εξώφυλλο: Από αριστερά προς τα δεξιά Τσιάνο, Ριμπεντροπ, Χίτλερ και Μουσολίνι στη Sala Clemente κατά τη συνάντηση των δύο ηγετών στην Φλωρεντία την 28 Οκτωβρίου 1940 πηγή εικόνας: Hitler-Archive / National Digital Archives

copyright © γράφει ο Δημήτριος Σχορτσανίτης

Εισαγωγή

Η σύγχρονη ιστορική μελέτη καταδεικνύει ότι οι Γερμανοί γνώριζαν για τις ιταλικές προθέσεις επίθεσης στα Βαλκάνια, καθώς το ιταλικό φασιστικό καθεστώς επιθυμούσε να μετατρέψει την Μεσόγειο Θάλασσα σε ρωμαϊκή λίμνη αναβιώνοντας την ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ήταν γνωστό ότι Ελλάδα με βάση τις ιταλικές προβοκάτσιες αποτελούσε έναν μελλοντικό στόχο, αυτό που δεν μπορούσαν να προσδιορίσουν ήταν ο χρόνος της επίθεσης, ενώ παράλληλα αποτελούσε θέσφατο για την γερμανική ηγεσία, ότι ο Μουσολίνι θα ενημέρωνε σχετικά τον Χίτλερ πριν πραγματοποιήσει οποιαδήποτε εισβολή. Η Ιταλία έχοντας καταλάβει και μετατρέψει την Αλβανία σε προτεκτοράτο από την 7 Απριλίου 1939 θεωρούσε την κατάληψη της Ελλάδας ως το επόμενο βήμα για την δημιουργία μιας «ιταλικής σφαίρας» επιρροής στα Βαλκάνια. Παράλληλα οι γερμανικές κινήσεις στα Βαλκάνια και η έλλειψη ενημέρωσης της Ιταλίας από τους Γερμανούς προκάλεσαν την επιθυμία του Ντούτσε να ενημερωθούν οι τελευταίοι για την ιταλική εισβολή στην Ελλάδα από τις εφημερίδες.

Οι ιταλικές προετοιμασίες

Μετά την κατάληψη της Αλβανίας η Ιταλία έχοντας αποκτήσει χερσαία σύνορα με την Ελλάδα ξεκίνησε έναν έντονο διπλωματικό πόλεμο υποβοηθούμενο από την ιταλική προπαγάνδα. Ο ιταλικός τύπος και το ραδιόφωνο (Radio Bari) έσπευσαν να κατηγορήσουν την Ελλάδα ότι αποτελούσε εμφανή σύμμαχο της Αγγλίας προστατεύοντας τα βρετανικά συμφέροντα παρέχοντας βάσεις στον βρετανικό στόλο και αεροδρόμια στην βρετανική αεροπορία. Η ιταλική προπαγάνδα ανακίνησε και μεγαλοποίησε το «ζήτημα της Τσαμουρίας» θέτοντας στον διεθνή τύπο της εποχής ψευδείς ειδήσεις για καταπίεση των Τσάμηδων από την ελληνική κυβέρνηση, ενώ παράλληλα η ιταλική πρεσβεία των Αθηνών με υπομνήματα διέδιδε φήμες για πολεμική προετοιμασία της Ελλάδας με σκοπό την κατάληψη των εδαφών της Βόρειας Ηπείρου. Στόχος της ιταλικής προπαγάνδας αποτελούσε η μελλοντική ιταλική εισβολή στην Ελλάδα να αποκτήσει την νομιμότητα «αυτοάμυνας» έναντι των ελληνικών προκλήσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δολοφονία στις 14 Ιουνίου 1940 του επικηρυγμένου εγκληματία Νταούτ Χότζα (Daut Hoxha), του οποίου αν και οι δολοφόνοι παραδόθηκαν από τις ελληνικές αρχές στις αντίστοιχες αλβανικές για να δικαστούν, οι ιταλικές προπαγανδιστικές αρχές δύο μήνες μετά στις 10 Αυγούστου 1940 ξεκίνησαν να τον παρουσιάζουν ως «μεγάλο Αλβανό πατριώτη» που αγωνιζόταν για την απελευθέρωση της «Τσαμουριάς» δημιουργώντας κλίμα έντασης. 

