εξώφυλλο: Πίνακας που απεικονίζει την Κυνίσκα της Sophie de Renneville [Public domain]
copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων
Η Κυνίσκα της Σπάρτης ήταν η πρώτη γυναίκα που κατέκτησε Ολυμπιακή νίκη, αλλά επειδή απαγορευόταν η παρουσία των γυναικών στους αγώνες, δεν της επετράπη να παρευρεθεί ως νικήτρια του τεθρίππου (άρμα με τέσσερα άλογα) το 396 και το 392 π.Χ. Πρέπει να διευκρινισθεί ότι παρ’ όλο που οι γυναίκες δεν μπορούσαν να συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς αγώνες, εντούτοις επιτρεπόταν να εκτρέφουν άλογα και να λαμβάνουν μέρος σε αρματοδρομίες με άλογα και αρματηλάτες, όπου νικητής ανακηρυσσόταν ο ιδιοκτήτης των αρμάτων/αλόγων. Συνεπώς οι γυναίκες μπορούσαν να συμμετάσχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες ως ιδιοκτήτριες ίππων για τα ιππικά αγωνίσματα ή τις αρματοδρομίες.
Η νίκη της Κυνίσκας είναι γνωστή από επίγραμμα το οποίο είναι χαραγμένο σε μαρμάρινη βάση στην Ολυμπία και περιλαμβάνεται στην Παλατινή Ανθολογία (συλλογή αρχαίων και Βυζαντινών Ελληνικών επιγραμμάτων της περιόδου από τον 7ο αιώνα π.Χ. μέχρι το 600 μ.Χ).
Σημειώνεται ότι το εν λόγω κείμενο αναγράφεται στην βάση μπρούτζινου αγάλματος της Κυνίσκας που φιλοτέχνησε ο Απελλής το οποίο δεν διασώζεται, ενώ οι ελλείψεις γραμμάτων συμπληρώθηκαν μέσω της Παλατινής Ανθολογίας (βιβλίο 13 επίγραμμα 16) στην οποία αναφέρεται πλήρες και έχει ως εξής:
ΣΠΑΡΤΑΣ ΜΕΝ [ΒΑΣΙΛΗΕΣ ΕΜΟΙ]
ΠΑΤΕΡΕΣ ΚΑΙ ΑΔΕΛΦΟΙ Α[ΡΜΑΤΙ Δ ΩΚΥΠΟΔΩΝ ΙΠΠΩΝ]
ΝΙΚΩΣΑ ΚΥΝΙΣΚΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΑΝΔ ΕΣΤΑΣΕ ΜΟΝ[ΑΝ]
Δ ΕΜΕ ΦΑΜΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΚ ΠΑΣΑΣ ΤΟ[Ν]-
ΔΕ ΛΑΒΕ[Ι]Ν ΣΤΕΦΑΝΟΝ
ΑΠΕΛΛΕΑΣ ΚΑΛΛΙΚΛΕΟΣ ΕΠΟΙΗΣΕ.
Της Σπάρτης βασιλείς οι πατέρες και οι αδελφοί μου,
στα άρματα με γρηγορόποδα άλογα αφού νίκησα
η Κυνίσκα το άγαλμα αυτό έστησα,
Μόνη δε εγώ είμαι από τις γυναίκες της Ελλάδος όλες, που έλαβα το στέφανο
ο Απελλής του Καλλικλέους το έφτιαξε.
Το κατόρθωμά της είναι σημαντικό και αξιόλογο και σύμφωνα με τον Παυσανία, η Κυνίσκα φιλοδοξούσε να νικήσει στην Ολυμπία, ενώ ο Ξενοφών και ο Πλούταρχος ισχυρίζονται ότι ο αδελφός της, ο βασιλέας Αγησίλαος, την πίεσε να διαγωνιστεί, γεγονός που εγείρει τα ερωτήματα: Κυνίσκα ή Αγησίλαος; Η νίκη προήλθε από την πριγκίπισσα ή οργανώθηκε από τον βασιλιά; Φιλόδοξη αδερφή ή χειραγωγός αδελφός; Υπερήφανη πρωτοπόρος ή πολιτικό πιόνι;
Σύγχρονοι μελετητές εξετάζουν την Κυνίσκα υπό την οπτική της αθλητικής ιστορίας των γυναικών ή την περίοδο κρίσης της Σπάρτης τον 4ο αιώνα π.Χ. Ορισμένοι συσχετίζουν την αρματοδρομία της Κυνίσκας με εσωτερικούς παράγοντες της Σπάρτης, με συγκέντρωση περιουσιακών στοιχείων που αποσκοπούσαν στην διεκδίκηση εξουσίας και τον ανταγωνισμό του Αγησιλάου με τους Σπαρτιάτες αντιπάλους. Κάποιοι δίνουν στην Κυνίσκα εξέχουσα θέση στην ιστορία του γυναικείου αθλητισμού, ενώ ο αθλητικός ιστορικός Manfred Lämmer λέγει ότι η επιτυχία της «δεν είχε σχεδόν καμία αθλητική αξία».
Ο καθηγητής Mark Golden, θέλοντας να τονίσει τον ρόλο του αθλητισμού στην «διαφορετικότητα» εντοπίζει «ενδείξεις παιγνίων μεταξύ φύλων» στην πιθανή επιρροή του Αγησιλάου. Βλέπει την νίκη της Κυνίσκας, όπως και τους αγώνες στα Ηραία, όχι ως πρόοδο ή απελευθέρωση αλλά ως ενίσχυση της κατώτερης θέσης των γυναικών.
Ο φιλόσοφος Tom Scanlon θεωρεί ότι ο Αγησίλαος χρησιμοποίησε μια γυναικεία νίκη για να αμφισβητήσει την αξία των ανδρικών κατακτήσεων.
Η συγγραφέας Sarah Pomeroy το 2002, στο βιβλίο της «Γυναίκες της Σπάρτης» χαρακτηρίζει την Κυνίσκα «πρώτη γυναίκα αθλήτρια στην Ελλάδα». Είναι πεπεισμένη ότι η Κυνίσκα ήταν «ειδική σε θέματα ιππασίας με πλήρη αφοσίωση στους αγώνες – μια φιλόδοξη και εγνωσμένη εκτροφέας ίππων» ικανή να διαγωνιστεί στην Ολυμπία.
Η Ολυμπιακή καριέρα της Κυνίσκας υπήρξε εξαιρετική, αποτελώντας μία αξιοσημείωτη παρέκκλιση από τα καθιερωμένα, αλλά ήταν όντως μια εύπορη, ανταγωνιστική γυναίκα που ενεργούσε μόνη της; Πρέπει το ενδιαφέρον μας για την ιστορία των γυναικών να μας οδηγήσει στο να δούμε την Κυνίσκα ως υπέρμαχο των δικαιωμάτων των γυναικών στον αθλητισμό;
Ας εξετάσουμε τα ιστορικά στοιχεία (το επίγραμμα, αναφορές των Ξενοφώντα, Πλουτάρχου, Παυσανία) και το αρχαίο πλαίσιο υπό το πρίσμα των παραδόσεων και προοπτικών της πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας.
