Στην εικόνα εξωφύλλου παραπλεύρως απεικονίζονται «Βάσκες να μεταφέρουν σαρδέλες στην Bayonne».

Η προέλευση των Βάσκων περιβάλλεται με μυστήριο. Οι Βάσκοι κατοικούσαν στο μεγαλύτερο τμήμα της βόρειας Ισπανίας και νότιας Γαλλίας επί εκατοντάδες έτη, επεκτεινόμενοι ανατολικά και δυτικά προς την  Γασκώνη και τα Πυρηναία, όπως καταμαρτυρούν τα αρχαιολογικά και τοπωνυμικά στοιχεία, ενώ η σχέση της διαλέκτου που ομιλούν με τις υπάρχουσες γλώσσες παραμένει αδιευκρίνιστη.

Σήμερα εκτιμάται ότι οι Βάσκοι είναι οι τελευταίοι επιζώντες της περιόδου της Δυτικο Ευρωπαϊκής προϊστορίας κατά την οποία οι Ευρωπαϊκές γλώσσες δεν ήσαν ευρέως διαδεδομένες στην ήπειρο.

Προϊστορία

Οι αρχαίοι ιστορικοί αποτελούν τις βασικές πηγές έρευνας της προέλευσης των Βάσκων και ειδικά ο Στράβων, ο οποίος τον 1^ο αιώνα μ.Χ αναφέρει ότι οι Βάσκονες αποίκησαν την σημερινή Ναβάρε (ΒΔ Αραγονία). Επίσης αναφέρει και άλλες φυλές μεταξύ αυτών και τους Καντάβρους (αρχαίος λαός της Ισπανίας) τους Βαρντούλι (Βαρδιέτες) τους Καρίστι (Καριέτες) και τους Οτριγόνες.

Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν σαφείς αποδείξεις ως προς την γλώσσα που ομιλούσαν, αλλά είναι κοινώς αποδεκτό ότι όλες οι προαναφερόμενες φυλές μιλούσαν την Βασκική διάλεκτο. Πρόσφατες ανασκαφές στην Βασκο – Ρωμαϊκή πόλη της Ιρούνα – Βελία (Iruña-Veleia) απεκάλυψαν στοιχεία ότι η Βασκική διάλεκτος ομιλείτο και στις δυτικές περιοχές. Επίσης οι Ακουιτανοί της Γασκώνης ήταν ακόμη μία ομάδα που ομιλούσε Βασκικά, καθότι η αναγραφόμενη γλώσσα σε επιτύμβιες πλάκες προσομοιάζει στην Βασκική.

Παραμένει άγνωστο αν οι Βάσκονες ομιλούσαν ένα αρχαίο είδος Βασκικών. Τα υπάρχοντα τοπωνύμια και ονόματα ανθρώπων, τείνουν να το επιβεβαιώσουν, χωρίς όμως να αποτελούν σαφείς αποδείξεις. Εξίσου ανεπιβεβαίωτο είναι το γεγονός αν οι προηγούμενοι κάτοικοι των σημερινών Βασκικών περιοχών – Βαρντούλι, Καρίστι και Οτριγόνες – ήσαν συγγενικά φύλα. Ορισμένοι ερευνητές, βασιζόμενοι σε ισχνά ιστορικά στοιχεία, εκτιμούν ότι ήταν Κελτο- Ιβηρικά φύλα, τα οποία ομιλούσαν διαλέκτους άσχετες με τα παλαιά Βασκικά.

Στην πραγματικότητα, η ισχυρότερη απόδειξη για την προέλευση των Βασκικών βρίσκεται στην Γασκώνη (ΝΔ Γαλλία) όπου οι κάτοικοι ομιλούν μια διάλεκτο παρόμοια με τα Βασκικά.

Υπάρχουν τοπωνυμικές ενδείξεις ότι η Βασκική γλώσσα ομιλείτο σε μία ευρύτερη περιοχή από την σημερινή Βασκική χώρα. Οι εν λόγω ενδείξεις εστιάζονται στα τοπωνύμια των Κεντρικών Πυρηναίων, την Άνω κοιλάδα του Έβρου (Ισπανίας) και σε όλη την Γασκώνη.

Ο Γερμανός γλωσσολόγος Theo Vennemann ισχυρίζεται ότι παρόμοια τοπωνύμια υπάρχουν στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη, αλλά την εν λόγω θεωρία απορρίπτουν πολλοί ιστορικοί.