Εκτός από τον διπλωματικό τομέα οι ιταλικές ένοπλες δυνάμεις προέβησαν σε μια σειρά από προβοκάτσιες τόσο στον τομέα των ελληνοαλβανικών συνόρων, όσο και στον θαλάσσιο και εναέριο χώρο του Αιγαίου και του Ιόνιου Πελάγους, με σκοπό την πρόκληση «αντιποίνων» από την Ελλάδα, ώστε η Ιταλία να την κατηγορήσει για «εχθρική στάση». Με εντολή του ιταλικού γενικού επιτελείου οι Ιταλοί πραγματοποιούν μια σωρεία συνοριακών παραβιάσεων και παραβιάσεων του ελληνικού εναέριου χώρου μη διστάζοντας να πραγματοποιήσουν επιχειρήσεις βομβαρδισμού σε αγροτικές περιοχές. Χαρακτηριστικά αποτελούν τα περιστατικά βομβαρδισμού σε αγροτική περιοχή στον Πατριακό κόλπο και της παρενόχλησης ελληνικών πλοίων και αντιτορπιλικών τόσο από την ιταλική αεροπορία, όσο και από το ιταλικό πολεμικό ναυτικό.

Τον Αύγουστο του 1940 οι ιταλικές ένοπλες δυνάμεις ξεκινούν την μετακίνηση δυνάμεων και την συγκέντρωση τους στο Αργυρόκαστρο και στην Κορυτσά, παράλληλα στο ιταλικό υποβρύχιο Delfino δίδεται η εντολή να σπεύσει προς την Τήνο και να βυθίσει οποιοδήποτε πολεμικό ή εμπορικό πλοίο συναντήσει στην περιοχή. H βύθιση του καταδρομικού «Έλλη» κατά τον εορτασμό της Θεοτόκου αν και η ελληνική κυβέρνηση δεν ανακοίνωσε την ιταλική ευθύνη για να μην προκαλέσει πόλεμο, εξέθεσαν την ιταλική ηγεσία, η οποία για να κατευνάσει την διεθνή αντίδραση έσπευσε να δηλώσει ψευδώς ότι η επίθεση έγινε από βρετανικό υποβρύχιο. Δύο ημέρες πριν έναρξη της ιταλικής επιθέσεως στις 26 Οκτωβρίου 1940, το ιταλικό πρακτορείο ειδήσεων «Stefani» μετέδωσε ότι ένοπλη ελληνική συμμορία επιτέθηκε σε αλβανικό φυλάκιο νότια της διάβασης Καπετίτσα κοντά στην Κορυτσά. Στην συμπλοκή που ακολούθησε, σύμφωνα με το «Stefani», ενεπλάκησαν και άλλες αλβανικές δυνάμεις που αποτρέποντας την ελληνική «εισβολή». Έξι Έλληνες συνελήφθησαν, ενώ δύο Αλβανοί στρατιώτες σκοτώθηκαν και άλλοι τρεις τραυματίστηκαν. Νέο τηλεγράφημα του «Stefani» την ίδια μέρα ανέφερε ότι κοντά στο γραφείο του λιμενάρχη του Πόρτο Έντα (Αγίων Σαράντα) εξερράγησαν τρεις βόμβες και υπήρχαν δύο ελαφρά τραυματισμένοι. Το «Stefani» προσέθετε παράλληλα, ότι καταζητούνται οι Έλληνες ή Βρετανοί πράκτορες που έκαναν την επίθεση.

Η ελληνική κυβέρνηση έσπευσε με τηλεγράφημα του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων προς όλα τα πρακτορεία του εξωτερικού να αρνηθεί την ελληνική συμμετοχή, ενώ παράλληλα ζήτησε συνάντηση από τον Ιταλό αξιωματικό του αλβανικού φυλακίου που ακούστηκαν οι πυροβολισμοί με τον αντίστοιχο Έλληνα επικεφαλή αξιωματικό του απέναντι ελληνικού φυλακίου. Αν και η συνάντηση ορίστηκε για την 27 Οκτωβρίου 1940 στις 16:00, αυτή ακυρώθηκε καθώς  «Stefani» σε νέο τηλεγράφημά του ανέφερε νέο επεισόδιο σε ακρωτήριο κοντά στο Πόρτο Έντσα. Σύμφωνα με το δημοσίευμα εξερράγη βόμβα κοντά στον σηματογράφο (κατακόρυφος ιστός για τη μετάδοση με σήματα διαφόρων μηνυμάτων) του ακρωτηρίου Οίτυλο (δεν υφίσταται ως ονομασία τοποθεσίας στην Αλβανία, ούτε στην αρχαιότητα άλλο Οίτυλο, εκτός από αυτό της Μάνης). Από την έκρηξη δεν υπήρξαν θύματα παρά μόνο υλικές ζημιές. Το «Stefani» ανέφερε πάντως ότι κοντά στον τόπο της έκρηξης «εθεάθη ύποπτος λέμβος με κατεύθυνση προς την Ελλάδα».