Η συμμετοχή της Κυνίσκας αντιτίθεται στην παραδοσιακή συμμετοχή ανδρών στα ιππικά αγωνίσματα αποτελούμενη από επίλεκτους Σπαρτιάτες και αντίστοιχους των άλλων κρατών, συμπεριλαμβανομένου του Αλκιβιάδη. Ο ανταγωνισμός της σχετίζεται όχι μόνο με τις εσωτερικές εξελίξεις αλλά και τις σχέσεις της Σπάρτης με την υπόλοιπη Ελλάδα και την Αθήνα (π.χ. αποκλεισμός της Σπάρτης και τιμωρία του Λίχα το 420 π.Χ., πόλεμος μεταξύ Σπάρτης και Ηλείας το 400 π.Χ.). Η αξιολόγηση των πράξεων της Κυνίσκας σε σχέση με την σταδιοδρομία των αδελφών της, βασιλέων Άγη και Αγησίλαου, υποδηλώνει κάτι περισσότερο από αθλητικά κίνητρα πέραν του ανταγωνισμού.
Βιογραφικό
Οι ιστορικές αναφορές στην Κυνίσκα ως Σπαρτιάτισσα Ολυμπιονίκης με βασιλική καταγωγή, θα έπρεπε να είναι περισσότερες, αλλά εντούτοις ελάχιστα είναι γνωστά γι’ αυτήν πέρα από τις νίκες και την αφοσίωσή της στους Ολυμπιακούς αγώνες. Ήταν κόρη του Ευρυποντίδη βασιλέα Αρχιδάμου Β’ και της Ευπολίας, πιθανώς ετεροθαλής αδελφή του βασιλιά Άγη Β’ (427-400) και αδελφή του μετέπειτα βασιλέα Αγησιλάου (400-360). Το όνομά της το οποίο σημαίνει «κουτάβι» ή «μικρό κυνηγόσκυλο», προήλθε από τον παππού της Θεόπομπο τον Λακεδαιμόνιο, πιθανώς ως αναφορά σε Σπαρτιατικές αριστοκρατικές κυνηγετικές διοργανώσεις. Πιθανόν είχε αθλητική εμπειρία στο γυναικείο σύστημα φυσικής αγωγής της Σπάρτης και ίσως σε νεαρή ηλικία οδήγησε συνωρίδα (άρμα με δύο άλογα) στα Υακίνθια (αρχαία Ελληνική θρησκευτική τοπική εορτή, από τις σημαντικότερες, που γινόταν στις Αμύκλες, κοντά στη Σπάρτη) αλλά αυτές είναι εικασίες. Υπάρχει αφιέρωμα στην Ελένη που φέρει το όνομά της και ο Παυσανίας αναφέρει ότι είδε στον Πλατανιστά ηρώο αφιερωμένο σε αυτήν, αλλά τα εν λόγω στοιχεία αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη. Δεν είναι σίγουρο πότε γεννήθηκε ή πότε πέθανε. Ο πατέρας της πέθανε το 427 π.Χ. και ο αδελφός της Αγησίλαος το 396 π.Χ. ήταν περίπου 48 ετών, οπότε η Κυνίσκα το ίδιο έτος ήταν τουλάχιστον 40-50 ετών. Δεν γνωρίζουμε επίσης αν υπήρξε σύζυγος ή μητέρα.
Πώς κατόρθωσε η Κυνίσκα να εκπληρώσει την φιλοδοξία της συμμετέχοντας στους Ολυμπιακούς; Στις αρχαίες πηγές και σύγχρονες μελέτες, οι Σπαρτιάτισσες είναι διαβόητες για τη δύναμη του χαρακτήρα, την ανεξαρτησία, την επιρροή τους και την συσσώρευση περιουσιακών στοιχείων και πόρων. Η Κυνίσκα πιθανώς κληρονόμησε μέρος της περιουσίας του βασιλιά Αρχιδάμου το 427 π.Χ. και πιθανώς στην ιπποτροφία, επειδή η οικογένεια του Λύσανδρου, υποστηρικτή του Αγησιλάου, είχε δεσμούς στην Κυρήνη, από την οποία προέρχονταν εξαιρετικά άλογα αρματοδρομιών. Επιπλέον, υπήρχε πάντα η δυνατότητα απουσίας, ακόμη και για τους νικητές των ιππικών, είτε σε ατομικό είτε ομαδικό επίπεδο, αφού οι ιδιοκτήτες δεν ήταν υποχρεωμένοι να παρευρίσκονται στην Ολυμπία προκειμένου να ανακηρυχθούν νικητές. Παρ’ όλα αυτά είναι απορίας άξιο……..πως μία πριγκίπισσα θα ενεργούσε εκτός Σπάρτης χωρίς την διαβούλευση ή έγκριση από τους άνδρες συγγενείς.
Ιστορικά στοιχεία
Είναι γεγονός ότι εντυπωσιακά μνημεία μνημονεύουν τις νίκες της Κυνίσκας όπως το πομπώδες επίγραμμα στη βάση της Ολυμπίας. Οι πρώτες λέξεις, ωστόσο, είναι «Σπάρτη», «βασιλείς», «πατέρες» και «αδελφοί» με την Κυνίσκα να αναφέρεται ως εμοί (μου). Η Pomeroy εντοπίζει την «φωνή» της στο επίγραμμα στην τελευταία πρόταση, όπου οι λέξεις «εγώ» και «μόνη», αντιπροσωπεύουν την Κυνίσκα ως ομιλήτρια. Ωστόσο, το επίγραμμα – το φαινομενικά αδιάσειστο αποδεικτικό στοιχείο – πιθανότατα συντέθηκε από άνδρα. Στην Ελληνική Ανθολογία χαρακτηρίζεται ανώνυμο και ο Παυσανίας (3.8.2) αναφέρεται στο επίγραμμα ως γραμμένο «από κάποιον άνθρωπο ή άλλον». Στην καλύτερη περίπτωση, το επίγραμμα ανατέθηκε σε χαράκτη με οδηγίες από την Κυνίσκα (ή τον αδερφό της). Επίσης, τα ποιητικά χαρακτηριστικά είναι τυποποιημένα. Όπως έχει αποδείξει ο καθηγητής κλασσικών επιστημών David C. Young, υπάρχουν παρόμοιοι χαρακτηρισμοί όπως «πρώτος» ή «ο ένας» ή «μοναδικός» οι οποίοι βρίσκονται σε επιγραφές και αναφέρονται σε αθλητές που πέτυχαν «ιστορικές νίκες». Ως «μοναδική γυναίκα σε όλη την Ελλάδα» που νίκησε στην Ολυμπία, η Κυνίσκα έθεσε αυτό που ο Young αποκαλεί «ρεκόρ φύλου» αλλά ήταν αυτό το κίνητρο για την συμμετοχή της;
Η πιο πρόσφατη πηγή είναι ο Ξενοφών, παλιός φίλος του Αγησιλάου, ο οποίος όταν επέστρεψε στην Ελλάδα με τον Αγησίλαο το 394 π.Χ., του δόθηκε ένα κτήμα στο Σκίλλο της Ολυμπίας και ορίσθηκε ως πρόξενος της Σπάρτης στην Ολυμπία. Ο Ξενοφών πιθανώς γνώριζε την Κυνίσκα, αλλά θεωρεί ότι ο Αγησίλαος προέτρεψε την αδελφή του να διεκδικήσει την Ολυμπιακή νίκη. Αναφέρει δε ότι ο Αγησίλαος εξέτρεφε κυνηγετικά και πολεμικά άλογα:
ἐκεῖνό γε μὴν πῶς οὐ καλὸν καὶ μεγαλογνῶμον, τὸ αὐτὸν μὲν ἀνδρὸς ἔργοις καὶ κτήμασι κοσμεῖν τὸν ἑαυτοῦ οἶκον, κύνας τε πολλοὺς θηρευτὰς καὶ ἵππους πολεμιστηρίους τρέφοντα, Κυνίσκαν δὲ ἀδελφὴν οὖσαν πεῖσαι ἁρματοτροφεῖν καὶ ἐπιδεῖξαι νικώσης αὐτῆς ὅτι τὸ θρέμμα τοῦτο οὐκ ἀνδραγαθίας ἀλλὰ πλούτου ἐπίδειγμά ἐστι.
