copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Ο πλέον επιφανής από τους Κυνικούς φιλοσόφους, ο Διογένης της Σινώπης υπήρξε πρότυπο κυνισμού (ωμότητας) στην αρχαιότητα. Ως μαθητής του Αντισθένη, ο Διογένης διατήρησε τον ασκητισμό και την έμφαση στην ηθική, αλλά στις θέσεις προσέθεσε δυναμισμό και χιούμορ που υπήρξαν μοναδικά στην ιστορία της φιλοσοφίας. Αν και καταγόταν από την Σινώπη, η πλειονότητα των περιστατικών του βίου του συμβαίνουν στην Αθήνα, όπως και ορισμένα από τα πλέον διάσημα περιστατικά με τον Μέγα Αλέξανδρο ή τον Πλάτωνα. Αμφισβητείται αν ο Διογένης άφησε γραπτά κείμενα και σε περίπτωση που το έκανε έχουν χαθεί.

Ο Κυνισμός (ονομασία που προήλθε από την λέξη κύων = σκύλος) ήταν φιλοσοφική τάση η οποία εκφραζόταν από την Κυνική Σχολή, ιδρυτής της οποίας υπήρξε ο Αντισθένης (445 – 360 π.Χ. ή 444 – 368 π.Χ.) και είχε έδρα στο Κυνόσαργες των Αθηνών, το μόνο Γυμνάσιο το οποίο δεχόταν ως μαθητές και μη Αθηναίους πολίτες.

Οι Κυνικοί υπήρξαν πνευματικοί απόγονοι του Σωκράτη, που ανήκαν στους αποκαλούμενους «Ελάσσονες Σωκρατικούς», αν και ως προς τη μέθοδο της διδασκαλίας τους έλαβαν αρκετά στοιχεία από τους Σοφιστές. Για τον Αντισθένη και τους μαθητές του, η φιλοσοφία αποτελούσε κοσμική σοφία (χαρακτηριστική η ρήση του ότι «οι πόλεις χάνονται, όταν δεν μπορούν να ξεχωρίσουν τους κακούς από τους καλούς») ενώ η Αρετή, αν και εξακολουθεί να παραμένει σκοπός του βίου, είναι κάτι το απολύτως πρακτικό που δεν χρειάζεται ούτε πολλά λόγια, ούτε επίπονη εκπαίδευση (Διογένης Λαέρτιος «Βίοι επιφανών φιλοσόφων», Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 2).

Στον κυνισμό, η ζωή και η γραφή αποτελούν στοιχεία της ηθικής, αλλά ο Διογένης ταυτίζεται με τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα που υποστήριζαν την υπεροχή του προφορικού λόγου έναντι του γραπτού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το περιστατικό όπου ο Διογένης επιπλήττει τον Ηγησία όταν ζήτησε να του δανείσει ένα σύγγραμμα: «Ηγησία είσαι ανόητος, όταν επιλέγεις τα ζωγραφιστά σύκα από τα πραγματικά, αφού αγνοείς την πραγματική εξάσκηση και προσπαθείς να προσαρμοστείς σε γραπτούς κανόνες» (Διογένης Λαέρτιος «Βίοι επιφανών φιλοσόφων», Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 48). Εξετάζοντας το μοντέλο ηθικής του Διογένη, διαπιστώνουμε ότι ο βίος του ταυτίζεται με τις αρχές φιλοσοφίας που υπηρέτησε.

