Η δημοσίευση βασίστηκε σε άρθρο της Lorraine Boissoneault που δημοσιεύθηκε στο   στις 7 Αυγ. 2019.

μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Το ταξίδι του Μαγγελάνου σε αναζήτηση των «Νήσων των Μπαχαρικών» ήταν γεμάτο καταιγίδες, καρχαρίες, σκορβούτο και απόπειρες ανταρσίας.

Ο Φερδινάνδος Μαγγελάνος (Fernão de Magalhães, 1480 – 27 Απριλίου 1521) ήταν Πορτογάλος θαλασσοπόρος, επικεφαλής Ισπανικής αποστολής που πραγματοποίησε τον πρώτο περίπλου της Γης κατά το διάστημα 1519-1522.

Ο Μαγγελάνος γεννήθηκε στην Σαμπρόσα το 1480 και ήταν γόνος Πορτογάλων ευγενών. Σε νεαρή ηλικία εντάχθηκε στο βασιλικό περιβάλλον και το 1505 συμμετείχε σε αποικικρατική αποστολή στις Ινδίες, όπου κατά την διάρκεια μάχης, τραυματίστηκε σοβαρά και μεταφέρθηκε στην Πορτογαλία. Το 1506 μετέβη στην Μοζαμβίκη και το 1511 έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με ιθαγενείς και εμπόριο μπαχαρικών στην Μαλαισία, συμμετέχοντας στην Πορτογαλική εκστρατεία για τον έλεγχο των στενών της Σιγκαπούρης, η οποία κατέληξε σε άτακτη υποχώρηση των Πορτογάλων. Λίγο αργότερα, συμμετείχε σε νέα εκστρατεία, κατά την οποία κατελήφθησαν τελικά τα στενά και  κατοχυρώθηκε η Πορτογαλική υπεροχή στις Ασιατικές θάλασσες.

Το 1512 ο Μαγγελάνος επέστρεψε στην Πορτογαλία, όπου έτυχε ψυχρής υποδοχής και ως ανταμοιβή των υπηρεσιών του προσφέρθηκε κάποιο πενιχρό κρατικό επίδομα. Τον επόμενο χρόνο συμμετείχε σε εκστρατεία κατά του Μαρόκου όπου τραυματίστηκε σοβαρά, με αποτέλεσμα να μείνει χωλός. Κατά την διάρκεια των ταξιδιών του συνέλαβε το τολμηρό σχέδιο να ζητήσει προς δυσμάς πλεύση προς τις Μολούκες νήσους, οι οποίες εν τω μεταξύ με βούλες του Πάπα Αλεξάνδρου ΣΤ’ είχαν παραχωρηθεί στο στέμμα της Καστίλης. Όταν όμως επανήλθε στη Πορτογαλία το 1512 για να υλοποιήσει το σχέδιό του, βρήκε τον βασιλέα Εμμανουήλ Α’ να διάκειται δυσμενώς στις οικονομικές απαιτήσεις του.

Το 1518 απογοητευμένος από την αντιμετώπιση των συμπατριωτών του στράφηκε στον μεγαλύτερο αντίπαλο της χώρας του την Ισπανία παρουσιάζοντας στον βασιλέα Κάρολο Ε’ το σχέδιό του για τον περίπλου στις Μολούκες νήσους (νήσοι των μπαχαρικών). Η Ισπανική αυλή άδραξε την ευκαιρία να υποστηρίξει το φιλόδοξο εγχείρημα του Μαγγελάνου – ένα ταξίδι που αποσκοπούσε στην ανακάλυψη εμπορικής διαδρομής προς δυσμάς και συγκεκριμένα στις προσοδοφόρες Μολούκες νήσους (Ινδονησία). Για τους Πορτογάλους όμως όποιος ευθυγραμμιζόταν με τον μεγαλύτερο εχθρό της χώρας θεωρείτο προδότης.