[9-6] Αναμφίβολα η απόδειξη της γενναιοφροσύνης του είναι και το γεγονός ότι αυτός κοσμεί την οικία του με έργα ανδρικά και αντικείμενα, ότι εξέθρεψε πολλούς κυνηγητικούς και πολεμικούς ίππους και έπεισε την αδελφή του Κυνίσκα να τρέφει ίππους δι’ αρματοδρομίας με σκοπό όπως αποδείχτηκε όταν αυτή νίκησε, ότι η εκτροφή δεν είναι απόδειξη ανδραγαθίας αλλά πλούτου.
Ο Ξενοφών συνεχίζει λέγοντας ότι ο Αγησίλαος θεωρούσε ότι η νίκη στην Ολυμπία είχε μικρή αξία και θα ήταν καλύτερα να είναι καλός βασιλιάς. Ο Ξενοφών μάλλον ταυτίζει το περιστατικό με τον χαρακτηρισμό του Αγησίλαου ως ενάρετου, μετριόφρονα και οικονομικά συντηρητικού. Οι στόχοι του Αγησιλάου μπορεί να ήταν εν μέρει οικονομικοί και τοπικοί, αλλά όπως αναφέρεται παρακάτω, ίσως είχε υπόψη του τους Ηλείους και τον Αλκιβιάδη.
Περίπου πέντε αιώνες μετά περί το 100 π.Χ. ο Πλούταρχος επαινεί επίσης την σεμνότητα του τρόπου ζωής του Αγησιλάου και του οίκου του (συμπεριλαμβανομένων των λιτών ξύλινων ειδωλίων που προσέφερε η κόρη του σε μια εορταστική εκδήλωση) και προσθέτει:
Οὐ μὴν ἀλλὰ ὁρῶν ἐνίους τῶν πολιτῶν ἀπὸ ἱπποτροφίας δοκοῦντας εἶναί τινας καὶ μέγα φρονοῦντας, ἔπεισε τὴν ἀδελφὴν Κυνίσκαν ἅρμα καθεῖσαν ᾿Ολυμπίασιν ἀγωνίσασθαι, βουλόμενος ἐνδείξασθαι τοῖς ῞Ελλησιν ὡς οὐδεμιᾶς ἐστιν ἀρετῆς, ἀλλὰ πλούτου καὶ δαπάνης ἡ νίκη.» Πλούταρχος «Βίοι Παράλληλοι» Αλκιβιάδης παρ. 20.
«Βλέποντας δε μερικούς πολίτες να θεωρούν τους εαυτούς τους σημαντικούς και να κομπάζουν επειδή εξέτρεφαν άλογα, έπεισε την αδελφή του Κυνίσκα να στείλει άρμα στην Ολυμπία για να αγωνισθεί, θέλοντας να αποδείξει στους Έλληνες ότι η νίκη δεν είναι κατόρθωμα αρετής αλλά οφείλεται στον πλούτο και την δαπάνη».
Η χρήση κοινών λέξεων από τον Ξενοφώντα και τον Πλούταρχο (πείθω, αποδεικνύω) και σε ένα Σπαρτιάτικο ρητό, καταδεικνύει ότι ο Αγησίλαος επηρεασμένος από τις εγχώριες τάσεις, ήθελε να στείλει ένα μήνυμα σε όλους τους Έλληνες και όχι μόνο στους Σπαρτιάτες. Όσον αφορά στον Παυσανία, αυτός αγνοεί τον ρόλο του Αγησίλαου και καταλογίζει στην Κυνίσκα φιλοδοξία και πρωτοβουλία λέγοντας:
[3.8.1-8.2] Ἀρχιδάμου δὲ ὡς ἐτελεύτα καταλιπόντος παῖδας Ἆγίς τε πρεσβύτερος ἦν ἡλικίᾳ καὶ παρέλαβεν ἀντὶ Ἀγησιλάου τὴν ἀρχήν. ἐγένετο δὲ Ἀρχιδάμῳ καὶ θυγάτηρ, ὄνομα μὲν Κυνίσκα, φιλοτιμότατα δὲ ἐς τὸν ἀγῶνα ἔσχε τὸν Ὀλυμπικόν καὶ πρώτη τε ἱπποτρόφησε γυναικῶν καὶ νίκην ἀνείλετο Ὀλυμπικὴν πρώτη. Κυνίσκας δὲ ὕστερον γυναιξὶ καὶ ἄλλαις καὶ μάλιστα ταῖς ἐκ Λακεδαίμονος γεγόνασιν Ὀλυμπικαὶ νῖκαι, ὧν [ἡ] ἐπιφανεστέρα ἐς τὰς νίκας ἐστὶν αὐτῆς. δοκοῦσι δὲ οἱ Σπαρτιᾶταί μοι ποίησιν καὶ ἔπαινον τὸν ἀπ’ αὐτῆς ἥκιστα ἀνθρώπων θαυμάσαι: ὅτι γὰρ μὴ τῇ Κυνίσκᾳ τὸ ἐπίγραμμα ἐποίησεν ὅστις δή, καὶ ἔτι πρότερον Παυσανίᾳ τὸ ἐπὶ τῷ τρίποδι Σιμωνίδης τῷ ἀνατεθέντι ἐς Δελφούς, ἄλλο [δέ] γε παρὰ ἀνδρὸς ποιητοῦ Λακεδαιμονίων τοῖς βασιλεῦσιν οὐδέν ἐστιν ἐς μνήμην». – Παυσανίου Ἑλλάδος Περιήγησις 6 Ἠλιακῶν Β’.
[3.81-8.2] ‘Όταν πέθανε ο Αρχίδαμος αφήνοντας πίσω του γιους, τον διαδέχτηκε στην εξουσία ο Άγις, ο πρεσβύτερος, και όχι ο Αγησίλαος. Ο Αρχίδαμος είχε επίσης και μια κόρη που ονομαζόταν Κυνίσκα, η οποία επιθυμούσε πολύ να διαπρέψει στους Ολυμπιακούς αγώνες. Ήταν η πρώτη γυναίκα που εξέτρεφε άλογα και η πρώτη που κέρδισε Ολυμπιακή νίκη. Υπήρχαν και άλλες γυναίκες μετά την Κυνίσκα και ιδιαίτερα γυναίκες από την Λακεδαίμονα, οι οποίες νίκησαν σε Ολυμπιακούς αγώνες, αλλά καμιά δεν είναι διάσημη όσο αυτή. Νομίζω ότι οι Σπαρτιάτες λιγότερο απ’ όλους τους άλλους θαύμασαν την ποίηση και τον έπαινο, διότι εκτός από το επίγραμμα για την Κυνίσκα και παλιότερα αυτό που έγραψε ο Σιμωνίδης για τον Παυσανία στον τρίποδα που αφιερώθηκε στους Δελφούς κανένας άλλος ποιητής δεν έγραψε σε ανάμνηση των βασιλέων των Λακεδαιμονίων.