Προέλευση

Η βασική θεωρία προέλευσης των Βάσκων υποστηρίζει ότι αποτελούν «κατάλοιπα» των Ευρωπαίων της Παλαιολιθικής περιόδου που κατοικούσαν στην Φραγκο – Κανταβριανική περιοχή από την Μαγδαλενιανή εποχή (ευρωπαϊκός πολιτισμός της ύστερης παλαιολιθικής εποχής) και πιθανόν να ταυτίζεται χρονολογικά με την αποίκηση της ηπείρου από τον Homo sapiens.

Το μοναδικό αρχαιολογικό εύρημα αποίκησης της χώρας των Βάσκων χρονολογείται πριν 40.000 έτη, με την άφιξη των πρώτων Cro-Magnon (ευρωπαίος Homo sapiens). Άλλη πιθανότητα εμφάνισης του προγόνου της Βασκικής γλώσσας είναι με την ανάπτυξη της γεωργίας πριν 6.000 έτη.

Τελευταία έχουν αυξηθεί οι χρησιμοποιούμενες μέθοδοι DNA για τον προσδιορισμό της αρχαίας προέλευσης των Βάσκων. Μία ενδιαφέρουσα ανακάλυψη είναι ότι ίσως η νόσος Πάρκινσον σχετίζεται με την Βασκική δαρδαρινή μετάλλαξη (dardarin= ένζυμο η ονομασία του οποίου προέρχεται από την βασκική λέξη dardara που σημαίνει τρέμουλο). Απόσπασμα σχετικής ανάλυσης αναφέρει:

 «………υπάρχει μια γενική επιστημονική παραδοχή ότι οι Βάσκοι είναι άμεσοι απόγονοι των κυνηγών που κατοίκησαν την Ευρώπη πριν την ανάπτυξη της γεωργίας, με βάση τα γλωσσολογικά και γενετικά στοιχεία……»

Αυτό τους καθιστά προγόνους, τμήματος των πρώτων κατοίκων της Ευρώπης. Επιπλέον το Βασκικό γενετικό υλικό (δείκτες) αποκαλύπτει συγγενική σχέση με τους Κέλτες στην Ιρλανδία και Ουαλία. Οι κοινοί δείκτες υποδηλώνουν γενετική παρουσία την τελευταία εποχή των παγετώνων, πράγμα που σημαίνει ότι οι δύο λαοί υπήρξαν στην Ευρώπη περίπου πριν 17.000 χρόνια και πιθανώς πριν 45.000 έως 50.000 χρόνια.

Παρά τη γενετική σύνδεση, υπάρχει ένδειξη ότι οι Κελτικές διάλεκτοι συνδέονται με την γλώσσα των Βάσκων. Είναι πιθανόν ορισμένοι Βρετανοί που σχετίζονταν με τους Ίβηρες, να «μετετράπησαν» σε Κέλτες μέσω της διάδοσης του πολιτισμού Λα Τεν, αλλά μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν για το αν οι αρχαίοι Ιρλανδοί και Βρετανοί ομιλούσαν κάποια διάλεκτο – πρόγονο των Βασκικών, ή κάποια άλλη γλώσσα.

Ορισμένοι ιστορικοί πιστεύουν επίσης ότι η Βασκική γλώσσα παρέχει αποδεικτικά στοιχεία ως προς την αναγωγή της στην Λίθινη εποχή….λέξεις για το μαχαίρι και το τσεκούρι προέρχονται από τις αρχικές λέξεις για την πέτρα, γεγονός που υποδηλώνει ότι η γλώσσα αναπτύχθηκε όταν τα μαχαίρια και τα τσεκούρια ήταν κατασκευασμένα από πέτρα και όχι από χαλκό ή σίδηρο.

Η ανάλυση μιτοχονδριακού DNA εντοπίζει μια σπάνια υποομάδα της ομάδας U8 η οποία τοποθετεί την καταγωγή των Βάσκων στην Ύστερη Παλαιολιθική εποχή, με τους προγόνους να προέρχονται από την Δυτική Ασία.