Κατά γενική ομολογία ο 16^ος αιώνας υπήρξε μια άστατη χρονική περίοδος. Ναυτικοί, όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος, ανακάλυπταν νέες τεράστιες εκτάσεις γης που οι Ευρωπαίοι θεωρούσαν ώριμες για εκμετάλλευση. Προς δυσμάς βρισκόταν η Αμερική και τα νησιά της Καραϊβικής, πλούσια σε φυσικούς πόρους (ανεξάρτητα από το γεγονός ότι κατοικούνταν επί χιλιετίες) ενώ προς ανατολάς, πέρα από την Ινδία, υπήρχαν οι Μολούκες Νήσοι, σε ένα αρχιπέλαγος της Ινδονησίας, όπου καλλιεργούνταν το μοσχοκάρυδο, τα γαρίφαλα και το μασίς (είδος μοσχοκάρυδου από διαφορετικό δένδρο).

Η ζήτηση για μπαχαρικά ήταν τόσο υψηλή που όποιο έθνος έλεγχε την πρόσβαση στα νησιά ήταν βέβαιο ότι θα γινόταν εξαιρετικά πλούσιο.

Όπως δήλωσε στην Gastronomica ο μάγειρας και συγγραφέας Clifford Wright:

«Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι τα χρήματα από τα μπαχαρικά συνέβαλαν στην άνοδο της Ευρωπαϊκής πόλης – κράτους και πιθανώς έπαιξαν ρόλο στην μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, δίδοντας ώθηση σε μια εποχή ανακαλύψεων, συνεισφέροντας στην μετέπειτα εμφάνιση της Αναγέννησης».

Προκειμένου να οριοθετήσει την κυριαρχία της Ισπανίας και της Πορτογαλίας στα προσοδοφόρα εδάφη, ο Πάπας Αλέξανδρος το 1494 θέσπισε την Συνθήκη του Τορντεσίγιας (Tordesillas) εκχωρώντας το ανατολικό ημισφαίριο στην Πορτογαλία και το δυτικό στην Ισπανία και όπως έγραψαν οι ιστορικοί Scott Fitzpatrick και Richard Callaghan στο περιοδικό Journal of Pacific History:

«ακόμη όμως και αυτή η προσπάθεια πυροδότησε μια φρενήρη κούρσα μεταξύ των Εθνών για την διεκδίκηση νέων εδαφών και τον έλεγχο εμπορικών διαδρομών, παρά τις προσπάθειες οριοθέτησης προκειμένου να ευνοηθεί η μία ή η άλλη πλευρά».

Ο Μαγγελάνος διέπλευσε αμέσως στα διαμφισβητούμενα ύδατα, υποδεικνύοντας στην Ισπανική αυλή ότι οι Μολούκες θα μπορούσαν να περιέλθουν στην Ισπανική πλευρά της Συνθήκης. Απλώς έπρεπε να πλοηγηθεί σε δυτική διαδρομή, πέρα από τον Ατλαντικό και γύρω από την ανεξερεύνητη άκρη της Νότιας Αμερικής. Εάν δε ανακάλυπτε και άλλα νησιά κατά μήκος της διαδρομής, τόσο το καλύτερο για την Ισπανία και φυσικά για το δικό του οικονομικό συμφέρον.

Με δεδομένη την καταγωγή του, η προσπάθεια του Μαγγελάνου να αποδείξει ότι υπηρετούσε ολόψυχα τα συμφέροντα της Ισπανίας, αποτέλεσε την μεγαλύτερη πρόκληση. Η Ισπανική αυλή του διέθεσε στόλο αποτελούμενο από πέντε πλοία και 235 μέλη πληρώματος για την αποστολή. Η πλειοψηφία των μελών του πληρώματος ήσαν Ισπανοί, συμπεριλαμβανομένων τριών από τους πέντε καπετάνιους, ενώ οι περισσότεροι δυσπιστούσαν για τις προθέσεις του. Τα πλοία που συμμετείχαν στην αποστολή φαίνονται στον παρακάτω πίνακα:

Ο Ιταλός ναύτης Αντόνιο Πιγκαφέττα ο οποίος ήταν χρονικογράφος της αποστολής γράφει:

«Οι πλοίαρχοι και οι καπετάνιοι των άλλων πλοίων της ομάδας δεν τον συμπαθούσαν. Τον λόγο δεν τον γνωρίζω, ίσως το γεγονός ότι ήταν Πορτογάλος, ενώ οι υπόλοιποι ήσαν Ισπανοί ή Καστιλιάνοι, οι οποίοι διάκειντο εχθρικά προς την χώρα του».

