Θεανώ η Θουρία….σύζυγος του Πυθαγόρα.

εξώφυλλο: Πυθαγόρας και Θεανώ απόσπασμα από τον πίνακα «Η Σχολή των Αθηνών» του Ραφαήλ (Raffaello Sanzio) πηγή wikipedia.com

Εισαγωγή

Στην αρχαία Ελλάδα η ανάπτυξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας υπήρξε κατεξοχήν αντρικό προνόμιο. Η ιστορία όμως έχει αναδείξει παρά την ανδροκρατούμενη κοινωνία της εποχής αρκετές γυναίκες που άφησαν το πνευματικό τους αποτύπωμα στη σύγχρονη επιστήμη. Δεν αποτελεί τυχαίο το σύγχρονο ρητό που αναφέρει ότι «πίσω από κάθε σπουδαίο άνδρα κρύβεται μια εξίσου σπουδαία γυναίκα». Ένας από τους πιο σπουδαίους μαθηματικούς και φιλόσοφος της αρχαιότητας ο Πυθαγόρας είχε άξιο συμπαραστάτη του την σύζυγο του Θεανώ. Αν και ο ρόλος της δεν μπορεί να καταδειχθεί επακριβώς στις μυστικιστικές και επιστημονικές έρευνες του συζύγου της και την εμπλοκή της στην ανάπτυξη της πυθαγόρειας φιλοσοφίας, το πλούσιο έργο της στα μαθηματικά, στην κοσμολογία και στην αστρονομία, την κατέταξε στα κιτάπια της ιστορίας. Σύγχρονοι ερευνητές κατατάσσουν την Θεανώ στους κορυφαίους Πυθαγόρειους φιλόσοφους και της αποδίδουν την διατύπωση των θεωριών της «Αρμονίας των Σφαιρών», της «Χρυσής Τομής» και του «Χρυσού Αριθμού φ» που κατέχουν κεφαλαιώδη σημασία στην καταγραφή και εξέλιξη των νόμων της σύγχρονης φυσικής και της αρχιτεκτονικής.

Ο αριθμός φ είναι ο λεγόμενος Χρυσός Αριθμός ή Χρυσή Τομή συμβολικά ορίζεται ως
φ=(1+√5)/2≈1,6180339887…
αποτελεί τον λόγο της συμμετρίας δύο μεγεθών α και β όταν φ=(α+β)/α=α/β. Δηλαδή, ο λόγος του όλου προς το μεγαλύτερο μέρος είναι ίσος με τον λόγο του μεγαλύτερου προς το μικρότερο. Αυτό το συμμετρικό ποσοστό θεωρήθηκε από τους αρχαίους αισθητικά τέλειο. Όπως οι δύο φιλόσοφοι υπήρξαν αχώριστοι στη ζωή και την μάθηση, το «π» του Πυθαγόρα και το «φ» της Θεανούς θα λειτουργήσουν ως φάροι για την ελληνική σκέψη και τέχνη στους μετέπειτα αιώνες. Πηγή elegantthemes.com