Περί το 150 – 170 π.Χ. ο Παυσανίας αναφέρει τα ηρώα και τις επιγραφές προς τιμήν της Κυνίσκας (αν και δεν τα αντέγραψε) καθώς και μνημεία άλλων Σπαρτιατών, αλλά εκείνη την περίοδο ο αθλητικός κόσμος ήταν πολύ διαφορετικός από εκείνον της Κλασσικής Ελλάδας. Ο Παυσανίας αφηγήθηκε τις «υπερβολικές» παραδόσεις σε μια εποχή κατά την οποία άκμαζαν πλούσιες, ισχυρές Ελληνίδες βασίλισσες και Ρωμαίες αυτοκράτειρες και δίδονταν περισσότερες ευκαιρίες στα γυναικεία αθλήματα. Αυτό είχε ως επακόλουθο να αυξηθούν με τον χρόνο οι ιστορικές πηγές για την Κυνίσκα και τα κίνητρά της να αναγνωρισθούν από άνδρες ιστορικούς. Ο Πλούταρχος επανέλαβε τα σχεδόν όμοια σχόλια του Ξενοφώντα, αλλά ο Παυσανίας, όπως και στην Ελληνική βιογραφία, επεξεργάστηκε τις λιγοστές λέξεις του επιγράμματος στο οποίο βλέπει μια γυναίκα που πιεζόμενη από τον αδερφό της να κερδίσει στην Ολυμπία γινόταν όλο και πιο ανεξάρτητη, φιλόδοξη και αξιοθαύμαστη.
Πολιτική & άρματα
Εξετάζοντας το ιστορικό πλαίσιο (βλέπε χρονολογία παρακάτω) διαπιστώνουμε ότι η συμμετοχή της Κυνίσκας συνέβη κατά την διάρκεια του 5ου αιώνα, μετά από μια μεγάλη περίοδο έντονης διαμάχης μεταξύ Σπάρτης και Αθηνών. Η Ηλεία μετά από μια μακρά παράδοση συνεργασίας και συμμαχίας με την Σπάρτη τόσο στον αθλητισμό όσο και στην πολιτική, αφότου συγκροτήθηκε ως πόλις – κράτος (περ. 470 π.Χ.) προσέγγισε την Αθήνα και όντας διάσημη για την εκτροφή αλόγων πιθανόν να θεωρήθηκε απειλή για τις φιλοδοξίες της Σπάρτης στον εν λόγω τομέα. Ο κατάλογος των Ολυμπιακών νικών της Σπάρτης στο τέθριππο φανερώνει την ραγδαία στροφή στην εκτροφή αλόγων και τους αγώνες άρματος από το 448 π.Χ. και μετά. Ο Παυσανίας (6.2.1) παρατηρεί ότι οι Σπαρτιάτες έγιναν οι πιο φιλόδοξοι (φιλοτιμοτάτα) εκτροφείς αλόγων μεταξύ των Ελλήνων «μετά την Περσική εισβολή» και είναι πιθανό τα Περσικά άλογα που αποκτήθηκαν από τη μάχη των Πλαταιών (Ηρόδοτος 9.81) να συνέβαλαν σ’ αυτή την ανάπτυξη.
Ο Stephen Hodkinson συσχετίζει την εν λόγω ανάπτυξη με δημογραφικές μεταβολές, συγκεντρώσεις ιδιοκτησίας και επιδιώξεις πολιτικής – κοινωνικής ισχύος. Σίγουρα, υπήρξε μια αξιόλογη σειρά νικών, καθώς οι Σπαρτιάτες κέρδιζαν τον τέθριππο σχεδόν σε κάθε Ολυμπιάδα (7 στις 8) από το 448 – 420 π.Χ. Ωστόσο, την ίδια περίοδο η Σπάρτη ανησυχούσε όλο και περισσότερο για τις φιλοδοξίες και την φιλία Αθηνών και Ηλείας, οι οποίες είχαν επίσης ισχυρή ιππική παράδοση και φήμη. Η εμφάνιση και νίκες στην Ολυμπία, η επιρροή, ακόμα και η εκμετάλλευση του ιερού ήταν παραπολιτικά «εργαλεία» στις διακρατικές σχέσεις με αποτέλεσμα να επηρεάζονται οι εσωτερικές και εξωτερικές αντιπαλότητες.
Ο μεγαλύτερος αδερφός της Κυνίσκας, ο Άγις ήταν βασιλιάς της Σπάρτης (427-400 π.Χ.) κατά την περίοδο έντασης μεταξύ Σπάρτης και Ηλείας, η οποία οδήγησε σε συγκρούσεις και πόλεμο. Η Σπάρτη αισθάνθηκε εγκαταλειμμένη όταν η Ηλεία το 420 π.Χ. (μετά από μια σύγκρουση στο Λέπρεο) προσχώρησε στην Αθήνα μαζί με το Άργος και την Μαντινεία σε μια αντι-Σπαρτιατική συμμαχία, οι όροι της οποίας χαράχτηκαν σε έναν πυλώνα στην Ολυμπία.
Όπως αφηγείται ο Θουκυδίδης(5.49-50) η Ηλεία επέβαλε πρόστιμο και στη συνέχεια απαγόρευσε στην Σπάρτη να θυσιάζει ή να αγωνίζεται στην Ολυμπία (υποτίθεται ότι εισήλθε στο έδαφος της Ηλείας κατά τη διάρκεια ιερής ανακωχής). Όπως έχει σχολιασθεί σε πρόσφατη μελέτη: «Το κύρος του Ολυμπίου Διός ήταν σπουδαίο, αλλά η Ηλεία το εκμεταλλευόταν με άθλιο τρόπο».
Δεν είναι σίγουρο για πόσο διάστημα αποβλήθηκε η Σπάρτη από την Ολυμπία, ίσως μέχρι το 400 π.Χ.αλλά το βέβαιο είναι ότι κινδύνευε η κυριαρχία της στις αρματοδρομίες. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Λίχας, ένας Σπαρτιάτης προερχόμενος από ευγενή οικογένεια η οποία είχε ιπποφορβείο και με προσωπικούς – πολιτικούς δεσμούς με το Άργος, συμμετείχε το 420 π.Χ. στις αρματοδρομίες παραποιώντας την συμμετοχή του ως Θηβαϊκή ή Βοιωτική. Όταν κέρδισε η ομάδα, ο Λίχας έστεψε τον ηνίοχο και στον ενθουσιασμό του, αποκάλυψε την «παράνομη» συμμετοχή του. Ο Simon Hornblower χαρακτήρισε αυτήν την κατάσταση ως «μια από τις πιο τεταμένες και δραματικές στιγμές στην ιστορία των Ολυμπιακών αγώνων». Φοβούμενη την βίαιη αντίδραση της Σπάρτης η Ηλεία τοποθέτησε φρουρά στους αγώνες, με ενισχύσεις να καταφθάνουν από την Αθήνα, το Άργος και την Μαντινεία, αλλά η Σπάρτη τελικά δεν επιτέθηκε κατά την διάρκεια των αγώνων.