Ο στόλος σάλπαρε για τις Καναρίους Νήσους στις 20 Σεπτεμβρίου 1519, αλλά πριν φθάσουν στον Ισημερινό, ο Μαγγελάνος πληροφορήθηκε ότι ο πλοίαρχος του Σαν Αντόνιο, ο Ισπανός Χουάν ντε Καρταγένα, μαζί με δύο ακόμα Ισπανούς καπετάνιους σχεδίαζαν ανταρσία. Η απόπειρα απέτυχε αφού ο Μαγγελάνος αντιδρώντας αστραπιαία συνέλαβε τον Καρταγένα αντικαθιστώντας τον στην διοίκηση του πλοίου.

Στις 13 Δεκεμβρίου, ο στόλος έφθασε στο Ρίο ντε Τζανέιρο, αρχές του καλοκαιριού στο νότιο ημισφαίριο και συνέχισε τον διάπλου στην ανατολική ακτή της Νότιας Αμερικής, αλιεύοντας καρχαρίες και επισημαίνοντας την αφθονία των «θαλάσσιων λεόντων». Παρά την αφοβία τους στους καρχαρίες, οι ναυτικοί χαρακτήρισαν τα θαλάσσια λιοντάρια ως ανθρωποφάγα και συνέχισαν την πορεία τους. Όταν στις 31 Μαρτίου ο στόλος έφτασε στον κόλπο του Αγίου Ιουλιανού (σημερινή Παταγονία) ο Μαγγελάνος αποφάσισε να ξεχειμωνιάσει και να προετοιμαστεί για την τελική εξερεύνηση γύρω από την Νότια Αμερική.

Ενώ το πλήρωμα ήταν περίπου 860 μίλια νοτιότερα από το Ακρωτήριο Καλής Ελπίδας, στην Αφρική άρχισαν να διαδίδονται φήμες ότι ο Μαγγελάνος οδηγούσε τους Ισπανούς ναυτικούς στο θάνατο προς δόξα της Πορτογαλίας ή ήλπιζε να παραμείνει αρκετό χρονικό διάστημα ώστε η Ισπανική αυλή να ξεχάσει το εγχείρημα. Για ακόμη μια φορά, η ανταρσία βρισκόταν προ των πυλών.

Την 1^η Απριλίου 1520, ο Μαγγελάνος οργάνωσε Πασχαλινή λειτουργία για όλα τα μέλη του πληρώματος, αλλά τρεις Ισπανοί κυβερνήτες απουσίαζαν σχεδιάζοντας να τον ανατρέψουν και να επιστρέψουν στην Ισπανία. Όταν ο θαλασσοπόρος πληροφορήθηκε το σχέδιο, συνειδητοποίησε ότι μόνο δύο από τα πέντε πλοία ήσαν πιστά σε αυτόν, το Σαντιάγο και το Τρινιντάντ. Δεδομένου ότι και τα πέντε πλοία ήταν αγκυροβολημένα σε έναν κόλπο με μια στενή έξοδο προς τη θάλασσα, ο Μαγγελάνος επινόησε ένα έξυπνο σχέδιο προκειμένου να εγκλωβίσει τους αντάρτες. Έστειλε ένα πλοίο με τους πιστούς οπαδούς του για να διαπραγματευτεί με τον Ισπανό καπετάνιο Λούις ντε Μεντόζα, ο οποίος είχε τον έλεγχο του πλοίου Βικτόρια, αλλά αντί να διαπραγματευθούν, οι άνδρες του σκότωσαν τον Μεντόζα. Αυτή η αναπάντεχη και βίαιη ενέργεια ανάγκασε τα μέλη του πληρώματος να ορκιστούν πίστη στον Μαγγελάνο.

Κατόπιν έστειλε το Τρινιντάντ στην έξοδο του κόλπου και όταν πλησίασε το άλλο πλοίο των ανταρτών, έμπιστα άτομα επιβιβάστηκαν σε αυτό και συνέλαβαν δεκάδες στασιαστές. Παρά το γεγονός ότι 40 μέλη του πληρώματος κρίθηκαν ένοχοι και καταδικάστηκαν σε θάνατο, ο Μαγγελάνος τους έδωσε χάρη, αλυσοδένοντας για αρκετές εβδομάδες ορισμένους εξ’ αυτών προς παραδειγματισμό. Εξάλλου αν έπραττε διαφορετικά δεν θα διέθετε αρκετούς άντρες για να ολοκληρώσει το ταξίδι. Όσο για τους ηγέτες της ανταρσίας, αφέθηκαν σε ένα ερημονήσι – κάτι που ισοδυναμούσε με θανατική καταδίκη.

