Σκαλτσά, Ε., 2015.

Ιστορία της φαρμακευτικής
Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών
Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/5095

Ρωμαϊκή ή Ελληνορωμαϊκή περίοδος
(146 μ.Χ.-395 μ.Χ.) σελ. 97

---

Επιμέλεια παρουσίασης: Πυθεύς

Ο Γαληνός ήταν Έλληνας ιατρός ο οποίος γεννήθηκε στην Πέργαμο, όπου αρχικά σπούδασε ιατρική. Τα ακριβή έτη γέννησης και θανάτου του δεν είναι επαρκώς γνωστά. Κατά μια Αραβική παράδοση πέθανε το 216 μ.Χ.

Η Πέργαμος την εποχή που έζησε ο Γαληνός ήταν μεγάλο εμπορικό κέντρο. Επίσης ήταν γνωστή για την μεγάλη της βιβλιοθήκη και για το ιερό του Ασκληπιού, που εκείνη την εποχή ήταν το σπουδαιότερο Ασκληπιείο. Ο Γαληνός παραθέτει ο ίδιος στα έργα του τις περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή του. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια. Ο πατέρας του ονομαζόταν Νίκων, ήταν αρχιτέκτων και αναφέρεται ως χρηστός και φιλάνθρωπος σε αντίθεση με τη μητέρα του, που την παρουσιάζει ως δύστροπη. Οι μελετητές του έργου του Γαληνού θεωρούν ότι πιθανόν η δυσαρμονία του οικογενειακού του περιβάλλοντος να επηρέασε το χαρακτήρα του, ώστε να γίνει ανασφαλής και εριστικός.

Ο Γαληνός έτυχε της καλύτερης δυνατής παιδείας της εποχής του. Αρχικά σπούδασε στην Πέργαμο κοντά στον ανατόμο Σάτυρο (μαθητής του Κόιντου, του σπουδαιότερου για την εποχή ανατόμου), στον εμπειρικό ιατρό Αισχρίωνα και στον ιπποκρατικό ιατρό Στρατόνικο. Ήδη κατά την πρώιμη αυτή περίοδο, ο Γαληνός αρχίζει το συγγραφικό του έργο, όπου φαίνεται το ενδιαφέρον του για την ανατομία. Το 149 μ.Χ. και αφού απεβίωσε ο πατέρας του εγκατέλειψε την Πέργαμο για να συνεχίσει τις σπουδές του στα σπουδαιότερα ιατρικά κέντρα του τότε γνωστού κόσμου.

Σπούδασε στη Σμύρνη κοντά στον ανατόμο Πέλοπα και τον φιλόσοφο Αλβίνο. Στη συνέχεια πήγε στην Κόρινθο για να σπουδάσει κοντά στον ανατόμο Νουμισιανό (μαθητής και αυτός του Κόιντου), που όμως ήδη είχε αποβιώσει όταν έφθασε ο Γαληνός. Έτσι σύντομα αναγκάστηκε να μεταβεί στην Αλεξάνδρεια, όπου μαθήτευσε κοντά στους συνεχιστές του, όπως ο υιός του Ηρακλειανός. Όπως αναφέρει ο Γαληνός στα έργα του αν και παρέμεινε τέσσερα χρόνια στην Αλεξάνδρεια δεν ήταν ευχαριστημένος από τις εκεί σπουδές του αφενός διότι ο Ηρακλειανός απαγόρευε τη μελέτη των έργων του πατέρα του σε όλους τους μαθητές, τα οποία τελικά έκαψε λίγο πριν πεθάνει και αφετέρου διότι διαφωνούσε με τους αλεξανδρινούς ιατρούς ως προς την διδασκαλία και την ερμηνεία της ιπποκρατικής ιατρικής.