Βιογραφία

Η Θεανώ γεννήθηκε το 546 π.Χ. στους Θούριους της Κάτω Ιταλίας, η οποία αποτελούσε την σημαντικότερη αποικία της Αθήνας στη Μεγάλη Ελλάδα. Πατέρας της ήταν ο γνωστός ιατρός και φυσιολόγος της εποχής Βροντίνος (σύμφωνα με κάποιους μελετητές το όνομα Βροντίνος αποτελεί ρητορική παράφραση της λέξης βροντερός υποδηλώνοντας τον ισχυρό, σόφο ή θαυματουργό), ο οποίος μετοίκησε στον Κρότωνα στην ανατολική ακτή της Καλαβρίας Το Θεανώ για τους Αρχαίους Έλληνες αποτελούσε ένα ιδιαίτερο και σημαδιακό όνομα, καθώς Θεανώ ονομάζονταν στην Ιλιάδα η ιέρεια της Αθηνάς που συνόδευσε τους Αχαιούς στον τρωικό πόλεμο. Λόγω του ονόματος της μπορεί να γίνει αντιληπτό ότι οι γονείς της είχαν οραματιστεί από νωρίς μια ιδιαίτερη μοίρα για την κόρη τους σπεύδοντας να της παράσχουν την καλύτερη εκπαίδευση της εποχής. Η έναρξη των σπουδών της συνέπεσε χρονικά με την άφιξη στην πόλη γύρω στο 530 π.Χ του μεγάλου φιλόσοφου και μαθηματικού Πυθαγόρα. Η φήμη του φιλοσόφου είχε προηγηθεί της άφιξης του, ενώ η πρώτη δημόσια ομιλία του, όπως αναφέρει ο Νικόμαχος, μετέτρεψε τους πάντες υπέρ του με περισσότερους από δύο χιλιάδες πολίτες να παρακολουθούν τον λόγο του. Η ενασχόληση του Πυθαγόρα με την πρώιμη ιατρική επιστήμη, τον έφεραν σε επαφή με τον σπουδαίο ιατρό Βροντινό πατέρα της Θεανώ, ο οποίος εντάχθηκε και στους μαθητές του φιλόσοφου, διευκολύνοντας την είσοδο της στον κύκλο των μαθητών του φιλόσοφου. Κοινό χαρακτηριστικό των δύο ανδρών αποτέλεσε η πίστη στη μετενσάρκωση προϊόν επηρεασμού των δύο ανδρών από τις πρακτικές των ιατρομαντών, που προέρχονταν από την Αίγυπτο και την λατρεία του Όσιρι

Ο Ιάμβλιχος (*Iamblichus Chalcidensis*, 250 – 325 μ.Χ. ) ήταν Σύρος νεοπλατωνικός φιλόσοφος, μυστικιστής, μαθηματικός και βιογράφος του Πυθαγόρα. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην κατεύθυνση που ακολούθησε η νεότερη νεοπλατωνική φιλοσοφία. Στην βιογραφία του Ιάμβλιχου υπάρχουν πολλές αναφορές που συνδέουν τον Πυθαγόρα με την ιατρική και τον παρουσιάζουν εφευρέτη διάφορων θεραπευτικών μεθόδων, συναφών με τις θεραπευτικές πρακτικές που χρησιμοποιούσαν ιατρομάντεις με κυριότερη τη νηστεία για την θεραπεία ασθενειών. Πηγή Wikipedia.com

Η μεγάλη φιλόσοφος αστρονόμος και μαθηματικός

Καθοριστικό γεγονός για την γνωριμία τους αποτέλεσε η ομιλία του Πυθαγόρα προς τις γυναίκες του Κρότωνα στον ναό της Ήρας, όπου ο Πυθαγόρας αντιλαμβανόμενος την ευρύτητα του πνεύματος της νεαρής Θεανούς την ενέταξε στους μαθητές του. Η Θεανώ μαθητεύοντας δίπλα στον Πυθαγόρα γοητεύτηκε από τη «αιρετική» διδασκαλία και την ευρύτητα του πνεύματος του, ενώ η σχέση τους εξελίχθηκε γοργά σε ερωτική παρά την σημαντική διαφορά ηλικίας άνω των 30 ετών που είχαν. Μετά τον γάμο τους η Θεανώ δεν περιορίστηκε στα συζυγικά της καθήκοντα, αλλά αποτέλεσε άξια συμπαραστάτης στην εξέλιξη του έργου του Πυθαγόρα, διαθέτοντας το ιδιαίτερο προνόμιο να διδάσκει στις σχολές που ίδρυσε ο φιλόσοφος. Η Θεανώ δίδασκε αστρονομία και μαθηματικά, ενώ παράλληλα επιμελήθηκε με την καταγραφή και διάδοση του έργου του Πυθαγόρα. Σύντομα η Πυθαγόρεια σχολή του Κρότωνα με την βοήθεια και την διδασκαλία της Θεανούς μετατράπηκε σε φυτώριο εκπαίδευσης γυναικών, καθώς πιστεύεται ότι τουλάχιστον 28 γυναίκες μορφώθηκαν από τους δύο φιλόσοφους.