Ακόμη και μετά από αυτό το περιστατικό, οι δοκιμασίες που αντιμετώπισαν τα πληρώματα δεν είχαν τελειώσει. Τον Οκτώβριο η ομάδα συνέχισε την αποστολή της αναζητώντας το πέρασμα που θα τους επέτρεπε να πλεύσουν γύρω από την άκρη της Νότιας Αμερικής.

Οι καθηγητές Patrick J. Murphy και Ray W. Coye γράφουν στο βιβλίο «Ανταρσία & ανταμοιβή: Μαθήματα από την εποχή των ανακαλύψεων»:

«Οποιαδήποτε πιθανή εκτίμηση του Μαγγελάνου για αυτό το πέρασμα ήταν στην καλύτερη περίπτωση ανακριβής. Εκείνη την εποχή, οι κοσμολόγοι και οι μάντεις ήσαν πολύ δραστήριοι στη χαρτογραφία. Οι χάρτες ήταν κακοσχεδιασμένοι επειδή το πραγματικό εύρος του μεγέθους της γης ήταν άγνωστο και οι μέθοδοι προσδιορισμού γεωγραφικού μήκους δεν είχαν ακόμη εξακριβωθεί».

Στις 21 Οκτωβρίου, ο στόλος εισήλθε σε ένα στενό, αλλά τις εβδομάδες που ακολούθησαν οι άνδρες άρχισαν να δυσανασχετούν για άλλη μια φορά. Κάποιοι θεώρησαν ότι είχαν επιτύχει το στόχο τους και υποστήριξαν ότι έπρεπε να επιστρέψουν στην Ισπανία. Στην πραγματικότητα, το Σαν Αντόνιο που εξακολουθούσε να έχει Ισπανό καπετάνιο, αναχωρώντας για να εξερευνήσει ένα κανάλι, εγκατέλειψε την αποστολή και επέστρεψε στη Σεβίλλη στις 6 Μαΐου 1521.

Όσο για τους υπόλοιπους άντρες, έφθασαν στον Νότιο Ειρηνικό στις 28 Νοεμβρίου 1520. Ο Μαγγελάνος, πιστεύοντας ότι το ταξίδι στις Μολούκες δεν θα διαρκούσε περισσότερο από λίγες μέρες, βάπτισε την υδάτινη περιοχή «Ειρηνική θάλασσα» χωρίς να γνωρίζει βεβαίως ότι ο Ειρηνικός ήταν ο μεγαλύτερος ωκεανός, καταλαμβάνοντας το 30% του πλανήτη.

Αντί να φτάσουν στον προορισμό τους, ο Μαγγελάνος και οι άντρες του θα περάσουν τους επόμενους τρεις μήνες πλέοντας σε αναζήτηση γης. Με την πάροδο του χρόνου, τα αποθέματα τροφίμων εξαντλούνταν και οι άνδρες άρχισαν να υποφέρουν από εξάντληση και σκορβούτο.

Ο Πιγκαφέττα σημειώνει:

«Την Τετάρτη, 28 Νοεμβρίου 1520 ξεμπουκάραμε από εκείνο το στενό και βουτήξαμε στη θάλασσα του Ειρηνικού. Περάσαμε τρεις μήνες χωρίς να βάλουμε στο στόμα μας φρέσκια τροφή κανενός είδους. Τρώγαμε γαλέτα που μόνο γαλέτα δεν ήταν πια αλλά σκόνη με χούφτες σκουλήκια που είχαν φάει το καλύτερο. Μύριζε διαολεμένα ούρα ποντικών. Και πίναμε νερό κιτρινισμένο και μουχλιασμένο από την πολυκαιρία συμπληρώνοντας την διατροφή μας με λουριά από βοδινά δέρματα του μεγάλου καταρτιού. Βάζοντας τα να μουσκέψουν στη θάλασσα τέσσερις πέντε μέρες και αφήνοντάς τα μετά λίγο πάνω στα κάρβουνα δεν ήταν κι άσχημη τροφή.»

