εξώφυλλο:

«Πραγματική τιμή και δόξα για μένα δεν είναι το γεγονός ότι κέρδισα σαράντα μάχες, αφού το Βατερλό θα διαγράψει την ανάμνηση τόσων νικών. Αυτό που ουδέποτε θα διαγραφεί και θα ζήσει αιώνια, είναι ο Αστικός μου Κώδικας».

Ναπολέων – Αγία Ελένη

copyright © μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Ο Ναπολεόντειος κώδικας (Code Napoléon) ήταν ένας ενοποιημένος νομικός κώδικας που γράφηκε στην μετα-επαναστατική Γαλλία και θεσπίστηκε από τον Ναπολέοντα το 1804. Ο εν λόγω κώδικας βασίσθηκε στο πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης και διακρίνεται για την σαφήνεια και ακρίβεια των άρθρων του. Με την πάροδο των ετών υπέστη αρκετές τροποποιήσεις, αλλά οι βασικές αρχές διατηρούνται έως σήμερα, ενώ αποτέλεσε πρότυπο για την σύνταξη ανάλογων κωδίκων άλλων κρατών του 19^ου αι., όπως του Βελγίου (ισχύει έως σήμερα) του Κεμπέκ στον Καναδά, της Ολλανδίας, της Ισπανίας, ορισμένων κρατών της Νότιας Αμερικής και της πολιτείας Λουιζιάνα των ΗΠΑ.

Νομική κωδικοποίηση

Τον αιώνα πριν την επανάσταση, η Γαλλία μπορεί να ήταν μια ενιαία χώρα, αλλά απείχε πολύ από ένα συγκροτημένο κράτος. Πέρα από τις γλωσσικές και οικονομικές διαφορές, δεν υπήρχε ενιαία δέσμη νόμων που να καλύπτει ολόκληρη την Γαλλία, ενώ τουναντίον υπήρχαν μεγάλες «γεωγραφικές» παραλλαγές, μεταξύ του Ρωμαϊκού δίκαιου που ίσχυε στον νότο και του Φραγκικού/Γερμανικού που ίσχυε στο βόρειο τμήμα του Παρισιού. Αν προστεθούν σε αυτά το Εκκλησιαστικό Δίκαιο στο οποίο υπάγονταν ορισμένες υποθέσεις, τα βασιλικά διατάγματα που έπρεπε να λαμβάνονταν υπόψη όταν εξετάζονταν νομικά προβλήματα και οι τοπικοί νόμοι που προέρχονταν από «κοινοβούλια» και δίκες, το νομικό καθεστώς που πρόκυπτε ήταν ένα χαώδες συνονθύλευμα νόμων και διατάξεων πλήρως αναποτελεσματικό με αποτέλεσμα να καθίσταται επιτακτική η ανάγκη για ένα ενιαίο και καθολικό σύνολο νόμων. Εντούτοις, υπήρχαν πολλοί άνθρωποι σε θέσεις τοπικής εξουσίας ή δημόσιες υπηρεσίες που εργάζονταν για την αποτροπή οποιασδήποτε τέτοιας κωδικοποίησης και οι προσπάθειες που έγιναν πριν από την επανάσταση απέτυχαν.

Ναπολέων & Γαλλική επανάσταση

Η Γαλλική Επανάσταση ενήργησε ως σάρωθρο, το οποίο παρέσυρε μια σειρά τοπικών διαφορών, συμπεριλαμβανομένων πολλών δυνάμεων που είχαν αντιταχθεί στην κωδικοποίηση των νόμων. Το αποτέλεσμα ήταν να καταστεί η Γαλλία μια χώρα ικανή να δημιουργήσει (θεωρητικά) έναν νομικό κώδικα για ίδια αλλά και παγκόσμια χρήση. Η επανάσταση πέρασε από διάφορες φάσεις και μορφές διακυβέρνησης – συμπεριλαμβανομένης της τρομοκρατίας – αλλά από το 1804 ήταν υπό τον έλεγχο του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ο οποίος καθόριζε τους Γαλλικούς πολέμους.