Βίος

Η μοναδικότητα του βίου του δημιουργεί δυσκολίες στον ακριβή προσδιορισμό των γεγονότων. Ο Διογένης καταγόταν από την Σινώπη του Πόντου, από την οποία διέφυγε ή εξορίστηκε λόγω παραποίησης του τοπικού νομίσματος μαζί με τον πατέρα του Ικεσία ο οποίος ήταν τραπεζίτης. Χάρη στα νομισματικά στοιχεία, η πλαστογραφία της Σινώπης είναι επιβεβαιωμένο γεγονός. Ωστόσο, οι λεπτομέρειες της παραποίησης είναι συγκεχυμένες: «Ο Διοκλής ο Μάγνης αναφέρει ότι ο Διογένης εξορίστηκε επειδή ο πατέρας του που διαχειριζόταν την κρατική περιουσία έκοψε κίβδηλα νομίσματα. Αλλά ο Ευβουλίδης ο Μιλήσιος στο βιβλίο του «Περί Διογένους» αναφέρει ότι ο ίδιος ο Διογένης το έκανε και αναγκάστηκε να φύγει μαζί με τον πατέρα του» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 20). Είτε ήταν ο Διογένης είτε ο πατέρας του που παραποίησε το νόμισμα και άσχετα με τους λόγους, η πράξη οδήγησε στη μετεγκατάσταση του Διογένη στην Αθήνα.

Οι λόγοι φυγής από την Σινώπη είναι συγκεχυμένοι. Επί παραδείγματι, μια εκδοχή αναφέρει ότι ο Διογένης κλήθηκε από το μαντείο των Δελφών να νοθεύσει το πολιτικό νόμισμα (ισχύουσες αξίες στο πολιτικό πεδίο) αλλά παρεξήγησε και παραποίησε το κρατικό νόμισμα (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 20). Μια δεύτερη εκδοχή αναφέρει ότι αφού παρέλαβε τα νομίσματα από τον πατέρα του τα παραποίησε με αποτέλεσμα ο πατέρας του να πεθάνει στη φυλακή και ο Διογένης να μεταβεί στους Δελφούς για να ρωτήσει τι πρέπει να κάνει για να γίνει διάσημος (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 21). Είναι αμφισβητήσιμο εάν ο Διογένης συμβουλεύτηκε ποτέ το μαντείο, αφού οι συμβουλές των Δελφών σχεδόν ταυτίζονται με τις αρχές του Σωκράτη, ο οποίος επηρέασε βαθύτατα τον βίο και την συμπεριφορά του Διογένη.

Φθάνοντας στην Αθήνα, ο Διογένης πήρε ένα πιθάρι για κατοικία. Στο «Βίοι επιφανών φιλοσόφων», αναφέρεται ότι ο Διογένης «είχε γράψει σε κάποιον να προσπαθήσει να του βρει μία καλύβα. Όταν αυτός ο άντρας καθυστέρησε να του απαντήσει, πήρε για κατοικία του ένα πιθάρι το οποίο εγκατέστησε στην αυλή του Μητρώου (ναός της Κυβέλης στον οποίο φυλάσσονταν τα αρχεία της πόλης) όπως εξηγεί ο ίδιος στα γράμματά του» (Διογένης Λαέρτιος, Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 23). Προφανώς, ο Διογένης ανακάλυψε ότι δεν είχε ανάγκη συμβατικής οικίας ή οποιασδήποτε άλλης «πολυτέλειας» για να παρακολουθεί ένα ποντίκι, καθόσον το μάθημα που διδάσκει το ποντίκι είναι ότι είναι ικανό να προσαρμοστεί σε κάθε περίσταση και αυτή η προσαρμοστικότητα αποτέλεσε έμπνευση για την θρυλική ασκητική του Διογένη.

Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι ο Διογένης συντάχθηκε με τον Αντισθένη, ο οποίος παρόλο που δεν συνήθιζε να παίρνει μαθητές, κάμφθηκε από την επιμονή του («Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 21) Αν και αυτή η αναφορά αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη, λόγω της πιθανής ημερομηνίας άφιξης του Διογένη στην Αθήνα και του θανάτου του Αντισθένη, ενισχύει την αντίληψη ότι τα θεμέλια της φιλοσοφικής πρακτικής του Διογένη βασίζονται στον Αντισθένη.