**Εικονογράφηση του 1913 που δείχνει τον Πυθαγόρα να διδάσκει σε τάξη γυναικών.** Πηγή: Wikipedia.com

Η μεγάλη απήχηση και διάδοση, που γνώρισε η διδασκαλία του Πυθαγόρα στην Μεγάλη Ελλάδα και ιδιαίτερα οι θεωρίες περί διακυβέρνησης της πολιτείας είχε ως αποτέλεσμα αρκετές ελληνικές αποικίες να παραδώσουν την διοίκηση τους στις πυθαγόρειες σχολές, όπως συνέβη και στον Κρότωνα. Μερίδα όμως των πολιτών υποκινούμενη από τον Κύλωνα και τον ρήτορα Νίνονα, που συκοφάντησαν τους πυθαγορείους της περιοχής πως ετοιμάζουν τυραννίδα, επιτέθηκαν και φόνευσαν τους περισσότερους μαθητές του φιλοσόφου. Ο ίδιος απουσιάζοντας από την πόλη σε ταξίδι γλίτωσε την ζωή του καταφεύγοντας στο Μεταπόντιο, όπου πιθανότατα αυτοκτόνησε, καθώς κλείστηκε στο Ιερό των Μουσών παραμένοντας για 40 ολόκληρες ημέρες αρνούμενος φαγητό.

Μετά τον θάνατο του Πυθαγόρα το 496 π.Χ., η Θεανώ εγκατέλειψε την Μεγάλη Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην γενέτειρα του Πυθαγόρα την Σάμο αναλαμβάνοντας τη διάδοση της διδασκαλίας και του έργου του φιλοσόφου στην Ελλάδα και στην Αίγυπτο σε συνεργασία με τα παιδία της την Δαμώ, την Μύια, την Αριγνώτη τον Μνήσαρχο και τον Τηλαύγη που με τη σειρά τους ανέλαβαν και τη διοίκηση των Πυθαγορείων σχολών. Παράλληλα σύμφωνα και με τα έθιμα της εποχής, η Θεανώ έπρεπε να παντρευτεί κάποιον συγγενή του άντρα της ή έστω κάποιον πολύ έμπιστό του έτσι ώστε να εξασφαλισθεί και η δική της προστασία αλλά και η προστασία της κληρονομιάς και της παράδοσης του Πυθαγόρα. Ο δεύτερος σύζυγος της υπήρξε ο στενός μαθητής του Πυθαγόρα, ο Αρισταίος, ο οποίος για μια περίοδο και μέχρι την εγκατάσταση της Θεανούς στη Σάμο ανέλαβε να καθοδηγεί την Πυθαγόρεια κοινότητα. Η Θεανώ έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη σημασία της ηθικής διαβίωσης. Οι διδασκαλίες της ενσωματώνουν τις βασικές Πυθαγόρειες αρχές της αυτοσυγκράτησης, της δικαιοσύνης και της πνευματικής καλλιέργειας. Πίστευε ότι η ηθική ζωή συνδέεται άμεσα με την κατανόηση του κόσμου μέσω της λογικής και της φιλοσοφίας. Οι Πυθαγόρειες κοινότητες, στις οποίες η Θεανώ είχε ενεργό ρόλο, βασίζονταν σε αυστηρές ηθικές αρχές και φιλοσοφική πειθαρχία. Η ίδια φαίνεται να είχε σημαντική επιρροή στην οργάνωση και την πνευματική κατεύθυνση αυτών των κοινοτήτων.

**Προτομή της Θεανούς από το μουσείο του Κρότωνα Πηγή: National Archaeological Museum of Crotone**

Η Θεανώ υπήρξε πολυγραφότατη αποτελώντας την διασημότερη γυναίκα αστρονόμο και κοσμολόγο της εποχής της, η επιστημονική και διδακτική της δράση συνεχίστηκε ακατάπαυστη μέχρι και το τέλος της ζωής της. Στα έργα της συγκαταλέγονται: η «Κοσμολογία», το «Θεώρημα της Χρυσής Τομής», η «Θεωρία των Αριθμών», η «Κατασκευή του Σύμπαντός», «Ο βίος του Πυθαγόρα» (δεν διασώζεται) και το «Περί αρετής», αποτελώντας την ιδανική φιλόσοφο – πανεπιστήμονα της αρχαίας Ελλάδας. Από την Σάμο η Θεανώ με τα παιδία της συνέχισε το έργο της καταγραφής, επιμέλειας και διάδοσης του έργου του Πυθαγόρα σε όλη την λεκάνη της Μεσογείου. Παράλληλα ενασχολήθηκε με την ιατρική διδάσκοντας πρακτικές θεραπείας και στις κόρες της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της δυναμικότητας της Θεανούς αποτελεί το γεγονός ότι αυτή και η κόρη της η Δαμώ τσακώθηκαν με τον μεγάλο γιατρό της αρχαιότητας, τον Ευρυφώντα τον Κνίδιο, για την ανάπτυξη του εμβρύου στη μήτρα και οι δύο γυναίκες αποδείχτηκε πως είχαν δίκιο όταν ισχυρίστηκαν πως για να γεννηθεί υγιές το έμβρυο θα πρέπει να παραμείνει σε κυοφορία για τουλάχιστον εφτά μήνες.