Άλλες θεωρίες

Άλλες θεωρίες περί της προέλευσης των Βάσκων είναι οι ακόλουθες:

– Οι Βάσκοι είναι  μετανάστες από την βόρεια Αφρική προερχόμενοι από την εθνοτική ομάδα των Βερβέρων (Berber). Πρόκειται για μια παλαιά θεωρία που βασίζεται σε ψευδο-επιστημονικές συγκρίσεις μεταξύ των γλωσσών των Βάσκων και των Tamazhig, η οποία πλέον έχει απαξιωθεί πλήρως.

– Οι Βάσκοι είναι νεολιθικοί μετανάστες ή ακόμη και μια Ιβηρική φυλή (η τελευταία βασίζεται στις αμφισβητήσιμες ομοιότητες μεταξύ γλωσσών της Ιβηρικής και των Βάσκων).

Εκατονταετίες στην ίδια περιοχή

Ανεξάρτητα από την ορθότητα των θεωριών, το πιθανότερο είναι ότι οι Βάσκοι έφτασαν πριν από τους Κέλτες και ίσως είναι οι παλαιότερη φυλή ανθρώπων που κατοικούν σε μια συγκεκριμένη θέση στην Ευρώπη. Πιστεύεται ότι έχουν ζήσει στην σημερινή τοποθεσία, ή πλησίον αυτής, για τουλάχιστον τέσσερις χιλιάδες χρόνια, όταν οι υπόλοιπες φυλές μετακινούνταν καταδιωκόμενες από εισβολείς.

Ορισμένοι σύγχρονοι Βάσκοι ιστορικοί – συγγραφείς προσπάθησαν να εξηγήσουν το εν λόγω φαινόμενο αποδίδοντάς το στην φυλετική ανωτερότητα, αλλά τελικά η «αντοχή» των Βάσκων μάλλον οφείλεται στην τύχη………….απλά έτυχε να βρίσκονται στο σωστό μέρος.

Είτε οι Βάσκοι ηθελημένα επέλεξαν την εύκολα υπερασπιζόμενη περιοχή τους στα Πυρηναία, είτε υποχρεώθηκαν σε αυτό κάποια στιγμή στο παρελθόν – κάτι κοινό για ορεινές περιοχές και νησιά – το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο……κατόρθωσαν να επιβιώσουν. Ένα παρόμοιο παράδειγμα αποτελούν οι Κελτικοί πολιτισμοί, όπου οι περιοχές εγκατάστασης ήταν η ορεινή Ιρλανδία και ορισμένες απομακρυσμένες ορεινές ή παράκτιες τοποθεσίες στη Βρετάνη, Σκωτία και Ουαλία.

Σε κάθε περίπτωση, η Βασκική χώρα ήταν η κατάλληλη για επιβίωση. Τα χαμηλά βουνά σε συνδυασμό με τα πυκνά δάση και την βλάστηση, την καθιστούσαν απροσπέλαστη στους επιδρομείς, αλλά ταυτόχρονα κατάλληλη να υποστηρίξει την γεωργία —όπου το έδαφος ήταν φτωχότερο από τις γύρω πεδιάδες, καθιστώντας την περιοχή λιγότερο δελεαστικό στόχο για τους εισβολείς. Επιπλέον, οι περιοχές των Βάσκων είχαν ορισμένα αποθέματα πολύτιμων μετάλλων, σε σύγκριση με τα κοιτάσματα χρυσού στην δυτική Ισπανία ή βόρεια της Γασκώνης.

Τελικά οι Βάσκοι φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν στην πλέον ενδεδειγμένη περιοχή της Ευρωπαϊκής ηπείρου.

Ταξινόμηση

Όπως και με τη γλώσσα, οι Βάσκοι θεωρούνται απομονωμένη εθνότητα.

Οι Βάσκοι είναι σαφώς μια ξεχωριστή εθνοτική αυτόχθονη ομάδα. Διαφέρουν πολιτιστικά και γλωσσικά από τους γείτονές τους και επιπλέον υπάρχει ο αμφιλεγόμενος ισχυρισμός ότι υφίστανται και γενετικές διαφορές. Παραδοσιακά, είναι ψηλοί, μυώδεις, με φαρδείς ώμους, μεγάλα αυτιά, ξανθιά μαλλιά (ως επί το πλείστον) κανονικό δέρμα, και μπλε –  γκρι μάτια.