Κατά την παραμονή του στην Αλεξάνδρεια ασχολήθηκε και με την αστρονομία. Το 157 μ.Χ., μετά την πολυετή εκπαίδευσή του, επέστρεψε στην Πέργαμο, όπου απέκτησε μεγάλη φήμη και χάρη στις χειρουργικές του γνώσεις διορίστηκε ιατρός των μονομάχων. Το 162 μ.Χ. αναχώρησε για τη Ρώμη, διότι αφενός ήταν το μεγαλύτερο κέντρο άσκησης της ιατρικής και αφετέρου στην Πέργαμο εκδηλώθηκε κάποια πολιτική ή κοινωνική αναταραχή. Στη Ρώμη, όπου αρχικά παρέμεινε για τέσσερα έτη, ίδρυσε επί της Ιεράς οδού κατάστημα (αποθήκη), στο οποίο παρασκεύαζε ο ίδιος τα φάρμακα. Οι μελετητές του Γαληνού αναφέρουν ότι οι επιτυχίες του τον κατέστησαν αλαζόνα και εριστικό.

Ο Γαληνός δημιούργησε αντιπάθειες στη Ρώμη λόγω της επιτυχίας του θεραπευτικού του έργου και της σφροδρότητας με την οποία επιτέθηκε στους επικριτές του, γι’αυτό αναγκάσθηκε να γυρίσει στην Πέργαμο. Ο ίδιος στα έργα του αναφέρει ότι ένιωθε ότι απειλείται η ζωή του από τους ανταγωνιστές του στη Ρώμη. Στην Πέργαμο παρέμεινε για δυόμιση χρόνια. Κατά το διάστημα αυτό επισκέφτηκε την Κύπρο, προκειμένου να μελετήσει την μεταλλουργία, την Συρία, την Φοινίκη και την Παλαιστίνη, όπου μελέτησε τα βαλσαμοφόρα φυτά. Το 168 μ.Χ. κλήθηκε από τους αυτοκράτορες Μάρκο Αυρήλιο και Λεύκιο Βέρο να συμμετάσχει ως ιατρός στην εκστρατεία κατά των γερμανικών φύλων.

Την εποχή που συναντά το εκστρατευτικό σώμα ξεσπά εκ νέου λοιμός με τεράστιες απώλειες, οπότε οι αυτοκράτορες επιστρέφουν στη Ρώμη, ενώ ο Γαληνός και οι άλλοι ιατροί παραμένουν μαζί με τους στρατιώτες για να αντιμετωπίσουν την επιδημία. Κατά την επιστροφή του στη Ρώμη ο Λεύκιος Βέρος προσβλήθηκε από την νόσο και απεβίωσε, οπότε έμεινε μόνος αυτοκράτορας ο Μάρκος Αυρήλιος με τον οποίο ο Γαληνός συνδέθηκε στενά. Κατάφερε δε να τον πείσει να απαλλαγεί των καθηκόντων ως ιατρός του εκστρατευτικού σώματος και να παραμείνει στη Ρώμη, όπου έφθασε στο απόγειο της συγγραφικής του δραστηριότητας.

Δυστυχώς το 192 μ.Χ. ξέσπασε πυρκαγιά στο Τέμενος της Ειρήνης (Templum Pacis) που επεκτάθηκε στην Ιερά οδό, όπου βρισκόταν η αποθήκη του Γαληνού με αποτέλεσμα να καταστραφεί το σύνολο των έργων του και πολύτιμες δρόγες. Είναι εκπληκτικό το ψυχικό και σωματικό σθένος του Γαληνού, καθώς δεν καταβλήθηκε από την απώλεια και παρά το προχωρημένο της ηλικίας του συνέγραψε εκ νέου τα απωλεσθέντα έργα.

Μετά το έτος αυτό, οι αυτοβιογραφικές του πληροφορίες περιορίζονται σημαντικά. Το βέβαιον είναι ότι διατήρησε πάντοτε δεσμούς με την Πέργαμο, την οποία επισκέφτηκε κατά την διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του, άγνωστο πότε ακριβώς. Ο ίδιος αυτοχαρακτηριζόταν ως Περγαμηνός και διαχώριζε τoν εαυτό του από τους Ρωμαίους, παρά τα χρόνια που έζησε στη Ρώμη. Κατά την επιστροφή του από την Ρώμη στην Πέργαμο κατόρθωσε να επισκεφθεί την Λήμνο, όπου παρακολούθησε την εξόρυξη της λημνίας γης στην πόλη της Ηφαιστείας και αγόρασε 20000 δισκία συσκευασμένης λημνίας γης (Κουτρούμπας, 2010). Από το έργο του φαίνεται ότι ο Γαληνός περιέθαλπτε όχι μόνο την αυτοκρατορική αυλή, αλλά και τους απλούς ασθενείς του, σύμφωνα με τις αρχές του Ιπποκράτη.