Λίγα χρόνια μετά (περ. 414 π.Χ.) επιδεινώνοντας την ήδη τεταμένη κατάσταση η Ηλεία αρνήθηκε στον Άγη να θυσιάσει και να προσευχηθεί στην Ολυμπία για νίκη στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Οι ιστορικές πηγές συμφωνούν ότι η Σπάρτη ήταν εξοργισμένη για την απαγόρευση και το περιστατικό με τον Λίχα, καθώς και την προσβολή προς τον Άγη. Τεχνικά, η Νικίειος Ειρήνη (421-413 π.Χ.) έγινε αποδεκτή, αλλά είτε ίσχυε η απαγόρευση είτε όχι, ακολούθησε ψυχροπολεμικό κλίμα μεταξύ Σπάρτης και Ηλείας – Αθηνών. Τόσο κατά τη διάρκεια της άβολης ειρήνης όσο και μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, η Ολυμπία αποτελούσε πεδίο αντιπαραθέσεων. Ο Λίχας νίκησε το 420 π.Χ. «μέσω Θηβών» ενώ ο Αλκιβιάδης το 416 π.Χ. με δραματικό τρόπο και έκτοτε η Σπάρτη δεν κέρδισε ξανά μέχρι το 396 π.Χ.
Αλκιβιάδης
Για να κατανοήσουμε την Κυνίσκα, πρέπει να στραφούμε στην Αθήνα και την «διαδρομή» του Αλκιβιάδη, ο οποίος την δεκαετία του 420 π.Χ. παντρεύτηκε στην πλούσια, οικογένεια του Καλλίδα Β’ η οποία ασχολείτο με την εκτροφή αλόγων. Το όνομα της συζύγου του ήταν Ιππαρέτη (=ιππική αριστεία) και του πεθερού του ήταν Ιππόνικος Γ’. Ενεργώντας υπονομευτικά ο Αλκιβιάδης υπέσκαψε την Νικίειο Ειρήνη ωθώντας και τις συμμάχους της Αθήνας, ήτοι την Ηλεία, το Άργος και την Μαντινεία, να συμμετάσχουν το 418 π.Χ. στη μάχη της Μαντινείας εναντίον της Σπάρτης. Ενώ η Σπάρτη είχε αποκλειστεί, η συμμετοχή του Αλκιβιάδη στους Ολυμπιακούς αγώνες του 416 π.Χ. ήταν πομπώδης. Σε μια αχαλίνωτη επίδειξη δύναμης, συμμετείχε με περισσότερα άρματα (επτά τον αριθμό) κερδίζοντας τις περισσότερες νίκες, προωθώντας τη φήμη του πέρα από οποιαδήποτε Σπαρτιατική αίσθηση λιτότητας (αιδώς). Αντί για άγαλμα στην Ολυμπία, η αυτοδιαφήμιση και ο αυτοθαυμασμός περιελάμβανε μια ωδή νίκης από τον Ευριπίδη που υμνούσε το κατόρθωμα «που κανένας άλλος Έλληνας δεν είχε»…………ένα κατόρθωμα που πέτυχε «χωρίς κόπο»:
«Εσένα θα υμνήσω, γιε του Κλεινία. Είναι ωραία η νίκη. Αλλά το πιο ωραίο απ’ όλα είναι αυτό που έκανες εσύ και κανένας άλλος Έλληνας, να πάρεις στους αγώνες των αρμάτων την πρώτη και τη δεύτερη και την τρίτη νίκη και να στεφανωθείς άκοπα δυο φορές με την ιερή ελιά, δίνοντας το όνομα σου στη βροντερή φωνή του κήρυκα, για να το διαλαλήσει». (Επινίκιος Ευρυπίδη για τον Αλκιβιάδη)
Υποστηρίζοντας την Σικελική εκστρατεία το 415 π.Χ. ο Αλκιβιάδης αφού έκανε προσωπική αναφορά στην ιπποδρομιακή φήμη του, την οποία κατέκτησε με δημόσια επίδειξη πλούτου (μεγαλομανία) στη συνέχεια εγκατέλειψε την αποστολή και κατευθύνθηκε στη Σπάρτη για δύο χρόνια.
Η Κυνίσκα και ο Αγησίλαος κατά την σύντομη παραμονή του Αλκιβιάδη στην Σπάρτη πληροφορήθηκαν τις ιστορίες του για την Ολυμπιακή δόξα, γεγονός που ίσως πυροδότησε ανάλογες φιλοδοξίες ή ζήλια. Ο βασιλιάς Άγης ζήλεψε την δημοφιλία του Αλκιβιάδη, ο οποίος όντας ανήσυχος και προφανώς ανεπιθύμητος ως καλεσμένος αναγκάστηκε να φύγει λόγω της φημολογούμενης (και όχι απίθανης) αποπλάνησης και εγκυμοσύνης της Τιμαίας συζύγου του Άγη. Η Τιμαία φέρεται να αποκαλούσε κατ’ ιδίαν τον μικρό της γιο Λεωτυχίδα, ως «Αλκιβιάδη».
Σύμφωνα με τον ιστορικό Paul Cartledge: «Ήταν σίγουρα το εντυπωσιακότερο σκάνδαλο του Αθηναϊκού Πολέμου και ίσως το μεγαλύτερο τοπικό σκάνδαλο στην Σπαρτιατική ιστορία. Αργότερα, κατά τη διάρκεια της διαμάχης για την διαδοχή, ο Αγησίλαος κατηγόρησε τον Λεωτυχίδα ως παράνομο. Ο Αλκιβιάδης μετά την Σπάρτη πήγε στην Περσία, αλλά το 411 π.Χ. επέστρεψε στην Αθήνα για να αντιμετωπίσει τις ναυτικές επιχειρήσεις της Σπάρτης και κατόπιν επέστρεψε στην Περσία. Ο Άγις τρέφοντας μίσος για τον Αλκιβιάδη και φοβούμενος ότι οι ελπίδες της Αθήνας για κυριαρχία θα συνεχίζονταν όσο ζούσε, πιθανότατα κανόνισε την δολοφονία του στη Φρυγία το 404 π.Χ.
Κατά τον Ηλειακό πόλεμο (402-400 π.Χ.) ο Άγις ηγήθηκε εκστρατειών στην Ολυμπία και υποκίνησε εξεγέρσεις στην Ελλάδα, αναγκάζοντας την Ηλεία να παραδοθεί. Η Σπάρτη διέταξε την ανεξαρτησία των απομακρυσμένων πόλεων από την Ηλεία και οι ειρηνευτικές συμφωνίες επέτρεπαν ξανά στους Σπαρτιάτες να θυσιάζουν και να αγωνίζονται στην Ολυμπία, αλλά η Ηλεία παρέμεινε ως «επόπτης των αγώνων». Στα τέλη της άνοιξης ή του καλοκαιριού του 400 π.Χ. ο Άγις πέθανε και τον διαδέχθηκε ο Αγησίλαος, ο ετεροθαλής αδερφός του.