Ο Ναπολέων δεν ήταν απλώς ένας ηγέτης διψασμένος για την δόξα του πεδίου της μάχης. Γνώριζε ότι βασικό στοιχείο προκειμένου να οργανωθεί ένα κράτος για να υποστηρίξει τόσο τον ίδιο όσο και μια ανανεωμένη Γαλλία ήταν ένας κώδικας δικαίου και δεδομένου ότι είχαν αποτύχει οι προσπάθειες να θεσπισθεί ένας νομικός κώδικας κατά την διάρκεια της επανάστασης, το επίτευγμα του Ναπολέοντα θεωρείται τεράστιο. Επιπλέον του προσέθετε κύρος, κάτι το οποίο επιζητούσε επιθυμώντας να θεωρηθεί πέραν των στρατιωτικών ικανοτήτων του, ως ο άνθρωπος που προσέφερε ένα ειρηνικό τέλος στην επανάσταση και η καθιέρωση νομολογίας προσέδιδε τεράστια ώθηση στη φήμη του και την ικανότητα να κυβερνά.

Ο κώδικας

Ο Αστικός Κώδικας του Γαλλικού Λαού (αρχική ονομασία) τέθηκε σε ισχύ το 1804 σε όλες τις περιοχές που έλεγχε η Γαλλία όπως το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, τα τμήματα της Γερμανίας και της Ιταλίας και αργότερα διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη. Το 1807 μετονομάσθηκε σε Ναπολεόντειος κώδικας. Γράφηκε εξ’ αρχής και βασίστηκε στο σκεπτικό ότι ο νόμος που βασίζεται στην κοινή λογική και την ισότητα πρέπει να αντικαθιστά κάθε νόμο βασισμένο στην συνήθεια, την κοινωνική διαίρεση και τους βασιλικούς κανόνες. Η ηθική δικαιολογία για την ύπαρξή του δεν ήταν ότι προήλθε από τον Θεό ή κάποιον μονάρχη (εν προκειμένω αυτοκράτορα) αλλά επειδή ήταν ορθολογικός και δίκαιος.

Βασική αρχή ήταν ότι όλοι οι πολίτες είναι ίσοι έναντι του νόμου, ενώ ακυρώθηκαν τα προνόμια των ευγενών. Στην πράξη όμως μεγάλο μέρος του φιλελευθερισμού της επανάστασης χάθηκε και η Γαλλία επέστρεψε στο Ρωμαϊκό δίκαιο. Ο κώδικας δεν επεκτάθηκε στην γυναικεία χειραφέτηση, αφού οι γυναίκες παρέμειναν «υποταγμένες» σε πατέρες και συζύγους. Η ελευθερία και το δικαίωμα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας ήταν καίριας σημασίας, αλλά επέστρεψαν «η επωνυμία», η εύκολη φυλάκιση και η απεριόριστη σκληρή εργασία. Οι μαύροι υπέφεραν και η δουλεία επιτρεπόταν στις Γαλλικές αποικίες. Εν πολλοίς, ο Κώδικας αποτελούσε συμβιβασμό του παλαιού και του νέου, ευνοώντας τον συντηρητισμό και την παραδοσιακή ηθική.

Ο Ναπολεόντειος κώδικας συντάχθηκε από επιτροπή η οποία αποτελείτο από τους François Denis Tronchet και Jean Bigot de Préameneu, οι οποίοι ήσαν γνώστες του Εθιμικού Δικαίου που ίσχυε στην Βόρεια Γαλλία και ειδικότερα στο Παρίσι και τους Jean-Étienne-Marie Portalis και Jacques de Maleville, οι οποίοι ήσαν γνώστες του Ρωμαϊκού δικαίου, που ίσχυε στη Νότια Γαλλία. Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για τη σύνταξη του κώδικα ήταν:

– Τα έθιμα (coutumes) ειδικά όσα ίσχυαν στο Παρίσι, τα οποία στα οποία βασίσθηκαν οι περισσότερες διατάξεις που αφορούσαν στην ανικανότητα προς δικαιοπραξία της ύπανδρης γυναίκας, στην συζυγική εξουσία, στην κοινοκτημοσύνη των περιουσιακών στοιχείων μεταξύ των συζύγων, καθώς και σε πολλούς κανόνες περί κληρονομιάς.

– Το Ρωμαϊκό δίκαιο, όπως το είχαν διατυπώσει μεγάλοι Γάλλοι νομομαθείς, με κορυφαίους τους Domot & Pothier και από το οποίο δανείστηκαν κανόνες για το εμπράγματο δίκαιο, γενικούς κανόνες περί ενοχών, καθώς και κανόνες πολλών ειδικών συμβάσεων.

– Τα βασιλικά διατάγματα που ίσχυαν σε διάφορα θέματα και είχαν αναπτύξει εθνικά χαρακτηριστικά, όπως πράξεις προσωπικής κατάστασης, δωρεές, διαθήκες, απόδειξη.

– Οι κανόνες που είχαν τεθεί σε εφαρμογή μετά τη Γαλλική Επανάσταση και που είχαν διατηρηθεί σε θέματα που αφορούσαν στον καθορισμό του χρόνου ενηλικίωσης, στο γάμο και στο σύστημα υποθηκών.

Ο Γαλλικός αστικός κώδικας χωρίζεται σε τρία μέρη. Το 1^ο μέρος ονομάζεται «Πρόσωπα» (des personnes) το 2^ο μέρος «Αγαθά και διάφορες τροποποιήσεις στην ιδιοκτησία» (des biens et des différentes modifications de la propriété) και το 3^ο μέρος «Διάφοροι τρόποι κτήσης κυριότητας» (des differéntes manières d’acquérir la propriété).

Ενδεικτικό της σημασίας που απέδιδε ο Ναπολέων στην καθιέρωση του κώδικα, αποτελεί το γεγονός ότι ήταν παρών στις περισσότερες συζητήσεις της Γερουσίας. Ο 1^ος τόμος αφορούσε σε θέματα πολιτικών δικαιωμάτων, γάμου, σχέσεων μεταξύ των οποίων και των γονέων και των παιδιών κ.λπ. Ο 2^ος τόμος αφορούσε σε θέματα ιδιοκτησίας και κυριότητας. Ο 3^ος τόμος αφορούσε σε θέματα κυριότητας, όπως η κληρονομιά και ο γάμος.

Την Ναπολεόντειο εποχή υπήρξαν και κώδικες που αφορούσαν άλλες πτυχές του νομικού συστήματος όπως οι παρακάτω:

Στρατιωτικός κώδικας

Το προσχέδιο για τον στρατιωτικό κώδικα παρουσιάστηκε στον Ναπολέοντα από τον Pierre Daru τον Ιούνιο του 1805, αλλά λόγω του πολέμου του Γ΄ Συνασπισμού ο κώδικας εγκαταλείφθηκε και ουδέποτε εφαρμόσθηκε.

Ποινικός κώδικας

Το 1791, ο Louis Michel Peletier Saint-Fargeau παρουσίασε έναν νέο ποινικό κώδικα στην Εθνοσυνέλευση. Ο εν λόγω κώδικας αφορούσε μόνο σε «πραγματικά εγκλήματα» και όχι «αδικήματα που τελέσθηκαν λόγω δεισιδαιμονίας, φεουδαρχίας, φορολογικού συστήματος και δεσποτισμού». Ο νέος ποινικός κώδικας δεν περιελάμβανε την βλασφημία, την αίρεση, το ιεροσυλία, την μαγεία ή την ομοφυλοφιλία, γεγονός που οδήγησε στην αποποινικοποίηση των εν λόγω αδικημάτων. Το 1810, εκδόθηκε νέος ποινικός κώδικας ο οποίος όπως και ο προηγούμενος, δεν περιείχε διατάξεις για θρησκευτικά εγκλήματα ή ομοφυλοφιλία.

Κώδικας πολιτικής δικονομίας

Όταν ολοκληρώθηκε η αναθεώρηση του νομικού συστήματος, εγκρίθηκε ο κώδικας πολιτικής δικονομίας ο οποίος αφορούσε κυρίως στον τρόπο λειτουργίας των δικαστών ανά περιοχή.