Η λημνία γη υπήρξε το πρώτο τυποποιημένο φάρμακο στην ιστορία της φαρμακευτικής. Σύσταση: αποτελείται κυρίως από πυριτική άργιλο και οξείδιο του αργιλίου. Περιέχει επίσης υψηλό ποσοστό οξειδίων του σιδήρου (4-6%) που της δίνουν χαρακτηριστικό καστανέρυθρο χρώμα. Η θέση από την οποία εξορυσσόταν εντοπίζεται στο λόφο Δεσπότης, το Μόσυχλο των αρχαίων (όπου σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία έπεσε ο Ήφαιστος μετά το διωγμό του από τον Όλυμπο), νότια του ναού του Σωτήρος. Προφανώς, ο λόφος Δεσπότης οφείλει το όνομά του στο διοικητή του νησιού, ο οποίος έφερε τον τίτλο «Δεσπότης της Λήμνου» στα υστεροβυζαντινά χρόνια.

Κατά την αρχαιότητα, η τελετή της εξόρυξης της λημνίας γης καθαγιαζόταν από ιέρεια που ερχόταν από την πρωτεύουσα της Λήμνου, Ηφαιστία στις 6 Μαΐου, νωρίς το πρωί ώστε το χώμα να είναι μαλακό από την υγρασία. Ακολούθως μεταφερόταν στην πόλη, όπου συσκευαζόταν σε δισκία και σφραγιζόταν με τη μορφή μιας αίγας ή της θεάς Άρτεμης. Στους χριστιανικούς χρόνους, η τελετή συνδυάστηκε με την εορτή του Σωτήρος και γινόταν στις 6 Αυγούστου. Η σφραγίδα έφερε τη μορφή του Χριστού και την αποκαλούσαν αγιόχωμα. Κατά την τουρκοκρατία, σφραγιζόταν με την ημισέληνο ή με άλλες επίσημες οθωμανικές σφραγίδες που έγραφαν «tin-i mahtum» (σφραγισμένος πηλός). Η τελετή είχε χαρακτήρα παλλημνιακής εορτής. Γινόταν από χριστιανό ιερέα παρουσία επισήμων, Ελλήνων και Τούρκων. Στην Ευρώπη ήταν γνωστή ως terra lemnia ή terra sigillata (σφραγισμένη γη) και είχε υψηλή τιμή.

Ο Γαληνός με το έργο του προσπάθησε να ενοποιήσει τις σπουδαιότερες ιατρικές θεωρίες της εποχής του. Αποδέχθηκε τις αρχές των Εμπειρικών πείρα (εμπειρία) και τήρησις (ιατρική εξέταση), καθώς και τον λογικό διαστοχασμό των Δογματικών, που βασιζόταν στη σημασία των συμπτωμάτων και συνεπώς βοηθούσε στη διάγνωση, στη πρόγνωση και στη θεραπεία της νόσου. Θεωρείται ο θεμελιωτής της πειραματικής φυσιολογίας, καθότι ήταν ο πρώτος που έκανε πειράματα για να δοκιμάσει τις λειτουργίες του σώματος. Aφιέρωσε μεγάλο χρόνο της ζωής του στη μελέτη και στη διδασκαλία της ανατομίας και της φυσιολογίας.

Η θεωρία του Γαληνού για την νόσο στηριζόταν στη θεωρία των τεσσάρων χυμών του Ιπποκράτη, τον οποίον και θεωρούσε τον σπουδαιότερο των ιατρών. Μεταξύ άλλων αναφέρει για τον Ιπποκράτη τα ακόλουθα: Ιπποκράτης, ο πάντων αγαθών ευρετής, Ιπποκράτης πάντων ημών καλών ηγεμών, Ιπποκράτης δε πάντων υπερήνεγκε και πρώτος εις φως εξήνεγκε την τελείαν παρ’ Ἐλλησιν ιατρικήν.