Αγησίλαος
Μάλλον κοντός και χωλός εκ γενετής, ο Αγησίλαος συμμετείχε στην στρατιωτική εκπαίδευση της Σπαρτιατικής Αγωγής χωρίς να αναμένει ότι θα γίνει βασιλιάς. Στον αντίποδα ο Αλκιβιάδης διέθετε όλα όσα δεν είχε ο Αγησίλαος ως νέος, αφού ήταν εμφανίσιμος, διάσημος, επιτυχημένος, ταπεινός, αλλά και ανήθικος. Ο Αγησίλαος δεν έτρεφε ιδιαίτερο θαυμασμό για τους αθλητές και τον αθλητισμό γενικότερα, θεωρώντας ότι η αθλητική εκπαίδευση έχει μικρή αξία για το κράτος και έβλεπε τους ιππικούς αγώνες ως επίδειξη πλούτου, ενώ του άρεσε το κυνήγι, η στρατιωτική εκπαίδευση και εκτιμούσε ιδιαίτερα την ατομική ιππασία. Η άνοδος του Αγησιλάου με τη βοήθεια ή την χειραγώγηση του Λυσάνδρου, είναι αμφιλεγόμενη. Έχοντας να αντιμετωπίσει την δυσοίωνη προφητεία ότι ένας χωλός βασιλιάς θα έφερνε προβλήματα, ο Αγησίλαος κατηγόρησε τον Λεωτυχίδη ως νόθο γιο του Αλκιβιάδη και όταν στέφθηκε βασιλιάς μαζί με την περιουσία του Άγη «κληρονόμησε» την εχθρότητα της Σπάρτης εναντίον της Ηλείας και των Αθηνών.
Το φθινόπωρο του 400 π.Χ. η Σπάρτη κήρυξε πόλεμο στην Περσία και παρόλο που ο Αγησίλαος ήταν απασχολημένος με την πολιτική και τον πόλεμο, δεν παρέλειψε περί το 396 π.Χ. να επιτεθεί και στην υστεροφημία του Αλκιβιάδη.
Οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν ότι αν όντως ο Αγησίλαος πίεζε την Κυνίσκα να αγωνιστεί, το έκανε για λόγους που αφορούσαν στην Σπάρτη και συγκεκριμένα σε ηθικούς, οικονομικούς, στρατιωτικούς πόρους ή σε πολιτικούς αντιπάλους. Μετά τον Ξενοφώντα, κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο Αγησίλαος πίεσε την Κυνίσκα να κερδίσει για να δυσφημίσει την αγωνιστική ιπποκομία στην Σπάρτη, κάτι το οποίο δεν απέδωσε αφού η εκτροφή αλόγων παρέμεινε αδιαμφισβήτητη ένδειξη πλούτου και μετά την νίκη της Κυνίσκας, αφού η Σπάρτη νίκησε στους επόμενους αγώνες (388 και το 384 π.Χ.). Επιπλέον, ο Αλκιβιάδης είχε αποδείξει αυτό που όλοι γνώριζαν, ότι η συμμετοχή με άρματα στην Ολυμπία αφορούσε στα χρήματα και όχι στις δεξιότητες.
Μήπως όμως η ταξική αντιπαλότητα έκανε τον Αγησίλαο να αισθάνεται απειλούμενος από τους Σπαρτιάτες ανταγωνιστές και το κύρος τους; Έχοντας δυσφημίσει τον Λεωτυχίδα, ο πλούτος και η κοινωνική του θέση ως Ευρυποντίδης βασιλιάς ήταν πέραν πάσης αμφιβολίας. Φαίνεται λογικό ότι ένα από τα κίνητρά του ήταν ότι ήθελε οι Σπαρτιάτες να διατηρήσουν και να αξιοποιήσουν καλύτερα τους πόρους κάτι το οποίο απέδειξε με τις πράξεις του συμμετέχοντας και ενθαρρύνοντας την εκτροφή στρατιωτικών ίππων.
Ο Cartledge προσπαθεί να εξηγήσει την «φαινομενικά εκκεντρική συμπεριφορά» του Αγησιλάου στις αρματοδρομίες, λέγοντας ότι απείχε συνειδητά, αναθέτοντας στην Κυνίσκα να υπερασπιστεί την οικογενειακή τιμή στην Ολυμπία. Απορρίπτοντας τον υπαινιγμό του Ξενοφώντα για ηθικά ζητήματα, διαισθάνεται ότι ο Αγησίλαος ήθελε να προβάλει την εικόνα, ότι είναι υπεράνω επιδείξεων πλούτου και ότι επιζητά την κοινωνική καταξίωση σε λαϊκούς διαγωνισμούς όπου παρά τον πλούτο του, προτιμά να παραμείνει απλοϊκός. Φαίνεται να υπονοεί ότι ο Αγησίλαος επέτρεψε στην Κυνίσκα να συμμετάσχει, ενώ δεν του άρεσαν τα μνημεία της, αλλά η συμμετοχή της υποτίθεται ότι τόνιζε την Πανελλήνια στάση του Αγησίλαου την δεκαετία του 390 π.Χ. Σε αυτό το θέμα, ο Cartledge προτιμά να ερμηνεύει τον Αγησίλαο ως άνθρωπο «μεγαλόψυχο» αλλά στην πραγματικότητα συμμετείχε στην Ολυμπία, πολιτικά και προσωπικά, μέσω της Κυνίσκας. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Αγησίλαος ήθελε να απευθυνθεί στους Έλληνες και η χρησιμοποίηση μιας γυναίκας μέλους της οικογενείας του υποδηλώνει ότι είχε και τον Αλκιβιάδη στο μυαλό του.
Την δεκαετία του 390 π.Χ. ο Αλκιβιάδης είχε φύγει, αλλά δεν είχε ξεχαστεί, αφού η μνήμη των υβριστικών προσβολών του ήταν ακόμα ενοχλητική. Στην Αθήνα το 399 π.Χ. η δημόσια δίκη του Σωκράτη, φίλου των Αλκιβιάδη και Ξενοφώντα, ανέδειξε το ζήτημα των κρατικών επιβραβεύσεων για τους πλούσιους νικητές αρματοδρομιών, οι οποίοι σύμφωνα με τον Σωκράτη, δεν χρειάζονταν την υποστήριξη του κράτους.
Το 397 π.Χ. ο Ισοκράτης στο έργο του «Περί ζεύγους» περιγράφει τον λόγο του εναγόμενου Αλκιβιάδη του νεότερου, όπου στο πλαίσιο δίκης βλάβης, υπερασπίζεται τον ομώνυμο πατέρα του απέναντι στις κατηγορίες του Τεισία από το Άργος ότι ο διάσημος πολιτικός είχε οικειοποιηθεί το άρμα του τελευταίου, με το οποίο νίκησε στους Ολυμπιακούς αγώνες και το τελευταίο τμήμα του έργου, αποτελεί έναν έπαινο για τον χαρακτήρα και τις επιλογές του πρεσβύτερου Αλκιβιάδη. Αρχικά ο ομιλητής απέδωσε την ενοχοποίηση του πατέρα του για τη διακωμώδηση των Μυστηρίων στους ολιγαρχικούς κύκλους της πόλης, γεγονός που τον ανάγκασε να καταφύγει στους εχθρούς της Αθήνας. Συνεχίζοντας χαρακτήρισε ως συκοφαντικούς τους ισχυρισμούς ότι καθοδήγησε στρατιωτικά τους Λακεδαιμόνιους και ότι τους συμβούλευσε να οχυρώσουν τη Δεκέλεια.
Ο Αλκιβιάδης παρέμενε επίκαιρος. Στο ερώτημα: Πώς μπορούσε η Σπάρτη και η βασιλική οικογένεια του Αγησιλάου να ακυρώσουν έναν νεκρό και να εξορκίσουν την ιππική δόξα του Αλκιβιάδη; η απάντηση βρίσκεται στην Ολυμπία, τον τόπο στον οποίο αγωνίστηκε ο Αλκιβιάδης η οποία εκτός από πεδίο αθλητικών αντιπαραθέσεων προσφερόταν ταυτόχρονα για πολιτικά μηνύματα πανελλήνιας εμβέλειας.