Ενημέρωση του Χίτλερ

Γνωρίζοντας τις άριστες σχέσεις των δύο δικτατόρων ο Χίτλερ είχε ενημερωθεί αόριστα από τον Μουσολίνι, ότι η Ιταλία σχεδιάζει μια εμπλοκή στα Βαλκάνια, αλλά δεν ενημερώθηκε σχετικά με την ακριβή ημερομηνία και τον στόχο αυτής. Στις 7 Οκτωβρίου 1640 τα γερμανικά στρατεύματα εισήλθαν στη Ρουμανία αποκτώντας επιρροή στα Βαλκάνια, ο Μουσολίνι νιώθοντας προσβεβλημένος που ο Χίτλερ δεν τον είχε ενημερώσει αποφάσισε να «ισορροπήσει» την κατάσταση καταλαμβάνοντας την Ελλάδα, χωρίς να ενημερώσει σχετικά τον Χίτλερ. Ο Μουσολίνι στο ημερολόγιο του στις 12 Οκτωβρίου 1940 αναφέρει ««Ο Χίτλερ πήγε στη Ρουμανία χωρίς να μου το πει. Εγώ θα του απαντήσω με την Ελλάδα!», ενώ ο Ιταλός υπουργός εξωτερικών στο ημερολόγιο του στις 15 Οκτωβρίου 1940 αναφέρει «Ο Ντούτσε μου λέει ότι θέλει να χτυπήσει την Ελλάδα. Ο Χίτλερ δεν γνωρίζει τίποτα. Δεν θα του πούμε τίποτα μέχρι να είναι πολύ αργά». Σε τηλεφωνική επικοινωνία των δύο υπουργών εξωτερικών στις 26 Οκτωβρίου 1940, ο Τσιάνο ενημερώνει αόριστα τον Γερμανό πρέσβη ότι «κάποια επιχείρηση στα Βαλκάνια ετοιμάζεται», αντιλαμβανόμενος παράλληλα ότι οι Γερμανοί εκτιμούν ότι πρόκειται για επιχείρηση με στόχο την Αφρική ή την Γιουγκοσλαβία.

Ο Μουσολίνι επέλεξε ως ημερομηνία εκτέλεσης της ιταλικής επιθέσεως την 28 Οκτωβρίου 1940, ως υπενθύμιση της «Πορείας προς τη Ρώμη (Marcia su Roma), η οποία έγινε στις 28 Οκτωβρίου 1922 αναγκάζοντας τον βασιλιά της Ιταλίας να αναθέσει τον σχηματισμό κυβέρνησης στον Μουσολίνι. Ο Ιταλός δικτάτορας αναμένοντας μια ασθενή ελληνική αντίσταση ήθελε να αποδείξει στον Γερμανό σύμμαχο του, ότι η Ιταλία μπορούσε να διεξάγει δικές της επιτυχείς εκστρατείες στα Βαλκάνια, ανεξάρτητα από τον Χίτλερ, που εκείνη την περίοδο ετοίμαζε την επιχείρηση κατά της Βρετανίας. Ο Τσιάνο αναφέρει ««Η επίθεση άρχισε τα ξημερώματα. Οι Γερμανοί δεν ξέρουν ακόμα τίποτα. Θα μάθουν από τις εφημερίδες». Ο Τσίανο επέλεξε να ενημερώσει επίσημα τον Γερμανό πρέσβη στην Ρώμη Όττο Φόν Μπίσμπαρκ το βράδυ της 27 Οκτωβρίου 1940, ότι στις 3 το πρωί, η Ιταλία θα επιδώσει προς την Ελλάδα ρηματική διακοίνωση και στις 6 το πρωί τα ιταλικά στρατεύματα θα εισβάλουν στη χώρα.