Ορισμένοι Βάσκοι, ιδιαίτερα στην Ισπανία, είναι εθνικιστές, διατρανώνοντας την Βασκική τους καταγωγή έναντι των υπολοίπων, ενώ άλλοι ταυτίζονται με τους Ισπανούς προσελκύοντας την μήνη των ακραίων Βάσκων εθνικιστών. Τελικά, το μόνο ερώτημα φαίνεται να είναι κατά πόσον ο όρος «εθνότητα» είναι δόκιμος, ή εάν πρέπει να προτιμηθεί ο όρος «έθνος» κάτι το οποίο υποστηρίζεται από πολλούς στην χώρα των Βάσκων.

Στη σύγχρονη εποχή, όταν ένας Ευρωπαϊκός λαός ζει σε μια ιδιαίτερα βιομηχανοποιημένη περιοχή, αναπόφευκτα δέχεται πολιτιστικές επιρροές από την υπόλοιπη Ευρώπη, παρά το γεγονός ότι η συνειδητή πολιτισμική ταυτότητα του Έθνους παραμένει πολύ ισχυρή, όπως και οι ισχυροί δεσμοί με την χώρα καταγωγής (πατρίδα). Αυτό ισχύει και στην περίπτωση των Βάσκων, τόσο μεταξύ αυτών που διαμένουν στην Ισπανία, όσο και αυτών που έχουν μεταναστεύσει στην Γαλλία, ή σε άλλα μέρη του κόσμου.

Η ισχυρότερη διάκριση μεταξύ των Βάσκων και των γειτόνων τους είναι γλωσσικής φύσεως. Περιβάλλονται από Λατινόφωνους, ενώ οι Βάσκοι μιλούν παραδοσιακά μια γλώσσα που δεν είναι Λατινογενής.

Παρόλο που τα στοιχεία παραμένουν ανοικτά προς διερεύνηση, η επικρατούσα πεποίθηση μεταξύ των Βάσκων, είναι ότι η γλώσσα τους αποτελεί συνέχεια για τους ανθρώπους που ήταν σε αυτή την περιοχή, όχι μόνο στους προ-Ρωμαϊκούς χρόνους, αλλά και στους προ-Κελτικούς χρόνους, πιθανότατα πριν την μεγάλη εισβολή στην Ευρώπη των Ασιατικών φυλών.

Γενετική

Αν και είναι γενετικά διακριτό, κατά κάποιο τρόπο, οι Βάσκοι αποτελούν μια τυπική δυτικο Ευρωπαϊκή φυλή όσον αφορά τις Mt-DNA και Y-DNA ακολουθίες και ορισμένες άλλες γενετικές ακολουθίες οι οποίες είναι ευρέως διαδεδομένες σε όλη τη δυτική Ευρώπη.

Οι Saami (Λάπωνες) στην βόρεια Σκανδιναβία δείχνουν μια ιδιαίτερα υψηλή τιμή ενός τύπου Mt-DNA η οποία βρέθηκε ταυτόχρονα στο 11% των Βάσκων. Το εν λόγω γενετικό υλικό είναι κάπως υψηλότερο μεταξύ των γειτονικών Κανταβριανών, όπου οι Pasiegos (κάτοικοι περιοχής της Κανταβρίας) φέρουν ομάδα V Mt-DNA η οποία αποτελεί παραλλαγή της αντίστοιχης των Saami.

Πιστεύεται ότι η χώρα των Βάσκων και γειτονικές περιοχές χρησίμευσαν ως καταφύγιο για τους ανθρώπους της Παλαιολιθικής εποχής κατά τη διάρκεια των τελευταίων κλιματικών αλλαγών, όπου οι βόρειες περιοχές ήσαν πάρα πολύ κρύες, με ξηρό κλίμα και ακατάλληλες για συνεχή κατοίκηση. Όταν το κλίμα θα γινόταν θερμότερο οι πληθυσμοί θα εξαπλώνονταν γρήγορα βόρεια κατά μήκος των δυτικών Ευρωπαϊκών ακτών. Γενετικά, όσον αφορά στα χρωμοσώματα Υ και Mt-DNA, οι κάτοικοι της Βρετανίας και της Ιρλανδίας συνδέονται στενά με τους Βάσκους, αντανακλώντας την κοινή τους καταγωγή.