Ένα άλλο σημαντικό, αν και πιθανώς εφευρεμένο επεισόδιο του βίου του, εστιάζει γύρω από την υποδούλωση του στην Κόρινθο όταν συνελήφθη από πειρατές και στην ερώτηση τι μπορούσε να κάνει, απάντησε «Να διοικώ ανθρώπους». Αυτό ακριβώς έκανε όταν αγοράστηκε από τον Ξενιάδη και ορίστηκε υπεύθυνος για τους γιους του, οι οποίοι έμαθαν να ακολουθούν το ασκητικό του παράδειγμα. Όσον αφορά στην παραμονή του στην Κόρινθο, μία αναφορά λέει ότι απελευθερώθηκε όταν έγινε αγαπητό μέλος της οικογένειας, ενώ άλλη ισχυρίζεται ότι ο Ξενιάδης τον ελευθέρωσε αμέσως και άλλη υποστηρίζει ότι έζησε και πέθανε στο σπίτι του Ξενιάδη στην Κόρινθο. Όποια εκδοχή και αν αληθεύει (όλες ίσως είναι ψευδείς) το νόημα είναι το ίδιο……ο Διογένης ο σκλάβος ήταν πιο ελεύθερος από τον αφέντη του, τον οποίο έπεισε να υπακούει στις επιθυμίες του.

Αν και οι περισσότερες ιστορικές αναφορές συμφωνούν ότι έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματα – ορισμένες υποδηλώνουν ότι έζησε μέχρι τα ενενήντα – οι ιστορίες για τον θάνατο του Διογένη δεν είναι λιγότερες από αυτές του βίου του. Ως πιθανές αιτίες θανάτου θεωρούνται η αυτοκτονία κρατώντας την αναπνοή του, ή ασθένεια που προκλήθηκε από την κατανάλωση ωμού χταποδιού ή δάγκωμα σκύλου. Λαμβάνοντας υπόψη τον εξωραϊσμό κάθε αναφοράς, το πιθανότερο είναι ότι πέθανε λόγω γήρατος.

Ο Δημήτριος της Μαγνησίας στο έργο του «Περὶ ὁμωνύμων ποιητῶν καὶ συγγραφέων» αναφέρει ότι ο Διογένης απεβίωσε την ίδια μέρα που πέθανε ο Μέγας Αλέξανδρος.

Φιλοσοφική πρακτική

Όταν ρωτήθηκε ο Πλάτων τι είδους άνθρωπος είναι ο Διογένης, απαντά: «Ένας Σωκράτης μαινόμενος» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 54). Ο χαρακτηρισμός του Πλάτωνα είναι αντιπροσωπευτικός, διότι η υιοθέτηση της Σωκρατικής φιλοσοφίας από τον Διογένη συχνά θεωρείται ως υποβάθμιση. Ορισμένοι μελετητές αντιλαμβάνονται τον Διογένη ως μια ακραία εκδοχή της Σωκρατικής διδασκαλίας, προσφέροντας μια συναρπαστική, αν και ακατέργαστη εκδοχή, η οποία όμως δεν πρέπει να συγχέεται με τη σοβαρή μορφή της φιλοσοφίας. Αυτή η θεώρηση επηρεάζεται από το μείγμα αναισχυντίας και ασκητικής που χαρακτήριζε τον φιλόσοφο, αλλά παραβλέπει την κυρίαρχη λογική στην πρακτική του Διογένη.

Η αναισχυντία του Διογένη φαίνεται καλύτερα στο γενικότερο πλαίσιο του κυνισμού. Ωστόσο, πηγάζει από την επανατοποθέτηση της συμβατικότητας κάτω από τη φύση και τον λόγο, βάσει της αρχής ότι εφόσον μια πράξη δεν είναι επαίσχυντη ιδιωτικά, η ίδια πράξη δεν γίνεται επαίσχυντη όταν εκτελείται δημόσια. Για παράδειγμα, ήταν αντίθετος στην Αθηναϊκή συνήθεια να μην τρώνε στην αγορά και όπως εξήγησε όταν κατηγορήθηκε εκεί θα έτρωγε όταν πεινούσε. Η πιο σκανδαλώδης πράξη του αφορά στην άσεμνη συμπεριφορά του στην αγορά και συγκεκριμένα όταν κάποτε αυνανιζόταν δημόσια και του έκαναν παρατήρηση απάντησε «μακάρι να μπορούσαμε να ανακουφίσουμε την πείνα τρίβοντας το άδειο στομάχι» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 46).