Στο έργο της η «Κατασκευή του Σύμπαντος», η Θεανώ βασιζόμενη σε αστρονομικές μετρήσεις διατύπωσε τη θεωρία ότι το σύμπαν (ηλιακό σύστημα) αποτελείται από δέκα ομόκεντρες σφαίρες που κινούνται γύρω από μία κεντρική φωτιά: τον Ήλιο, τη Σελήνη, τον Κρόνο, τον Δία, τον Άρη, την Αφροδίτη, τον Ερμή, τη Γη και την αντί-Γη. Ενώ επιπλέον υφίστανται και τα άστρα που διαθέτουν σταθερές θέσεις. Οι αποστάσεις ανάμεσα στις σφαίρες και τον ήλιο διαθέτουν αντίστοιχες αναλογίες με τα διαστήματα της μουσικής κλίμακας. Η θεωρία της αυτή επηρέασε βαθύτατα και τον σύζυγό της τον Πυθαγόρα, ο οποίος ξεκίνησε να αναφέρεται στην «Αρμονία των Σφαιρών» και του σύμπαντος. Πηγή: Τ-logos.blogspot.com

Η Θεανώ αποτελώντας τον θεμελιώδη κρίκο με τους Πυθαγόρειους σε όλη τον αρχαίο ελληνικό κόσμο από τη Σάμο συνέχισε να καθοδηγεί και να συμβουλεύει τους μαθητές τις αποστέλλοντας σε αυτούς επιστολές με νουθεσίες, ιδίως στις μαθήτριες της. Οι επιστολές της Θεανώ αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα σωζόμενα κείμενα, καθώς προσφέρουν μια μοναδική οπτική στον γυναικείο ηθικό λόγο στην ανδροκρατούμενη αρχαιότητα. Οι κυριότερες σωζόμενες επιστολές αποτελούν:

α. Προς την Εύβουλη, ενσωματώνοντας συμβουλές περί της φροντίδας των βρεφών. Αν και η Εύβουλη δεν επιβεβαιώνεται ως υπαρκτό πρόσωπο, η επιστολή προς αυτήν συνδέεται με τη λογοτεχνική παράδοση ως μέσο για διάδοσης της πρακτικής διδασκαλίας σε θέματα ιατρικής που σχετίζονται με την φροντίδα των βρεφών.

β. Προς τον Ευκλείδη, έναν ιατρό μαθητή της, στην οποία συμπεριλαμβάνονται ιατρικές συμβουλές για την αντιμετώπιση της ασθένειας του.

γ. Προς την Ευρυδική και την Νικοστράτη για την αντιμετώπιση της συζυγικής απιστίας και ιδιαίτερα της συμπεριφοράς που εκδηλώνει ο σύζυγος όταν είναι άπιστος.

δ. Προς τον Τιμωνίδη που απευθύνεται στην συμπεριφορά και τον τρόπο αντιμετώπισης ενός άπιστου εραστή.

ε. Προς την Καλλιστώ, θέτοντας τους κανόνες ευπρέπειας που πρέπει να έχει ο πλούσιος ιδιοκτήτης και η σύζυγος αυτού προς τις υπηρέτριες και τους δούλους.

στ. Προς την Ροδόπη, μια γυναίκα μαθήτρια του φιλοσόφου Κλέωντα,, για την οποία υπήρχε ενδιαφέρον ή ανησυχία σχετικά με τη συμπεριφορά της. Η Θεανώ προτρέπει την Ροδόπη να μην εκμεταλλευτεί με επιπόλαιη, ελαφρότροπη ή προκλητική συμπεριφορά τον φιλόσοφο, αλλά να τον αντιμετωπίσει με σεβασμό, ώστε η ίδια να διατηρήσει την ευπρέπεια και το καλό της όνομα. Στην επιστολή αυτή παρουσιάζεται η έμφαση που δινόταν στην ηθική αυτοπειθαρχία και στην κοσμιότητα των γυναικών στην Πυθαγόρεια παράδοση.