Ο Γαληνός στο έργο του Περί κράσεων και δυνάμεως των απλών φαρμάκων ανέπτυξε περαιτέρω την χυμοπαθολογία του Ιπποκράτη, διατυπώνοντας τη θεωρία ότι οι τέσσερις χυμοί, που αποτελούν τα βασικά συστατικά του ανθρώπινου σώματος προέρχονται από την ανάμιξη των τεσσάρων ποιοτήτων ανά δύο: αίμα< θερμό+υγρό, φλέγμα< ψυχρό +υγρό, κίτρινη χολή< θερμό+ξηρό, μέλαινα χολή < ψυχρό +ξηρό.

Στο έργο του Περί των καθ’ Ιπποκράτην στοιχείων, αναφέρει ότι οι ποιότητες χωρίζονται ανά αντίθετα σε ζεύγη (θερμό-ψυχρό, υγρό-ξηρό). Καθένα από τα μέρη της συζυγίας συνήθως υπερισχύει του αντιθέτου, ενώ δεν αποκλείεται και η περίπτωση στο ένα ζεύγος οι ποιότητες να είναι σε ισορροπία και στο άλλο ζεύγος να υπερισχύει κάποια ποιότητα. Έτσι προκύπτει πληθώρα συνδυασμών, που χαρακτηρίζουν την ιδιαίτερη φύση του ανθρώπου, την οποία ο Γαληνός ονομάζει κράση. Στο έργο του Περί κράσεων γίνεται πλήρης ανάπτυξη της θεωρίας του, που αποτελεί τον κεντρικό άξονα της ιατρικής του σκέψης.

Εκτός από τη χυμοπαθολογία του Ιπποκράτη αποδεχόταν και τη διδασκαλία των Πνευματικών (βλ. σελ.102 του συγγράμματος). Σύμφωνα με τον Γαληνό, οι 4 χυμοί του Ιπποκράτη ρυθμίζονται από ένα σύστημα 3 πνευμάτων: το φυσικό, που με έδρα το ήπαρ, ρυθμίζει την παραγωγή του αίματος, το ζωτικό, που με έδρα την καρδιά, ρυθμίζει την κίνηση του αίματος και τη «ζωτική θερμότητα» και το ζωικό πνεύμα με έδρα τον εγκέφαλο, που εποπτεύει την αίσθηση και την κίνηση (Εικόνα). Καθένα πνεύμα εξυπηρετείται από ιδιαίτερο σύστημα αγγείων: το φυσικό πνεύμα από τις φλέβες, το ζωτικό από τις αρτηρίες και το ζωικό από τα νεύρα. Το ήπαρ κατέχει κεντρική θέση στο σύστημα του Γαληνού και κατ’αυτόν το αίμα κινείται παλινδρομικά και όχι κυκλικά. Με τις νεκροψίες του σε ζώα βρήκε ότι οι φλέβες και οι αρτηρίες μεταφέρουν αίμα και όχι αέρα, όπως ήταν αποδεκτό μέχρι τότε και σύμφωνα με τις θεωρίες του Ηρόφιλου και του Ερασίστρατου. Το σύστημά του δίνει στο αίμα σπουδαιότερο ρόλο σε σχέση με τους άλλους σωματικούς χυμούς.

Ο Γαληνός θεωρούσε φάρμακο ό,τι προκαλεί αλλοίωση στο σώμα και τρόφιμο ό,τι προκαλεί επαύξηση του σώματος. Ως φάρμακο ορίζει κάθε ουσία που μεταβάλλει μια ή περισσότερες από τις πρωταρχικές ποιότητες του ανθρώπινου οργανισμού, ήτοι θερμότητα, υγρότητα, ψυχρότητα και ξηρότητα. Τα φάρμακα τα κατέτασσε σε απλά (δρόγες-φυτικές, ζωικές, ανόργανες) και σύνθετα (αποτελούμενα από περισσότερες της μιας δρόγες) και ανάλογα με τις δραστικές ουσίες σε εμετικά, καθαρτικά, δηλητήρια, αντίδοτα.