«Όμως το χειρότερο απ’ όλα τα βάσανα ήταν ότι σε μερικούς μεγάλωναν τα ούλα καλύπτοντας τα δόντια και τα πάνω και τα κάτω, μέχρι που τους ήταν αδύνατο να φάνε και πέθαιναν απ’ αυτήν την ασθένεια». Αντόνιο Πιγκαφέτα, «Μαγγελάνος, Το πρώτο ταξίδι γύρω από τον κόσμο», εισαγωγή-μετάφραση Ν. Πρατσίνης, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 1999, σελ. 78.

Τριάντα άνδρες πέθαναν από σκορβούτο ενώ δεκάδες άλλοι από ασιτία. Παρόλο που ο Μαγγελάνος συνάντησε αξιοσημείωτα καλό καιρό, στις 6 Μαρτίου 1521 έφτασε στις Μαριάνες νήσους τις οποίες ο θαλασσοπόρος ονόμασε «νήσους των κλεφτών», επειδή οι ιθαγενείς επέδραμαν στα πλοία του και τα λήστεψαν. Στις 7 Απριλίου αποβιβάσθηκε στο νησί Κεμπού στις Φιλιππίνες και στις 27 Απριλίου 1521 σκοτώθηκε από ιθαγενείς στρατιώτες του φύλαρχου Λάπου Λάπου στο νησί Μακτάν ενώ προσπαθούσε να συμφιλιώσει δύο αντίπαλες φυλές.

Από τα υπόλοιπα πλοία, μόνο το Βικτόρια επέστρεψε στην Ισπανία, στις 6 Σεπτεμβρίου 1522, με μόλις 18 μέλη του πληρώματος.

Ο Χουάν Σεμπαστιάν Ελκάνο συνέχισε το ταξίδι του Μαγγελάνου και ολοκλήρωσε τον διάπλου της γης τον Σεπτέμβριο του 1522.

Μετά το ολέθριο ταξίδι, η φήμη του Μαγγελάνου καταστράφηκε γρήγορα από τους επιζώντες Ισπανούς ναύτες. Αν και είχε καταφέρει να κάνει κάτι μοναδικό, αφού τα συνδυασμένα ταξίδια που έκανε τόσο ανατολικά όσο και δυτικά κατά τη διάρκεια της ζωής του, ισοδυναμούσαν με πλήρη περίπλου, εντούτοις κατηγορήθηκε για την μεταχείριση του πληρώματος.

Ο ιστορικός David Boruchoff έγραψε στο Renaissance Quarterly:

«Αυτός ο πρώτος περίπλους του πλανήτη αποτέλεσε την επιτομή της διαμάχης μεταξύ Πορτογαλίας και Ισπανίας για την κυριαρχία των Ανατολικών Ινδιών και την δυσκολία προσδιορισμού του σημείου όπου βρίσκονταν οι Μολούκες σε σχέση με την γραμμή οριοθέτησης που θεσπίστηκε με τη Συνθήκη του Tordesillas του 1494»

Η αποκατάσταση της υστεροφημίας του Μαγγελάνου προήλθε κυρίως από τον ναυτικό Πιγκαφέττα, ο οποίος βίωσε το ταξίδι και έδωσε τις σημειώσεις του απευθείας στον Ισπανό βασιλέα Κάρολο V. Στη συνέχεια, ο Πιγκαφέττα ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη για να δημοσιεύσει και να προωθήσει το έργο του. Αλλά ακόμα και με την ευνοϊκότερη κριτική, το ταξίδι του Μαγγελάνου παρέμεινε αμφιλεγόμενο, αφού αρχικά απορρίφθηκε από τους Πορτογάλους, κατόπιν στράφηκε στους Ισπανούς, αλλά ουδέποτε έγινε αποδεκτός ως ένας από αυτούς. Ο Μαγγελάνος, ουδέποτε είχε την ευκαιρία να διηγηθεί την ιστορία του. Αυτό το έργο μεταφέρθηκε στο πλήρωμά του και στους ιστορικούς, όλοι με τις δικές τους απόψεις, προσπαθώντας να κατανοήσουν τον λόγο που ένας άνθρωπος επέμενε με τόσο φανατισμό σε έναν σχεδόν ακατόρθωτο εγχείρημα.