Ενώ χαρακτηρίστηκε τρελός, ο Διογένης επέμενε ότι η συμβατικότητα δεν έχει λόγο ύπαρξης: «Οι περισσότεροι άνθρωποι, έλεγε, είναι τόσο τρελοί που θεωρούν ότι ένα δάχτυλο κάνει τη διαφορά από τους γνωστικούς. Διότι αν προχωράς με τεντωμένο το μεσαίο δάχτυλό, θα σας θεωρήσουν τρελό, αλλά αν έχεις προτεταμένο το μικρό δάχτυλο, δεν θα σε θεωρήσουν» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 35). Σε αυτά τα φιλοσοφικά αποσπάσματα, ο λόγος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Υπάρχει μια αναφορά ότι ο Διογένης έλεγε: «για τη ζωή χρειαζόμαστε σωστό λόγο ή θηλιά» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 24). Για τον Διογένη, κάθε άτομο θα πρέπει είτε να αφήνει τον λόγο να καθοδηγεί τη συμπεριφορά του είτε όπως τα ζώα, να καθοδηγείται από λουρί. Ο λόγος οδηγεί κάποιον μακριά από λάθη και κατευθύνει σε έναν καλύτερο τρόπο ζωής. Ο Διογένης λοιπόν, δεν περιφρονεί την πραγματική γνώση, αλλά την προσποιητή που δεν εξυπηρετεί κανένα σκοπό.

Έτρεφε ιδιαίτερη περιφρόνηση στα σοφίσματα. Απορρίπτει τον ισχυρισμό ότι ένα άτομο έχει κέρατα αγγίζοντας το μέτωπό του και με παρόμοιο τρόπο αντιτάσσεται στον ισχυρισμό ότι δεν υπάρχει κίνηση επειδή απλώς περπατάς. Άλλοτε αμφισβητεί τους πλατωνικούς ορισμούς και από αυτό πηγάζει μια από τις πιο αξιομνημόνευτες ενέργειές του: «Ο Πλάτων είχε ορίσει τον άνθρωπο ως ζώο δίποδο και χωρίς φτερά και χειροκροτήθηκε. Ο Διογένης αφού μάδησε ένα κόκορα τον έφερε στην αίθουσα διαλέξεων λέγοντας: Ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνα. Οπότε ο Πλάτων προσέθεσε στον ορισμό έχοντας πλατιά νύχια». (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 40). Ο Διογένης ασκούσε σκληρή κριτική στον Πλάτωνα, υποτιμώντας συχνά τις μεταφυσικές του αναζητήσεις, σηματοδοτώντας τον διαχωρισμό κυρίως από την πλευρά της θεωρητικής ηθικής.

Το ταλέντο του Διογένη στην υποβάθμιση των κοινωνικών και θρησκευτικών δεδομένων και την ανατροπή του πολιτικού status, μπορεί να οδηγήσει τους αναγνώστες να θεωρήσουν τη στάση του αρνητική. Αυτό, ωστόσο θα ήταν λάθος. Ο Διογένης είναι σαφώς ιδιόρρυθμος, αλλά είναι έτσι χάριν της προώθησης του λόγου και της αρετής. Σε τελική ανάλυση, ο άνθρωπος προκειμένου να είναι σε αρμονία με τη φύση πρέπει να είναι λογικός, επειδή είναι στη φύση του να ενεργεί σύμφωνα με την λογική. Ο Διογένης δυσκολεύεται να βρει τέτοιους ανθρώπους και εκφράζει τα συναισθήματά του θεατρικά. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι: «άναψε μια λάμπα στο φως της ημέρας και έλεγε καθώς προχωρούσε: Ψάχνω έναν άνθρωπο» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 41).