Οι Βάσκοι και οι Ιρλανδοί εμφανίζουν την υψηλότερη συχνότητα του Υ-χρωμοσώματος, απλοομάδος R1b στη Δυτική Ευρώπη, συγκεκριμένα το 95% περίπου των  ανδρών Βάσκων ανήκουν στην εν λόγω απλοομάδα. Η σχέση του Υ-χρωμοσώματος και Mt-DNA μεταξύ Βάσκων, Ιρλανδών και Ουαλών έγκειται στις ίσες αναλογίες ως προς τις γειτονικές περιοχές της Ισπανίας, όπου παρόμοιοι εθνικά «Ισπανοί» ζουν και σχετίζονται με τους Βάσκους, αν και αυτή η γενετική σχέση είναι το ίδιο ισχυρή μεταξύ Βάσκοι και Ισπανών.

Στην πραγματικότητα, όπως έχει δηλώσει ο Stephen Oppenheimer (Βρετανός παιδίατρος & γενετιστής) στην «Προέλευση των Βρετανών (2006)» αν και οι Βάσκοι ήσαν περισσότερο απομονωμένοι από τους άλλους Ίβηρες, υπήρξαν αντιπροσωπευτικός πληθυσμός της νοτιοδυτικής Ευρώπης. Ως προς τη γενετική σχέση μεταξύ Βάσκων, Ιβήρων και Βρετανών, δηλώνει επίσης:

«Μακράν η πλειοψηφία των αρσενικών γονιδίων Ιβηρικής καταγωγής (σύγχρονη Ισπανία και Πορτογαλία) κυμαίνεται από το χαμηλό ποσοστό του 59% στην πόλη Fakenham του Norfolk, στα υψηλά επίπεδα του 96% στο Llangefni της Βόρειας Ουαλίας και 93% Castlerea της Ιρλανδίας.

Κατά μέσο όρο μόνο το 30% των γονιδιακών τύπων στην Αγγλία προέρχονται από τη βορειοδυτική Ευρώπη. Ακόμη και χωρίς την χρονολόγηση των προηγούμενων κυμάτων της βορειοδυτικής Ευρωπαϊκής μετανάστευσης, αυτό ακυρώνει την Αγγλοσαξονική θεωρία επικράτησης……………..75-95% των Βρετανών και Ιρλανδίών (γενετικά) προέρχονται από την Ιβηρία……………..η Ιρλανδία, παράκτια Ουαλία και κεντρική και δυτική Σκωτία αποτελούνται σχεδόν εξ ολοκλήρου από τους ιδρυτές της Ιβηρικής Χερσονήσου, ενώ το υπόλοιπο των μη-Αγγλικών τμημάτων της Βρετανίας και της Ιρλανδίας έχει επίσης υψηλά ποσοστά. Η Αγγλία έχει μάλλον χαμηλότερα ποσοστά Ιβηρικών τύπων με σημαντική ετερογένεια, αλλά ουδένα Αγγλικό δείγμα εμφανίζει λιγότερο από το 58% του Ιβηρικού δείγματος…»

Πριν την ανάπτυξη της σύγχρονης γενετικής με βάση την αλληλούχιση του DNA, οι Βάσκοι είχαν τον υψηλότερο επιμερισμό του τύπου αίματος Rh (35% φαινοτυπικά, 60% γενετικά). Επιπλέον οι Βάσκοι δεν έχουν σχεδόν καμία ομάδα αίματος τύπου Β (ούτε την σχετική ομάδα AB). Αυτές οι διαφορές αντανακλούν την μακράν ιστορία της απομόνωσης, συμπεριλαμβανομένων των περιόδων που ο πληθυσμός ήταν μικρός, επιτρέποντας στις γονιδιακές συχνότητες να εκφυλιστούν με την πάροδο του χρόνου.

Το ιστορικό της μοναδικότητας που αντανακλάται στις συχνότητες των γονιδίων έχει πιθανώς εφαρμογή στο λαό των Βάσκων, οι οποίοι διατήρησαν ξεχωριστή γλώσσα, ενώ νεώτερες Ευρωπαϊκές γλώσσες αφομοίωσαν αντίστοιχες αυτόχθονες που ομιλούνταν στη δυτική Ευρώπη.

Το 2007 γενετική έρευνα υποστηρίζει ότι:

«Οι Βάσκοι και οι Ισπανοί απέχουν μακράν από άλλες ηπειρωτικές ομάδες (μεγαλύτερη πολυδιάσταση στις ίδιες γενετικές ομάδες) καταδεικνύοντας ότι η Ιβηρική χερσόνησος κατέχει την αρχαιότερη δυτικο – Ευρωπαϊκή γενετική καταγωγή.»