Τα διάφορα απλά φάρμακα έχουν τις τέσσερις θεμελιώδεις ιδιότητες με ποικίλλουσα αναλογία, πρέπει δε να χρησιμοποιείται εκείνο το φάρμακο, που να έχει την ικανότητα να επαναφέρει την ισορροπία των τεσσάρων ποιοτήτων του σώματος μέσω της αυξομείωσης των τεσσάρων χυμών. Έτσι ο Γαληνός παρασκεύαζε σύνθετα σκευάσματα (με πολλές δρόγες), τα οποία είχαν τις διάφορες ιδιότητες στον κατάλληλο βαθμό, ώστε να επανέλθει η ισορροπία. Η σύσταση των συνθέτων φαρμακών ήταν ποικίλη, αναλόγως του μέρους του σώματος που νοσούσε (κατά τόπους) και με βάση τις ομοιότητες με άλλα φάρμακα (κατά γένη).

Ο Γαληνός παραδόξως οδήγησε στη πολυφαρμακία των μεταγενέστερων χρόνων, αν και συνιστούσε την αποφυγή κατάχρησης των φαρμάκων και αλληλεπικάλυψης (η των φαρμάκων κατάχρησις και επαλληλία πολλοίς, πολλάκις οίδα επιτρίβεσθαι νόσοις). Σε σχέση με τον Ιπποκράτη, ο Γαληνός χρησιμοποιεί πολύπερισσότερο τα φάρμακα, που συχνά περιέχουν έναν μεγάλο αριθμό συστατικών.

Στα συγγράμματά του αναφέρει συνταγές και τρόπους παρασκευής φαρμάκων. Συχνά κατηγορεί τους προγενέστερους διότι δεν αναφέρουν τον τρόπο παρασκευής (σκευασία), το μέρος εφαρμογής και τη δύναμή του (επαγγελία). Τα φάρμακα τα φύλασσε στο κατάστημά του (την αποθήκη) σε κλειστά ξύλινα αγγεία. Ο Γαληνός δεν περιέγραψε τα φυτά, απλώς τα κατονόμασε. Παρασκεύαζε μόνος του την θηριακή και άλλα φάρμακα. Κατά τον Γαληνό σε περίπτωση που υπάρχει έλλειψη από κάποιο απλό φάρμακο πρέπει να αντικαθίσταται με άλλο της αυτής δράσης (quid pro quo= αντιπαροχή, αντάλλαγμα), τα οποία χαρακτηριζόταν ως αντεμβαλλόμενα (succedanea= υποκατάστατα).

Ο Γαληνός επηρεασμένος από τον Αριστοτέλη, διαχωρίζει τα φάρμακο σε: ἐνεργείᾳ και δυνάμει φάρμακα, καθώς και σε καθ᾽ αὑτὰ και κατὰ συμβεβηκὸς. Τα δυνάμει φάρμακα είναι αυτά που δρουν ως φάρμακα, εφόσον δεν παρεμβληθεί κάποιος εξωτερικός παράγοντας. Τα καθ᾽ αὑτὰ φάρμακα εμφανίζουν στον ανθρώπινο οργανισμό τις αρχικές τους ιδιότητες, όπως τις έχουν από τη φύση τους, ενώ τα κατὰ συμβεβηκὸς φάρμακα είναι αυτά που έχουν αποκτήσει περιστασιακά κάποια επίκτητη ποιότητα και συμπεριφέρονται σύμφωνα με αυτή.

Ο Γαληνός προσπάθησε να προσδιορίσει την ένταση με την οποία δρα ένα απλό φάρμακο στον ανθρώπινο οργανισμό μέσω της διαβάθμισης της ποιότητας κάθε απλού φαρμάκου σε τέσσερις βαθμούς, έχοντας ως βάση τον πρώτο βαθμό και μέγιστο όριο τον τέταρτο βαθμό.

Αυτό το σύστημα των ποιοτήτων και των βαθμών έντασης των φαρμάκων που εισήγαγε για πρώτη φορά ο Γαληνός ήταν αποδεκτό μέχρι τον 19ο αιώνα. Ως πρότυπο φάρμακο με το οποίο συγκρίνονται όλα τα υπόλοιπα ως προς την διαβάθμιση της δράσης τους όρισε το ελαιόλαδο, που παράγεται στις Κυκλάδες, στην Ελλάδα και στην Ασία. Θεωρεί ότι είναι το πλέον κατάλληλο καθότι βρίσκεται στο μέσον όλων των υπολοίπων φαρμάκων και το χαρακτηρίζει ως σύμμετρο διότι αποκτά την ίδια κράση με το σώμα στο οποίο χορηγείται ή όταν αναμιγνύεται με κάποια δρόγη αποκτά την ίδια κράση με αυτή.