Όταν ο Χίτλερ πληροφορήθηκε από τον ίδιο τον Μουσολίνι, στην συνάντηση των ηγετών στην Φλορεντία την 28 Οκτωβρίου 1940 για την επίθεση μετά την έναρξή της, εξοργίστηκε γιατί φοβόταν ότι η κίνηση αυτή θα διατάρασσε τα γερμανικά σχέδια στην Ανατολική Ευρώπη και θα τραβούσε τη Βρετανία στα Βαλκάνια. Ο Τσίανο γράφει σχετικά: «Ο Χίτλερ είναι έξαλλος. Ο Ρίμπεντροπ (Γερμανός υπουργός εξωτερικών) μου είπε πως ο Φύρερ θεωρεί ότι αυτή η ενέργεια μπορεί να ανατρέψει ολόκληρη τη στρατηγική του στα Βαλκάνια». Αντίστοιχα από την καταγραφή του Πίνακας Πολεμικών Ημερολογίων του γερμανικού γενικού επιτελείου «Wehrmachtführungsstab» ο Χίτλερ αναφέρει: «Αυτή η ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδας έγινε χωρίς να μου ειπωθεί ούτε λέξη. Ο Μουσολίνι με έφερε προ τετελεσμένου γεγονότος. Τώρα πρέπει να διορθώσουμε τα σφάλματα των Ιταλών».

Ο ρόλος της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα

Η γερμανική πρεσβεία στην Αθήνα αποτελούσε μια έγκυρη πηγή πληροφόρησης αναφορικά με τις προθέσεις της Ιταλίας για επίθεση στην Ελλάδα. Ο Γερμανός πρέσβης Βίκτορ φον Έρμπαχ (Viktor von Erbach) εμφανιζόταν φίλια προσκείμενος της Ελλάδας και αντιδρούσε έναντι της ιταλικής επιθετικότητας. Πίσω όμως από φιλελληνικό του προσωπείο, ο Γερμανός πρέσβης ήταν επιφορτισμένος με την ανάπτυξη και προώθηση των πληροφοριών που συνέλεγε το κλιμάκιο της Abwehr (γερμανική στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών), που είχε αναπτυχθεί κυρίως για την παρακολούθηση των κινήσεων του ελληνικού στρατού, των δυνατοτήτων του να συνεχίσει τις επιχειρήσεις, των κινήσεων της ελληνικής κυβέρνησης στη σύναψη συμμαχίας με την Αγγλία και της παρουσίας του βρετανικού στόλου στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.

Η γερμανική πρεσβεία διέθετε ένα δίκτυο κατασκοπείας αποτελούμενο από:

α.       Γερμανούς πράκτορες που γνώριζαν αγγλικά και ελληνικά, ενώ παρουσιάζονταν ως επιχειρηματίες ή τεχνικό προσωπικό επιχειρήσεων (η γερμανική Siemens είχε αναλάβει ως βιομηχανικός προμηθευτής μεγάλο μέρος των υλικών των οχυρών με κυριότερα τις τηλεπικοινωνίες, την παροχή γεννητριών για την ηλεκτροδότηση και λοιπού μηχανικού εξοπλισμού), αποκτώντας ελευθερία κινήσεων.

β.       Έλληνες συνεργάτες που είχαν στρατολογηθεί για τον σκοπό αυτό.

Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο διαδραμάτιζε το γερμανικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη, το οποίο θεωρούνταν πραγματικό «κέντρο κατασκοπείας» έχοντας αναλάβει την συλλογή πληροφοριών σχετικά με τις κινήσεις των ελληνικών στρατευμάτων και την λογιστική υποστήριξη των ελληνικών επιχειρήσεων στην Αλβανία, ενώ παράλληλα ανέλαβε το έργο να «ξεκλειδώσει τα μυστικά» των οχυρών πριν την γερμανική εισβολή. Ορισμένοι υπάλληλοι της γερμανικής πρεσβείας έχοντας αποκτήσει φιλικές σχέσεις με υψηλόβαθμα στελέχη της ελληνικής κοινωνίας (κυρίως επιχειρηματίες και αξιωματικούς) ενθάρρυναν και ενίσχυαν τα φιλογερμανικά στοιχεία, ενώ παράλληλα προσπαθούσαν να επηρεάσουν δημοσιογράφους και πολιτικούς καλλιεργώντας αντιβρετανικά αισθήματα.