Για τους Κυνικούς, η ζωή σύμφωνα με τη λογική βρίσκεται σε αρμονία με τη φύση και επομένως υπερβαίνει τα όρια της συμβατικότητας και της πόλης. Επιπλέον, οι Κυνικοί ισχυρίζονται ότι μια τέτοια ζωή είναι αυτή που αξίζει να ζήσετε. Ως άστεγος και άπορος εξόριστος, ο Διογένης βίωσε τις μεγαλύτερες ατυχίες τις οποίες περιγράφουν οι τραγωδοί, αλλά επέμενε ότι έζησε την καλή ζωή: «Ισχυρίστηκε ότι στην τύχη αντιπαρέχονταν το θάρρος, στο συμβατικό νόμο τη φύση και στο πάθος τον ορθό λόγο» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 38).

Έργα

Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει στους «Βίους Επιφανών φιλοσόφων» Βιβλίο 6, Κεφάλαιο 80 ότι τα κάτωθι έργα ανήκουν στον Διογένη:

Διάλογοι: Κεφαλίων – Ιχθύας – Κολοιός – Πόρδαλος – Δήμος Αθηναίων – Πολιτεία – Τέχνη Ηθικής – Περί πλούτου – Περί έρωτος – Θεόδωρος – Υψίας – Αρίσταρχος – Περί θανάτου – Επιστολαί.

Τραγωδίες: Ελένη – Θυέστις – Ηρακλής – Αχιλλεύς – Χρύσιππος – Οιδίπους.

Ο Σωσικράτης ο Ρόδιος στο πρώτο βιβλίο του έργου «Φιλοσόφων διαδοχή» και ο Σάτυρος ο Περιπατητικός στο τέταρτο βιβλίο του έργου «Βίοι» αναφέρουν ότι ο Διογένης δεν άφησε γραπτά και οι τραγωδίες ανήκουν στον Φιλίσκο τον Αιγινήτη φίλο του Διογένη, ενώ ο Σωτίων της Αλεξάνδρειας αναφέρει ότι γνήσια έργα του Διογένη είναι τα εξής: Περί αρετής – Περί αγαθού – Ερωτικόν – Πτωχόν – Τολμαίον – Πόρδαλον – Κάσανδρον.

Η διδασκαλία του με παραδείγματα

Στην Αθήνα ο Διογένης έδωσε μεγάλη ώθηση στον αστεϊσμό χρησιμοποιώντας το λογοπαίγνιο ως μέσο έκφρασης της διδασκαλίας του και των κακώς κειμένων. Παρακάτω παρατίθενται χαρακτηριστικά περιστατικά και ρήσεις του φιλοσόφου.

Ιστορία με τον Διδύμωνα

Ο Διδύμων, οφθαλμίατρος της εποχής εξετάζει το μάτι μιας κοπέλας. Ο Διογένης τον βλέπει και γνωρίζοντας είναι ερωτύλος του λέγει: «Πρόσεξε Διδύμωνα, μήπως εξετάζοντας τον οφθαλμό, φθείρεις την κόρην».

Διογένης & οικοδεσπότης

Ο Διογένης ήταν καλεσμένος σε ένα γεύμα και πηγαίνει στο λουτρό για να πλυθεί πριν φάει. Αλλά το λουτρό είναι πολύ βρόμικο. Δεν παραπονιέται, ώστε να μην προσβάλει τον οικοδεσπότη αλλά με αστεϊσμό ρωτά «Όσοι πλυθούν εδώ μετά που πλένονται;».