Στον πρώτο βαθμό κατατάσσονται τα φάρμακα με ασθενείς φαρμακολογικές δράσεις, πχ. το σιτάρι στα καταπλάσματα. Στο δεύτερο βαθμό, η δράση του φαρμάκου γίνεται σαφώς αντιληπτή, πχ. η κολοκύνθα (Cucurbita L.- Curcubitaceae) που έχει υγρή και ψυχρή κράση. Στο τρίτο βαθμό κατατάσσονται πιο δραστικά φάρμακα από τις προηγούμενες δύο κατηγορίες χωρίς η ένταση της δράσης τους να είναι ακραία, πχ το σάμψυχον (ματζουράνα, Origanum majorana L.- Lamiaceae) ξηραίνει και θερμαίνει στην τρίτη τάξη, το κύμινο (Cuminum cyminum L.-Apiaceae) θερμαίνει στον τρίτο βαθμό. Στον τέταρτο βαθμό κατατάσσονται ιδιαίτερα δραστικά φάρμακα. Τα θερμά φάρμακα τέταρτου βαθμού είναι άκρως καυστικά και προκαλούν εγκαύματα, ενώ τα ψυχρά φάρμακα τέταρτου βαθμού ψύχουν ισχυρά και μπορούν να προκαλέσουν νέκρωση. Παραδείγματα θερμαινόντων φαρμάκων τετάρτου βαθμού είναι το νάπυ (σινάπι, Sinapis L.-Βrassicaceae), το κρεμμύδι (Allium cepa L.- Liliaceae) κ.ά. Το μοναδικό ψυχρό φάρμακο τέταρτου βαθμού που προκαλεί νάρκη και νέκρωση είναι ένα συγκεκριμμένο είδος άγριας μήκωνος (κωδείες, οπός, φύλλα, σπέρματα) (σχόλιο 2), το οποίο ο Γαληνός προτρέπει τους ιατρούς να το αναμιγνύουν με άλλα πιο ήπια φάρμακα.

Στο έργο του Περί κράσεως και δυνάμεως των απλών φαρμάκων, όπου πραγματεύεται το θέμα ελάχιστα φάρμακα τετάρτου βαθμού περιλαμβάνονται διότι είναι πολύ επικίνδυνα για τον άνθρωπο και μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως δηλητήρια.

Πολυγραφότατος, έγραψε 125 μη ιατρικά έργα και μεγάλο αριθμό ιατρικών έργων. Από τα ιατρικά του έργα διεσώθηκαν 83 γνήσια, ενώ 48 έχουν χαθεί. Επίσης υπάρχουν και μερικά αμφισβητούμενα, νόθα και αποσπάσματα. Από τα ογκωδέστατα έργα του προκύπτει ότι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της συγγραφικής του δραστηρότητας ήταν η κουραστική μακρηγορία του. Ο Γαληνός πραγματεύεται στα έργα του όλους τους τομείς της ιατρικής, όπως υπήρχαν στην εποχή του. Aν και στα έργα του συνήθως χρησιμοποιεί πρώτο ενικό ή πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, υπάρχουν πολλά λήμματα από προγενέστερα έργα. Ο ίδιος δέχεται ως κύρια πηγή του τον Ιπποκράτη. Μέσω των έργων του διασώθηκαν αποσπάσματα και συνταγές από τα έργα προγενεστέρων ιατρών, όπως: Νίκανδρου του Κολοφώνιου, Μαντία, Ανδρέα του Καρύστιου, Ηρακλείδη του Ταραντίνου, Αττάλου του Φιλομήτορος, Βαλεριανού Σωρανού, Κλεοπάτρας της Φιλοπάτορος, Ξενοκράτη του Αφροδισέα, Παμφίλου του εξ Αλεξανδρείας, Ιόλλα του εκ Βιθυνίας, Ανδρόμαχου του εκ Κρήτης, Σέξτιου Νίγηρος, Φίλωνος του εκ Ταρσού, Ρούφου του Εφεσίου κ.ά.