Ο Έρμπαχ πριν την εισβολή στην Ελλάδα κρατούσε επαφή με τους Ιταλούς διπλωμάτες στην Αθήνα για λογαριασμό του Βερολίνου διαθέτοντας πρόσβαση στα ελληνικά, στα ιταλικά και στα διεθνή δημοσιεύματα της εποχής είχε αντιληφθεί την συγκέντρωση των ιταλικών δυνάμεων στην Αλβανία και ότι μια ενέργεια εναντίον της Ελλάδας ήταν πιθανών να εκδηλωθεί. Αυτό που δεν μπορούσε να προσδιορίσει ήταν το μέγεθος και τον χρόνο που αυτή η εμπλοκή θα εκδηλώνονταν. Οι ιταλικές προβοκάτσιες στις 26 και 27 Οκτωβρίου 1940 και η επίσημη διάψευση τους από το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων με τηλεγραφήματα προς όλες τα διεθνή μέσα και τις πρεσβείες στην Αθήνα σίγουρα θα χτύπησαν «καμπανάκια» για την επικείμενη ιταλική επίθεση. Η επικείμενη συνάντηση των δύο δικτατόρων και η γερμανική βεβαιότητα, ότι η Ιταλία δεν θα επιχειρούσε κάποια ενέργεια χωρίς να ενημερώσει σχετικά τη Γερμανία «αποκοίμισε» τα γερμανικά αντανακλαστικά.

Η ιταλική παραπλάνηση της 27ης Οκτωβρίου 1940

Ιδιαίτερο ρόλο στην μείωση τόσο των ελληνικών αντανακλαστικών, όσο και της διεθνούς κοινότητας υπήρξε η ιταλική επιχείρηση παραπλάνησης της 27 Οκτωβρίου 1940. Το πρωί ο Πρέσβης της Ιταλίας στην Αθήνα Γκράτσι είναι παρών στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο στον εορτασμό της επετείου της φασιστικής επανάστασης εν μέσω βαρίας ατμόσφαιρας που χαρακτηρίζει τις διμερείς σχέσεις Ελλάδας – Ιταλίας. Το απόγευμα τμηματικά ξεκινάει να καταφθάνει τμηματικά αποκρυπτογραφημένο στην ιταλική πρεσβεία το τελεσίγραφο που έπρεπε να επιδοθεί στον Ιωάννη Μεταξά. Αποτελεί τραγική ειρωνεία ότι η αποκρυπτογράφηση πραγματοποιείται πάνω στο τραπέζι του Πρέσβη, πλάι στις σημαίες Ελλάδας και Ιταλίας, ενώ παράλληλα στο γραφείο είχε τοποθετηθεί σε περίοπτη θέση μια τούρτα που έγραφε «Viva La Grecia». Ο Γκράτσι για να καθησυχάσει τις φήμες εκείνο το βράδυ και όταν είχε στα χέρια του το πλήρες κείμενο του τελεσίγραφου πήγε στη φιλική οικία Βλαστού στη Βασιλίσσης Σοφίας για να παίξει μπριτζ παρέα με μια ομήγυρη της κοσμικής Αθήνας στην οποία συμμετέχει ο υπουργός Κώστας Κοτζίας, που είχε αναλάβει εκ μέρους της κυβέρνησης να παρακολουθεί διακριτικά τον Ιταλό Πρέσβη. Οι ελληνικές υπηρεσίες πληροφοριών έχοντας αντιληφθεί τον όγκο μηνυμάτων προς την ιταλική πρεσβεία προσπάθησαν να ειδοποιήσουν τον Μεταξά. Ο Ναύαρχος Αλέξανδρος Σακελλαρίου ο οποίος είχε μάθει ότι οι Ιταλοί είχαν στείλει τελεσίγραφο από την Ρώμη και ότι επίκειται επίθεση, περιγράφει την ενημέρωση που είχε εκείνο το βράδυ από τον Μεταξά: «Κατά τις 11 τη νύχτα ο Μεταξάς μου τηλεφώνησε: “κοιμήσου ήσυχα απόψε, κάποια βλακεία πήγε να κάνει αυτός ο ανόητος ο Γκράτσι αλλά φαίνεται ότι επάτησε την πεπονόφλουδα”».