Ο λόγος που δεν συμμετείχε αυτοπροσώπως ο Αγησίλαος
Ακόμα και πριν αναχωρήσει στην Μικρά Ασία, ο Αγησίλαος ουδέποτε σκέφτηκε να διαγωνιστεί στην Ολυμπία, αφού δεν συμφωνούσε με τους αγώνες άρματος και η ήττα θα ήταν ταπεινωτική, ενώ η νίκη δεν θα ήταν αρκετή, αφού ο Αλκιβιάδης είχε τοποθετήσει ψηλά τον πήχη. Το ρεκόρ του δεν μπορούσε να ξεπεραστεί, αλλά η φήμη του έπρεπε να ακυρωθεί και ο τρόπος ήταν η Κυνίσκα. Αν έχανε θα ήταν απλά μια γυναίκα που έχασε, ενώ αν νικούσε θα πετύχαινε κάτι επίτευγμα για την Σπάρτη, ως η «μοναδική γυναίκα Ολυμπιονίκης» σε όλη την Ελλάδα», γελοιοποιώντας τον ισχυρισμό του Αλκιβιάδη περί αριστείας.
Αγησίλαος και Όμηρος
Πού εμπνεύστηκε ο Αγησίλαος την ιδέα να χρησιμοποιήσει μια γυναίκα αθλήτρια σε έναν ανδρικό άθλημα; Μπορεί να ήταν ιδέα της Κυνίσκας, αλλά μάλλον εμπνεύστηκε από την επική ποίηση και συγκεκριμένα από τον Όμηρο.
Ο Αγησίλαος πριν μεταβεί στην Μικρά Ασία το 396 π.Χ. προσέφερε θυσίες στην Αυλίδα, μιμούμενος τον Αγαμέμνονα, ως ηγέτης Ελληνικής δύναμης εναντίον Ασιατικού αντιπάλου. Αργότερα στην Έφεσο, όταν ο Αγησίλαος επέτρεψε σε πλούσιους άνδρες να παρέχουν άλογα ιππικού για να απαλλαγούν από την στρατιωτική τους θητεία, είπε ότι ακολουθούσε το παράδειγμα του Αγαμέμνονα. Στην αρματοδρομία που αναφέρεται στην Ιλιάδα, η ομάδα του άρματος του Μενελάου, περιελάμβανε τη φοράδα Αίθη, η οποία δόθηκε από ένα πλούσιο χορηγό τον Εχέπωλο στο Αγαμέμνονα και στη συνέχεια στο Μενέλαο. Κατά τη διάρκεια του αγώνα, ο Αντίλοχος προειδοποίησε την ομάδα του ότι η ήττα από ομάδα «φοράδων» αποτελούσε όνειδος.
Ιδού λοιπόν η ιδέα…… «άρματα και προσβολή λόγω φύλου». Αιώνες αργότερα, η νίκη της Κυνίσκας είχε τα δικά της, Ομηρικά στοιχεία περί φύλου, τιμής, αντιπαλότητας, προσβολών και εξαπάτησης. Η φοράδα Αίθη, που δόθηκε από αδελφό βασιλιά, για να αγωνιστεί ο «απατημένος» Σπαρτιάτη βασιλιά Μενέλαο, αναβίωνε στο πρόσωπο της πρόθυμης να αγωνιστεί πριγκίπισσας παρακινούμενη από τον Αγησίλαο, βασιλιά των Σπαρτιατών και αδερφό ενός επίσης απατημένου βασιλιά. Η Σπάρτη θα εξόρκιζε επιτέλους την Ολυμπιακή νίκη του Αλκιβιάδη, καθώς το άρμα της Κυνίσκας θα κάλπαζε στο Ολυμπιακό ιπποδρόμιο προς τη νίκη.
Η δεύτερη νίκη
Με την ίδια ομάδα, η Κυνίσκα κέρδισε τη δεύτερη και τελευταία νίκη της το 392 π.Χ. εγείροντας την εύλογη απορία……..γιατί περιορίστηκε στις δύο νίκες αφού ήταν φιλόδοξη; Η απάντηση βρίσκεται στον Αγησίλαο που ήθελε μία δεύτερη νίκη από την Κυνίσκα.
Ο Αγησίλαος είχε μεταβεί στην Ιωνία το 396 π.Χ. αλλά επέστρεψε το 394 π.Χ. (για να αντιμετωπίσει τον Κορινθιακό Πόλεμο του 395-386 π.Χ.) και πιθανότατα παρευρέθηκε το 392 π.Χ. στους Ολυμπιακούς αγώνες. Όταν ο φιλοξενούμενος γιος του Φαρνάβαζου, του ζήτησε να τον βοηθήσει, ο Αγησίλαος προσπάθησε να εξασφαλίσει ότι ο γιος του Ευάλκη, μπορούσε να συμμετάσχει στον αγώνα δρόμου στην Ολυμπία το 392 π.Χ., οπότε ο Αγησίλαος θα ήταν παρών στους αγώνες. Επίσης, κάποιος ενήλικας άντρας έπρεπε να δηλώσει το άρμα για την Κυνίσκα. Ο Αγησίλαος δεν ήταν εκεί για να ανταγωνιστεί, αλλά για να απολαύσει το αποτέλεσμα της έμπνευσής του. Ως θεατής, μπορούσε να παρακολουθήσει την ομάδα της Κυνίσκας να δίνει το μήνυμα, δείχνοντας ότι η πρώτη νίκη δεν ήταν τυχαία. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν χρήματα. Ακόμα και μια γυναίκα μπορούσε να κερδίσει……δύο φορές.
Συμπεράσματα
Η Κυνίσκα ήταν η «πρώτη γυναίκα σε όλη την Ελλάδα» που κατέκτησε Ολυμπιακή νίκη, αλλά η επιτυχία της δεν είχε σημαντικό αντίκτυπο στους κανονισμούς και την λειτουργία αφού δεν κατάφερε να άρει την απαγόρευση συμμετοχής των γυναικών στους αγώνες. Αξιωματικά λόγω πλούτου, οι αγώνες άρματος ήταν και παρέμειναν σχεδόν αποκλειστικά άθλημα των βασιλέων και των πολύ πλούσιων αντρών.
Αργότερα υπήρξαν και άλλες γυναίκες που κέρδισαν αρματοδρομίες όπως η Σπαρτιάτισσα Ευρυλεονίς η οποία το 368 π.Χ. νίκησε στο αγώνισμα της Πωλικής Συνωρίδας (αρματοδρομία με δύο πουλάρια) η Βελιστίχη της Μακεδονίας η οποία το 268 π.Χ. νίκησε στα αγωνίσματα του τέθριππου και Πωλικής Συνωρίδας και η Βερενίκη Β’ της Αιγύπτου η οποία το 243 π.Χ. νίκησε στις αρματοδρομίες στα Νέμεα. Το 84 π.Χ. δύο γυναίκες από την Ηλεία η Τιμαρέτα και η Θεοδότα κέρδισαν στο αγώνισμα της Συνωρίδας και το Πωλικό Τέθριππο αντίστοιχα. Το 153 μ.Χ. μια άλλη γυναίκα από την Ηλεία, η Κασία Μνασιθέα νίκησε στο Πωλικό Τέθριππο.
Η κούρσα της Κυνίσκας δεν είχε ως στόχο να απελευθερώσει τους αγώνες, να ενισχύσει τις γυναίκες αθλήτριες ή να προκαλέσει συζήτηση για τους ρόλους των φύλων στον αθλητισμό. Η νίκη της ίσως ήταν μια αρχή στο Ολυμπιακό άθλημα των γυναικών, αλλά ήταν επίσης το τέλος, η κορύφωση, των συγκρούσεων της Σπάρτης με την Ηλεία και η απάντηση στον Αλκιβιάδη. Ο Αγησίλαος χρησιμοποίησε την αδερφή του για να δείξει ότι οι νίκες στο Ολυμπιακό άρμα κατακτώνταν από πλούτο και όχι από την ανδρική αριστεία. Επιπλέον, η νίκη της Κυνίσκας ήταν το όχημα της εκδίκησης. Ο Αγησίλαος ήθελε να δυσφημίσει την Ηλεία και τον Αλκιβιάδη, ευτελίζοντας στην ουσία τις Ολυμπιακές αρματοδρομίες. Για τους ιπποτρόφους και πατριαρχικούς Αθηναίους και Ηλείους, το γεγονός ότι κυρίαρχος Ολυμπιονίκης ήταν γυναίκα αποτελούσε τον χειρότερο εφιάλτη τους.
Η Κυνίσκα πιθανότατα πιεζόμενη από τον αδερφό της, παραβίασε τους κανόνες των Ολυμπιακών αγώνων και κέρδισε. Τα μνημεία της μεγαλοπρεπή και μόνιμα, στοίχειωναν την Ηλεία και την Αθήνα επί αιώνες. Έστω και αν περιφρονούσαν συνειδητά την κυριαρχία των ανδρών στην Αθηναϊκή κοινωνία, όπου σύμφωνα με τον Περικλή – «οι γυναίκες να φροντίζουν να μην ακουσθεί το όνομά τους, ούτε για καλό ούτε για κακό μεταξύ των ανδρών» – η επιτυχία της Κυνίσκας και η εκπροσώπηση του φύλου της στην Ολυμπία εξακολουθεί να συζητείται.
Προκειμένου ο αναγνώστης να διαμορφώσει εμπεριστατωμένη άποψη, ακολουθεί συνοπτικό χρονολόγιο των προαναφερθέντων γεγονότων.
Χρονολόγιο
448-424: Σχεδόν διαδοχικές νίκες της Σπάρτης στις αρματοδρομίες.
431 – 404: Πελοποννησιακός Πόλεμος
427: Θάνατος του Σπαρτιάτη βασιλέα Αρχιδάμου. Η Κυνίσκα κληρονομεί την περιουσία.
427–400: Άγις Β’ βασιλεας Σπάρτης.
421: Μεσσηνιακοί και Ναυπάκτιοι αφιερώνουν το άγαλμα της Νίκης του Παιωνίου στην Ολυμπία.
421-413: Νικίειος ειρήνη.
420: Η Ηλεία συμμαχεί με την Αθήνα, το Άργος και την Μαντινεία κατά της Σπάρτης.
420: Η Σπάρτη εισβάλλει στην Ηλεία και αποκλείεται από τους αγώνες στην Ολυμπία.
420: Επεισόδιο με τον Λίχα της Σπάρτης στην Ολυμπία.
418: Μάχη της Μαντινείας, Αθηναίοι εθελοντές, προσβάλλουν την Σπάρτη.
416: Ο Αλκιβιάδης νικά, με πολλαπλές συμμετοχές και εμφανίσεις στην Ολυμπία.
415: Αλκιβιάδης ιπποτροφικό επιχείρημα σε συζήτηση με τον Νικία.
415–412: Σικελική εκστρατεία.
414-412: Ο Αλκιβιάδης στην Σπάρτη και κατόπιν αναχωρεί στην Περσία (412-411).
413: Αναβίωση του πολέμου μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης.
411: Ολιγαρχική επανάσταση του 411. Ο Αλκιβιάδης ανακαλείται στον στόλο της Σάμου
410-408: Μάχες Κυζίκου, Χαλκηδόνας και Βυζάντιου.
407: Αλκιβιάδης επιστρέφει στην Αθήνα, εξορίζεται μετά τη μάχη του Νοτίου το 406 π.Χ.
405: Αλκιβιάδης στη Θρακική χερσόνησο.
404: Τέλος Πελοποννησιακού πολέμου.
404: Οι Σπαρτιάτες οργανώνουν την δολοφονία του Αλκιβιάδη στη Φρυγία.
404-403: Τριάκοντα τύραννοι και Σπαρτιατική φρουρά στην Αθήνα.
403: Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Αθήνα.
402-400: Οι Σπαρτιάτες υπό τον Άγη εισβάλλουν στην Ηλεία, συμμετοχή στην Ολυμπία, ειρηνευτικοί όροι.
400-359: Ο Αγησίλαος γίνεται Ευροποντίδης βασιλιάς της Σπάρτης.
400: Οι διαφορές της Περσίας και της Σπάρτης για τις πόλεις της Ιωνίας οδηγούν σε πόλεμο.
399: Δίκη του Σωκράτη.
397: Λόγος Ισοκράτους στην δίκη του Αλκιβιάδη του νεότερου.
396: Ο Αγησίλαος αναλαμβάνει τη διοίκηση εκστρατείας κατά της Περσίας, περιστατικό στην Αυλίδα.
396: Η πρώτη Ολυμπιακή νίκη της Κυνίσκας.
396: Ολυμπιακό σκάνδαλο κριτών, έφεση του Λέοντα της Αμβρακίας.
396-395: Εκστρατεία Αγησίλαου στη Μικρά Ασία, εκπαίδευση στρατού, στρατολόγηση ιππικού στην Έφεσο.
394: Ο Αγησίλαος επιστρέφει την Ελλάδα για την αντιμετώπιση του Κορινθιακού Πολέμου(395-386).
392: Δεύτερη Ολυμπιακή νίκη της Κυνίσκας. Ο Αγησίλαος εξασφαλίζει την συμμετοχή του γιου του Ευάλκη.
390: Αγησίλαος εισβάλλει στον Ισθμό, διακόπτει την εκμετάλλευση των Ισθμίων από τους Αργείους.
388: Εμφάνιση των αγαλματιδίων του Δία (Ζάνες) στην Ολυμπία, προειδοποίηση στους αθλητές να μην αγωνίζονται για χρήματα.
388: Ο Διονύσιος των Συρακουσών στέλνει πολλά άρματα αλλά αποτυγχάνει στην Ολυμπία.
372: Ο Τρωίλος της Ηλείας κερδίζει δύο ιππικά αγωνίσματα ως Ελλανοδίκης.
368: Η Ευρυλεωνίς της Σπάρτης κερδίζει την συνωρίδα στην Ολυμπία.
Πηγές
Donald G. Kyle: «The Only Woman in All Greece: Kyniska, Agesilaus, Alcibiades and Olympia» Department of History University of Texas at Arlington 2003
Paul Cartledge: «The Spartans: An Epic History» 2003.
Stephen Hodkinson: «Property and Wealth in Classical Sparta» The Classical Press of Wales 2000.
Sarah. B. Pomeroy: «Spartan Women» Oxford University Press 2002.
Χείλων 