Τα σπουδαιότερα έργα του για την Φαρμακευτική είναι τα ακόλουθα:

– Περί κράσεως και δυνάμεως των απλών φαρμάκων. Περιλαμβάνει 11 βιβλία, από τα οποία τα 5 πρώτα είναι θεωρητικά, το 6ο είναι ιστορικό και τα υπόλοιπα περιγράφουν αλφαβητικά τα φάρμακα.

– Περί συνθέσεως φαρμάκων κατά τόπους (10 βιβλία). Αναφέρεται κυρίως σε σύνθετα φάρμακα, τα οποία κατηγοριοποιεί ανάλογα με τις ασθένειες των πασχόντων μερών του σώματος αρχίζοντας από παθήσεις του τριχωτού και καταλήγοντας σε παθήσεις των κάτω άκρων (a capite ad calcem). Αξίζει να αναφερθεί ότι στο 1ο βιβλίο συμπεριλαμβάνονται αποσπάσματα έργου με τίτλο Περί των κοσμητικών, που αποδίδεται (πιθανόν για λόγους διαφήμισης και εμπορικούς) στη βασίλισσα της Αιγύπτου Κλεοπάτρα.

– Περί συνθέσεως φαρμάκων των κατά γένη (7 βιβλία). Αναφέρεται σε σύνθετα φάρμακα ανάλογα με τη φύση τους και τις θεραπευτικές ενδείξεις. Η πρώιμη μορφή του έργου από 2 βιβλία κάηκε στην πυρκαγιά του Τεμένους της Ειρήνης, όμως ο Γαληνός το ξαναέγραψε και μάλιστα το συμπλήρωσε και το επέκτεινε.

– Περί αντιδότων (2 βιβλία).

– Περί πτισάνης

– Υγιεινών λόγοι (6 βιβλία).

– Περί δυνάμεως φυσικών (3 βιβλία).

– Περί των καθ’ Ιπποκράτη στοιχείων (2 βιβλία).

– Περί κράσεων (3 βιβλία).

– Περί ευπορίστων, όπου περιγράφει τα πρόχειρα φάρμακα των ιατρών και των αδαών αγροτών (πρώτες βοήθειες).

Ο Γαληνός χρησιμοποιούσε Ρωμαϊκά μέτρα και σταθμά. Τα από του στόματος φάρμακα ήταν εκλείγματα και αντίδοτα, που τα χορηγούσε υπό τις ακόλουθες φαρμακοτεχνικές μορφές: σφαιρία, καταπότια, πεπλατυσμένους τροχίσκους, μερικοί από τους οποίους έπρεπε να αποσαθρώνονται βραδέως στο στόμα, ποτήματα, συνήθως εγχύματα, αφεψήματα, αποζέματα, οινόλυτα, οξόλυτα, μελιτώματα. Οι συνήθεις φαρμακοτεχνικές μορφές των τοπικής χρήσης φαρμάκων ήταν τα άκοπα: υγρά μίγματα με βάση λιπαρή ουσία, τα έμπλαστρα: μίγματα κηρού με μεταλλικές κόνεις, τα μαλάγματα: φάρμακα μαλακής σύστασης με βάση κόμμι, ρητίνη, έλαιο, λίπος, τα επιθέματα: τοπικά δερματικά φάρμακα, τα καταπλάσματα: τοπικά μαλακτικά και μερικές φορές φλογιστικά φάρμακα.

Μετά τον Ιπποκράτη, ήταν ο σπουδαιότερος ιατρός της αρχαιότητας. Ο Γαληνός συστηματοποίησε τις θεωρίες των τεσσάρων χυμών και των τεσσάρων ποιοτήτων του Ιπποκράτη με σαφήνεια και λογική συγκρότηση. Θεωρείται ο πατέρας της Φαρμακευτικής, διότι στο εργαστήριο του έφτιαχνε τα φάρμακα μόνος του και πειραματιζόταν στον εαυτό του και σε ζώα, κατ’ αντίθεση προς τους συγχρόνους συναδέλφους του, οι οποίοι δεν παρασκεύαζαν τα φάρμακα είτε λόγω άγνοιας, είτε λόγω οκνηρίας. Οι σύνθετες φαρμακοτεχνικές μορφές των φαρμάκων του Γαληνού απέκτησαν τέτοια σημασία, ώστε η φαρμακοτεχνία ονομάσθηκε γαληνική φαρμακευτική, αν και τα σύγχρονα γαληνικά σκευάσματα δεν έχουν καμμία σχέση με τα φάρμακα του Γαληνού.