Εμπορικός κώδικας

Ο εμπορικός κώδικας υιοθετήθηκε το 1807 και βασίζεται στο 3^ο τόμο του Ναπολεόντειου κώδικα που αναφέρεται στους «Τρόπους απόκτησης περιουσίας». Ουσιαστικά πρόκειται για κανόνες συμβάσεων και συναλλαγών.

Κώδικας ποινικής δικονομίας

Το 1808 δημοσιεύθηκε ένας κώδικας ποινικής δικονομίας που αφορούσε στην ποινική διαδικασία. Το σύστημα του κοινοβουλίου, πριν την Επανάσταση, ήταν ένα περίπλοκο και αναποτελεσματικό σύστημα, ευάλωτο σε πιέσεις. Ο κώδικας αποτελεί την βάση του σύγχρονου «ανακριτικού συστήματος» των ποινικών δικαστηρίων, το οποίο ισχύει στη Γαλλία και πολλές χώρες του αστικού δικαίου, παρότι έχει αλλάξει σημαντικά από την εποχή του Βοναπάρτη (ειδικά όσον αφορά στην επέκταση των δικαιωμάτων του εναγομένου).

Διαχρονικότητα

Ο Ναπολεόντειος Κώδικας έχει υποστεί τροποποιήσεις, αλλά ουσιαστικά παραμένει σε ισχύ στη Γαλλία, δύο αιώνες μετά την κατάρρευση του Ναπολέοντα και την κατάλυση της αυτοκρατορίας του. Αποτελεί ένα από τα μακροχρόνια επιτεύγματά του σε μια χώρα που κυριαρχούσε στα παγκόσμια δρώμενα επί σχεδόν 25 έτη.

Επιρροή

Μετά την καθιέρωση του Κώδικα στη Γαλλία και τις γύρω περιοχές, εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη και Λατινική Αμερική. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε ως έχει (πιστή μετάφραση) ενώ σε άλλες έγιναν μεγάλες τροποποιήσεις για να προσαρμοστεί στις τοπικές καταστάσεις. Μεταγενέστεροι κώδικες βασίσθηκαν στον Ναπολεόντειο κώδικα, όπως ο Ιταλικός Αστικός Κώδικας του 1865, αν και αντικαταστάθηκε το 1942. Επιπλέον, τα άρθρα στον αστικό κώδικα του 1825 της πολιτείας Λουϊζιάνα των ΗΠΑ (σε μεγάλο βαθμό εξακολουθούν να ισχύουν) προέρχονται από τον Ναπολεόντειο Κώδικα.

Επίλογος

Ο Ναπολέων εκτός από μέγας στρατηλάτης υπήρξε και ευφυής πολιτικός ηγέτης, αφού ήταν ο πρώτος πολιτικός στην Ευρώπη που κωδικοποίησε το αστικό δίκαιο. Ο Αστικός Κώδικας του 1804 αποτελεί την βάση όλων σχεδόν των Ευρωπαϊκών αστικών κωδίκων, ενώ σε ορισμένες χώρες όπως το Βέλγιο και την Ελβετία οι διατάξεις του έχουν μεταφερθεί αυτούσιες, γεγονός που αποδεικνύει την αρτιότητά του. Χρειάστηκε να περάσουν 212 χρόνια από την αρχική του δημοσίευση για να γίνει η πρώτη σοβαρή αναθεώρησή του το 2016 (στους τομείς του δικαίου των συμβάσεων, του γενικού καθεστώτος και της απόδειξης των ενοχών) στοιχείο που αποδεικνύει την πληρότητα και την τελειότητά του.

Βιβλιογραφία – πηγές

– Ασπασία Αρχοντάκη: «Η επιρροή του Γαλλικού Αστικού Κώδικα σε χώρες εκτός της Ευρώπης»_ Εφαρμογές Αστικού Δικαίου & Αστικού Δικονομικού Δικαίου – τεύχος 7/2014

– Bernard Schwartz «The Code Napoleon and the common-law world: the sesquicentennial lectures delivered at the Law Center of New York University, December 13-15, 1954″

https://www.thoughtco.com/the-napoleonic-code-code-napoleon-1221918