Με την έναρξη των επιχειρήσεων του ελληνο-ιταλικού πολέμου η γερμανική πρεσβεία των Αθηνών έσπευσε να δηλώσει ότι η Γερμανία δεν προτίθεται να επιτεθεί εναντίον της Ελλάδας, ενώ επισήμως μεσολαβούσε διπλωματικά για την εξεύρεση λύσης για τερματισμό του πολέμου μεταξύ των δύο χωρών. Με την αποτυχία των Ιταλών στο μέτωπο της Αλβανίας την 13 Δεκεμβρίου 1940 ο Χίτλερ εξέδωσε την Οδηγία υπ’ αριθ. 20 (Directive No. 20) για τον σχεδιασμό της επιχείρησης «Μαρίτα (Unternehmen Marita) για την προετοιμασία επίθεσης κατά της Ελλάδας, με σκοπό να εκδιωχθούν οι Βρετανοί από ελληνικό έδαφος και να βοηθηθεί η Ιταλία που είχε ήδη αποτύχει στο μέτωπο. Το γερμανικό δίκτυο στην Ελλάδα αποδείχθηκε ιδιαίτερα αποτελεσματικό, καθώς ο Έρμπαχ προσπαθούσε να διαβεβαιώσει τον Μεταξά ότι η Γερμανία θα σεβόταν την ελληνική ουδετερότητα, παράλληλα οι λεπτομερείς εκθέσεις που απέστελνε στο Βερολίνο χρησιμοποιήθηκαν για τον σχεδιασμό της γερμανικής εισβολής.

Επίλογος

Από τα ανωτέρω γίνεται αντιληπτό ότι οι Γερμανοί γνώριζαν για τις ιταλικές κινήσεις και διεκδικήσεις στα Βαλκάνια, ιδίως μετά την κατάληψη της Αλβανίας. Οι ιταλικές προκλήσεις και προβοκάτσιες είχαν γίνει γνωστές μέσω του ελληνικού τύπου στην γερμανική πρεσβεία της Αθήνας και αντίστοιχα στο υπουργείο εξωτερικών της Γερμανίας, σημαίνοντας πιθανόν συναγερμό. Ο Χίτλερ γνωρίζοντας για την στρατιωτική αδυναμία των Ιταλών ήταν βέβαιος ότι ο Μουσολίνι δεν θα προέβαινε σε κάποια επίθεση, χωρίς να τον ενημερώσει και να λάβει την άδεια του, καθώς επιθυμούσε την ένταξη των βαλκανικών χωρών στον Άξονα. Η βεβαιότητα αυτή, όμως μείωσε τα αντανακλαστικά της γερμανικής ηγεσίας προκαλώντας τον αιφνιδιασμό της όταν ο Μουσολίνι εισέβαλε το πρωι της 28ης Οκτωβρίου 1940 στην Ελλάδα.

Πηγές – βιβλιογραφία

Ciano Galeazzo Personal Diary part 3 23 September 1940 – 30 September 1941 chrome- https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d8/NDL12921200_Pros._Doc._No._1418-_Diary_of_Count_Ciano_part3.pdf

Richter Heinz A. Greece in World War II 1939-41 15 July 2020 Harrassowitz Verlag

Μηχανή του Χρόνου «27 Οκτωβρίου 1940. Ο Ιταλός Πρέσβης Γκράτσι πριν από την επίδοση του τελεσίγραφου στον Μεταξά έπαιζε μπριτζ και έλεγε ανέκδοτα σε φιλικό του σπίτι στην Αθήνα. Γιατί ο Γερμανός πρεσβευτής ενημερώθηκε τελευταίος» 14 Νοεμβρίου 2025 http://www.mixanitouxronou.gr/27-oktovriou-1940-o-italos-presvis-gkratsi-prin-apo-tin-epidosi-tou-telesigrafou-ston-metaxa-epeze-britz-ke-elege-anekdota-se-filiko-tou-spiti-stin-athina-giati-o-germanos-presveftis-enimerothike-me/

Ντάγιος Σταύρος, «ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΑΛΒΑΝΙΑ: 50 ΧΡΟΝΙΑ ΑΜΟΙΒΑΙΑΣ ΔΥΣΠΙΣΤΙΑΣ», Εκδόσεις LITERATUS, 2015
«1940-41 ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΤΩΠΟ»

Σταυρόπουλος Δημήτρης «Η μεγάλη νύχτα πριν τον πόλεμο! Η Αθήνα τη νύχτα της 27ης και το ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου 1940» 27 Οκτωβρίου 2023 https://www.militaire.gr/i-megali-nychta-prin-ton-polemo-i-athina-ti-nychta-tis-27is-kai-to-ximeroma-tis-28is-oktovrioy-1940/

Το έργο με τίτλο Γνώριζαν οι Γερμανοί για την ιταλική επίθεση στην Ελλάδα από τον δημιουργό Δημήτρη Σχορτσανίτη διατίθεται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές.