς τα ανθρώπινα δεν το αξίζουν» (εννοούν το χτύπημα των χεριών). Ιστορικά, δεν υπάρχει καταγραφή οποιουδήποτε Ασσύριου βασιλιά να πεθαίνει και να θάβεται στην Κιλικία.

**Ντελακρουά – Ο θάνατος του Σαρδανάπαλου (1827)** Eugène Delacroix, Public domain, via Wikimedia Commons

Τέχνη & λογοτεχνία

Στις εισαγωγικές σελίδες του Βιβλίου Α’ του έργο του Αριστοτέλη «Ηθικά Νικομάχεια» αυτοί που (λανθασμένα σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) εξισώνουν την καλή ζωή με την βάρβαρη απόλαυση συνδέονται με τον Σαρδανάπαλο.

Ο θάνατος του Σαρδανάπαλου ήταν αντικείμενο πίνακα της Ρομαντικής περιόδου από τον Γάλλο ζωγράφο του 19^ου αιώνα Ευγένιο Ντελακρουά, το οποίο βασίστηκε στο έργο «Σαρδανάπαλος» του Λόρδου Μπάιρον, που με τη σειρά του βασίστηκε στον Διόδωρο.

Ο Φάουστ στην τέταρτη πράξη του ομώνυμου έργου του Γκαίτε, απαντά με την αναφώνηση Σαρδανάπαλος! όταν ο Μεφιστοφελής του προτείνει ως στόχο ζωής έναν έκλυτο βίο με απολαύσεις.

Ο Έρνεστ Κόλεριτζ, στις σημειώσεις του για τα έργα του Μπάιρον, λέει: «Δεν είναι καν απαραίτητο να υπενθυμίσουμε στον σύγχρονο αναγνώστη ότι ο Σαρδανάπαλος της ιστορίας είναι ένας χαρακτήρας που δεν έχει ταυτοποιηθεί, για να μην πούμε ότι δεν μπορεί να ταυτοποιηθεί. Ο χαρακτήρας που σκιαγράφησε ή εφηύρε ο Κτησίας, ένας θηλυπρεπής έκφυλος, βυθισμένος στη χλιδή και την αυταρέσκεια, που τελικά αναγκάστηκε να πάρει τα όπλα και μετά από παρατεταμένη αλλά αναποτελεσματική αντίσταση απέφυγε την αιχμαλωσία με το να αυτοκτονήσει, δεν μπορεί να ταυτοποιηθεί».

**Όνειρο του Σαρδανάπαλου του Ford Madox 1871** Brown, Ford Madox Public domain, via Wikimedia Commons

Ο Σαρδανάπαλος είναι ήρωας στην «Πτώση της Νινευή» του Έντγουιν Άθερστοουν. Απεικονίζεται ως εγκληματίας που διατάσσει την εκτέλεση εκατό αιχμαλώτων και καίει το παλάτι του με όλες τις παλλακίδες του μέσα.

Ο Ρομαντικός Γάλλος συνθέτης του 19^ου αιώνα Έκτορ Μπερλιόζ έγραψε μια καντάτα με θέμα τον θάνατο του Σαρδανάπαλου. Ήταν η τέταρτη και τελικά επιτυχημένη του προσπάθεια στο διαγωνισμό Prix de Rome του Ωδείου του Παρισιού. Σώζεται μόνο ένα απόσπασμα από την παρτιτούρα.

Ο Φραντς Λιστ άρχισε μια (ημιτελή) όπερα με θέμα Σαρδανάπαλος (Sardanapale).

Ο Χένρι Ντέιβιντ Θόρω γράφει στο βιβλίο του Γουόλντεν: «Είναι οι τρυφηλοί και οι άσωτοι που φτιάχνουν τη μόδα που το κοπάδι τόσο επιμελώς ακολουθεί. Ο ταξιδιώτης που σταματά στα καλύτερα πανδοχεία, όπως αποκαλούνται, σύντομα το ανακαλύπτει αυτό, καθώς οι ταβερνιάρηδες υποθέτουν ότι είναι ένας Σαρδανάπαλος και αν παραδοθεί στο έλεός τους σύντομα θα εκθηλυνθεί εντελώς» .

Στην Ιστορία δύο πόλεων, ο Τσαρλς Ντίκενς περιγράφει την Γαλλική Αυλή και κατ’ επέκταση την Γαλλική Μοναρχία και ανώτερη τάξη: «Δεν ήταν ποτέ καλό θέαμα για να δει κανείς – έχοντας από καιρό το σπυρί της αλαζονείας του Διαβόλου, την τρυφηλότητα του Σαρδανάπαλου και την τυφλότητα ενός τυφλοπόντικα…».