Διογένης & μοχθηρός πολίτης

Θέλησε κάποτε να πειράξει ένα μοχθηρό τύπο. Οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να βάζουν πάνω από την είσοδο έναν θυρεό που ήταν ένα σύμβολο, ή σήμα ή ρητό που διάλεγαν για την οικία τους. Ο μοχθηρός αυτός άνδρας είχε βάλει το εξής ρητό: ΜΗΔΕΝ ΕΙΣΕΙΤΩ ΚΑΚΟΝ (Να μην εισέλθει κανένα κακό). Τότε ο Διογένης κτύπησε την πόρτα και ρώτησε: «Ο οικοδεσπότης από πού μπαίνει;».

Διογένης & νεαρός

Ο Διογένης Λαέρτιος περιγράφει ότι ενώ ο Διογένης καθόταν στο δρόμο, ένας όμορφος και στολισμένος νέος περνά από μπροστά του. Ο Διογένης τον ρωτάει πού πάει και ο νέος του απαντά σε ένα συμπόσιο. Να μην πας στο συμπόσιο, του λέει ο Διογένης, γιατί αν πας θα γυρίσεις χείρων, δηλαδή χειρότερος στα αρχαία Ελληνικά (ταυτόχρονα είναι και όνομα Κενταύρου). Ο νέος πήγε και γυρνώντας από το συμπόσιο, βλέπει πάλι τον Διογένη στη θέση του. Πήγα στο συμπόσιο του λέει και δεν γύρισα χείρων. Ναι, απαντά ο Διογένης, αλλά γύρισες Ευρυτίων. (όνομα άλλου Κενταύρου που σύμφωνα με τη μυθολογία είχε φερθεί ντροπιαστικά μετά από μεθύσι).

Διογένης & Μέγας Αλέξανδρος

Ο Μέγας Αλέξανδρος κάποτε θέλησε να πειράξει τον Διογένη και αφού έλεγε ότι ήταν Κύων, του έστειλε ένα πιάτο κόκαλα. Αργότερα όταν συνάντησε τον Διογένη, τον ερώτησε: «Πώς σου φάνηκε Κύων, το δώρο μου;» Και ο Διογένης του απάντησε: «Ήταν άξιο για κύνα, αλλά καθόλου άξιο για βασιλέα». Ωστόσο η ιστορικότητα του συγκεκριμένου περιστατικού αμφισβητείται και πολλοί νεότεροι ιστορικοί το κατατάσσουν στη μεταγενέστερη ανεκδοτολογία που δημιουργήθηκε για τον φιλόσοφο και τον Μακεδόνα βασιλιά.

Ο υιός της πόρνης

Κάποτε ο Διογένης είδε τον υιό μιας εταίρας (πόρνης) να ρίχνει πέτρες προς το πλήθος και του είπε: «πρόσεχε μην πετύχεις τον πατέρα σου».

Διογένης & εξορία

Σε αυτούς που τον περιγελούσαν λέγοντας ότι οι Σινωπείς τον καταδίκασαν σε εξορία απαντούσε: «και εγώ τους καταδίκασα να μείνουν στην πόλη τους».

Διογένης & Πλάτων

Βλέποντας κάποτε τον Πλάτωνα να τρώει ελιές σε ένα πλούσιο δείπνο λέγει: «Πως γίνεται εσύ ο φιλόσοφος που πήγες στη Σικελία γι’ αυτά τα πολυτελή τραπέζια τώρα που είναι μπροστά σου να μην γλεντάς;» Ο Πλάτων αποκρίθηκε: «Όχι μα τους θεούς Διογένη και εκεί με ελιές περνούσα και τέτοια». Τότε ο Διογένης του λέγει: «Αλλά τότε ποια ανάγκη να πας ως τις Συρακούσες, μήπως δεν έβγαζε τότε ελιές η Αττική;»..

 

Πηγές – βιβλιογραφία

https://iep.utm.edu/diogsino/

https://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/greece/hetairai/diogenes.html

https://www.ancient.eu/Diogenes_of_Sinope/

Διογένης Λαέρτιος «Βίοι επιφανών φιλοσόφων», Βιβλίο 6