Μεγάλη αξία είχαν οι έρευνές του για τις νοθείες των απλών φαρμάκων (δρογών). Έκανε δοκιμασίες, που αφορούσαν τα φυσικά τους γνωρίσματα (χρώμα, οσμή, γεύση), αλλά και τη σύστασή τους.

Το έργο του Γαληνού περιλαμβάνει σε μεγάλη έκταση εμπειρικά δεδομένα. Μέρος των σφαλμάτων του ήταν αναπόφευκτο από την έλλειψη μέσων παρατήρησης. Οι ανατομικές γνώσεις του παίζουν σημαντικό ρόλο στο έργο του σε αντίθεση με την Ιπποκρατική συλλογή. Ο Γαληνός έκανε πολύ συχνά ανατομές σε ζώα κάθε είδους και περιγράφει με λεπτομέρεια τις παρατηρήσεις του. Τα πειράματα αυτά είχαν και χαρακτήρα πειραμάτων φυσιολογίας, δεδομένου ότι συχνά έκανε ανατομές, πολλές φορές μπροστά σε θεατές, σε ζωντανά ζώα και παρατηρούσε και περιέγραφε τις αντιδράσεις τους και τα συμπτώματα που εμφανίζονταν, καθώς επενέβαινε με διάφορους τρόπους στα εσωτερικά τους όργανα. Μάλλον ο Γαληνός δεν έκανε ανατομές σε ανθρώπινα πτώματα, αλλά απέκτησε ανατομικές γνώσεις από τις ανατομές ζώων. Έτσι οδηγήθηκε σε εσφαλμένη απόδοση ορισμένων ανατομικών χαρακτηριστικών στο ανθρώπινο σώμα, τα οποία απαντώνται αποκλειστικά στα ζώα που χρησιμοποιούσε για ανατομές. Αναφέρει το θαυμάσιο δίκτυο ή δικτυοειδές πλέγμα αποτελούμενο από τριχοειδή αγγεία εκατέρωθεν της υπόφυσης., το οποίο συναντάται σε ορισμένα ζώα, όχι όμως στον άνθρωπο.

Η πρώτη έκδοση συγγραμμάτων του Γαληνού έγινε το 1523 από τον Άλδο Μανούτιο στη Βενετία, σε πέντε τόμους. Επίσης, το 1538 εκδόθηκαν σε πέντε τόμους στη Βασιλεία της Ελβετίας. Ακολούθησε η έκδοση του Παρισιού το 1638 και τέλος η συνήθως χρησιμοποιούμενη από τους μελετητές του Γαληνού, η έκδοση της Λειψίας του 1621 από τον Car. Gotr. Kühn σε 20 τόμους.

Μετά το Γαληνό ακολούθησαν σκοτεινοί αιώνες στη Δύση. Ο Γαληνός επηρέασε περισσότερο από κάθε άλλον ιατρό της αρχαιότητας, την εξέλιξη της ιατρικής στη Δύση, μέχρι την Αναγέννηση. Τα βιβλία του μεταφράσθηκαν στα Λατινικά και επικράτησαν ως κλασσικά συγγράμματα στις ιατρικές σχολές της Ευρώπης. Σ’ αυτό συνετέλεσε και το γεγονός, ότι υιοθετήθηκαν από τους Άραβες ιατρούς, οι οποίοι, με τη σειρά τους, επηρέασαν αποφασιστικά τη Μεσαιωνική Δύση. Από την εποχή του μέχρι την Αναγέννηση, ο γαληνισμός ήταν μάλλον ανασταλτικός σε κάθε πρόοδο και πρέπει να αποδοθεί στην έλλειψη φωτεινών πνευμάτων στην περίοδο που μεσολαβεί.

❦