**«Η Σχολή των Αθηνών» πίνακας του Ραφαήλ (Raffaello Sanzio)** πηγή wikipedia.com

Επίλογος

Η φιλοσοφία του Πυθαγόρα επιβίωσε τουλάχιστον 2 αιώνες αποτελώντας έργο της συζύγου, των παιδιών και των μαθητών του. Οι ιστορικοί για εκατοντάδες χρόνια υποεκτιμούσαν τον ρόλο της γυναίκας στην αρχαιοελληνική επιστήμη και φιλοσοφία, θεωρώντας πως ζούσαν στη σκιά των αντρών τους. Η Θεανώ ως πρωτοπόρος της εποχής της διέθετε έναν σημαντικό ρόλο στην ανάδειξη των δικαιωμάτων και της εκπαίδευσης των γυναικών στη φιλοσοφία, ανοίγοντας δρόμους για την μόρφωση των γυναικών και την ανάδειξη της πνευματικής τους καλλιέργειας σε έναν αποκλειστικά ανδροκρατούμενο τομέα. Η κληρονομιά της Θεανώς είναι τεράστια. Ως φιλόσοφος, επιστήμονας και δασκάλα, υπήρξε ένα φωτεινό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η γνώση και η σοφία μπορούν να γεφυρώσουν τα φύλα και να προάγουν την ανθρώπινη κατανόηση. Η ζωή της και το έργο της αποδεικνύουν ότι η αναζήτηση της αλήθειας και της αρμονίας είναι κοινός στόχος για όλους τους ανθρώπους.

Το Λεξικό της Σούδας (ή Σουϊδας) αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα της ύστερης αρχαιότητας και του Βυζαντίου, που σώζει τεράστιο πλούτο πληροφοριών για την αρχαία ελληνική γραμματεία. Οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν πως το έργο γράφτηκε μεταξύ 970–1000 μ.Χ., επί Βασιλείου Β΄ ή λίγο νωρίτερα, ενώ ο συγγραφέας του παραμένει ανώνυμος (κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι συγγράφηκε από ομάδα λογίων που συνέταξαν συλλογικά την εγκυκλοπαίδεια), αλλά η παράδοση τον ονομάζει Σουϊδα ή Σούδα εξ ου και ο ομώνυμος τίτλος. Στο εν λόγω λεξικό αναφέρεται «Θεανώ, Μεταποντίνη ἢ Θουρία, Πυθαγορεία, θυγάτηρ Λεώφρονος, γαμετὴ δὲ Καρύστου ἢ Κρότωνος ἢ Βρωτίνου τοῦ Πυθαγορείου. αὕτη ἔγραψε περὶ Πυθαγόρου, Περὶ ἀρετῆς ῾Ιπποδάμῳ Θουρίῳ, Παραινέσεις γυναικείας καὶ ᾿Αποφθέγματα Πυθαγορείων». Πηγή Polignosi.com

Αν και ο θάνατος της Θεανούς δεν προσδιορίζεται χρονικά, εκτιμάται ότι απεβίωσε κάποια στιγμή τον 5^ο αιώνα π.Χ. με πιθανότερο σημείο ενταφιασμού κάπου κοντά στη πυθαγόρεια σχολή της Σάμου. Το όνομα της δασώθηκε στους αιώνες από σημαντικούς φιλόσοφους, συγκεκριμένα την αναφέρουν ο Αθήναιος ο Ναυκρατίτης, ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο νεοπλατωνικός Ιάμβλιχος, αλλά και το εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Σούδας, ως τη διασημότερη γυναίκα αστρονόμο και κοσμολόγο της αρχαιότητας.

Πηγές – βιβλιογραφία

Deakin, Michael A.B. «Theano: the world’s first female mathematician?» 15 April 2013 International Journal of Mathematical Education in Science and Technology. pp 350–364.

«Dictionary of Women Worldwide» 2006 Gale, Yorkin Publications Detroit.

Ian Plant: «Women Writers of Ancient Greece and Rome» 2004 University of Oklahoma Press.

Pomeroy, Sarah B. «Pythagorean women: a social history» 2013 The Johns Hopkins University Press Baltimore