Ναυμαχία της Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου 1571)

εξώφυλλο: Ο Οθωμανικός και ο Ενετικός στόλος κατά τη Μάχη της Ναυπάκτου από τον Camocio Giovanni Francesco Giovanni Francesco Camocio, Public domain, via Wikimedia Commons

Η ναυμαχία της Ναυπάκτου ή ναυμαχία του Λεπάντο (Φραγκική ονομασία) έλαβε χώρα στις 7 Οκτωβρίου 1571, όταν ο στόλος του Ιερού Συνασπισμού αποτελούμενος από τη Δημοκρατία της Βενετίας, το Παπικό κράτος υπό τον Πάπα Πίο V, την Ισπανία (συμπεριλαμβανομένης της Νάπολης, της Σικελίας και της Σαρδηνίας) τη Δημοκρατία της Γένουας, το Δουκάτο της Σαβοΐας, τους Ιππότες της Μάλτας και τους Αψβούργους, συνέτριψε τον Οθωμανικό στόλο. Η ναυμαχία ήλθε ως απάντηση στην Οθωμανική κατάληψη της Κύπρου από τη Βενετία λίγους μήνες νωρίτερα. Η πεντάωρη μάχη έγινε στο βόρειο άκρο του Πατραϊκού κόλπου, όπου οι Οθωμανικές δυνάμεις που έπλεαν δυτικά του ναυστάθμου τους στην Ναύπακτο συνάντησαν τις δυνάμεις του Ιερού Συνασπισμού, που προέρχονταν από τη Μεσσήνη. Η νίκη απέφερε στον Ιερό Συνασπισμό τον προσωρινό έλεγχο στη Μεσόγειο, προστάτευσε τη Ρώμη από εισβολή και εμπόδισε τους Οθωμανούς να προχωρήσουν στην Ευρώπη.

Αυτή ήταν η τελευταία μεγάλη ναυμαχία που διεξήχθη αποκλειστικά μεταξύ κωπηλατούμενων πλοίων και μια από τις σημαντικότερες, σηματοδοτώντας τον τερματισμό της ναυτικής ισχύος των Τούρκων και την επικράτηση της Ευρώπης έναντι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ως μια από τις πολλές διαχρονικές συγκρούσεις μεταξύ των δύο αντιπάλων, αποτέλεσε τμήμα της αμφίρροπης αντιπαράθεσης μεταξύ Ευρωπαϊκής – Οθωμανικής, καθώς τα εδάφη άλλαζαν χέρια προς την μία ή την άλλη πλευρά. Ωστόσο, καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, υπήρξαν περιστατικά γόνιμης ανταλλαγής, οπότε αναλογιζόμενοι τις μάχες της εποχής, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι οι σχέσεις των αντιπάλων ήταν ενίοτε πιο εγκάρδιες. Μια από τις πολλές ειρηνευτικές συνθήκες σηματοδότησε το τέλος της σύγκρουσης για την Κύπρο στις 7 Μαρτίου 1573. Οι δύο πλευρές είχαν εμπορικές συναλλαγές και κατά καιρούς χρησιμοποιούσαν τη διπλωματία για να επιτύχουν συμφωνίες.

Jacopo Ligozzi, Η επιστροφή των ιπποτών του Αγίου Στεφάνου από τη μάχη της Ναυπάκτου (περ. 1610, Άγιος Στέφανος των Ιπποτών, Πίζα) Jacopo Ligozzi, Public domain, via Wikimedia Commons

Προοίμιο

Η ναυμαχία της Ναυπάκτου εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο των πολέμων Οθωμανών – Αψβούργων, τους οποίους ουσιαστικά τερμάτισε, καθώς και των πολέμων μεταξύ Οθωμανών – Δημοκρατίας της Βενετίας. Ο Οθωμανικός στόλος υπό τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή, είχε κερδίσει την υπεροχή στη θάλασσα με επικεφαλής τον ναύαρχο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, ο οποίος είχε νικήσει τον στόλο του Ιερού Συνασπισμού το 1538. Ο λιγότερο ικανός γιος του Σουλεϊμάν, ο Σελίμ Β’ κατάφερε να πάρει την Κύπρο από τους Ενετούς τον Αύγουστο του 1571. Οι Οθωμανοί διατήρησαν την Κύπρο μέχρι το 1878, όταν παραχώρησαν τον έλεγχο στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά στην Ναύπακτο ο στόλος του Σελίμ συνετρίβη. Οι σύμβουλοι είχαν προειδοποιήσει τον Σελίμ να μην επιτεθεί στην Κύπρο, καθώς εκείνη την εποχή υπήρχε συνθήκη μεταξύ Βενετίας και Αυτοκρατορίας. Ο Σελίμ το αγνόησε με το σκεπτικό ότι η Κύπρος ήταν μέρος της αυτοκρατορίας, αλλά επίσημα η Βενετία κράτησε το νησί ως υποτελές του Σουλτάνου. Ο Σελίμ αρχικά απαίτησε από τη Βενετία να επιστρέψει το νησί και κατόπιν εισέβαλε, απαιτώντας ταυτόχρονα από τη Βενετία να αντιμετωπίσει τους πειρατές που δρούσαν στις γύρω θάλασσες.

**Μία από τις Βενετσιάνικες γαλεάσσες στην Ναύπακτο (σχέδιο του 1851, από πίνακα του 1570).** John Fincham, Public domain, via Wikimedia Commons

Αντίπαλες δυνάμεις

Ο στόλος της Αγίας Ένωσης αποτελούνταν από 206 γαλέρες και 6 γαλεάσσες (μεγάλες γαλέρες με πυροβόλα, που επινοήθηκαν από τους Ενετούς) και διοικούσε ο Δον Χουάν της Αυστρίας ή Ιωάννης της Αυστρίας, νόθος γιος του αυτοκράτορα Καρόλου Ε’ και ετεροθαλής αδελφός του βασιλιά Φιλίππου Β’ της Ισπανίας. Τα πλοία είχαν συνεισφέρει αρκετά Χριστιανικά κράτη: 109 γαλέρες και 6 γαλεάσσες η Δημοκρατία της Βενετίας, 80 γαλέρες η Ισπανία και η Νεάπολη/Σικελία, 12 γαλέρες η Τοσκάνη που μισθώθηκαν από το Παπικό κράτος, από 3 γαλέρες η Γένοβα, η Μάλτα και η Σαβοΐα και μερικές ιδιωτικές γαλέρες. Όλα τα μέλη της συμμαχίας θεωρούσαν το Τουρκικό ναυτικό σημαντική απειλή, τόσο για την ασφάλεια του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο θάλασσα όσο και για την ασφάλεια της ίδιας της ηπειρωτικής Ευρώπης. Τα Χριστιανικά τμήματα συνάντησαν την κύρια δύναμη, αυτή της Βενετίας (υπό τον Βενιέ) τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 1571 στη Μεσίνα της Σικελίας. Ο Δον Χουάν της Αυστρίας έφτασε στις 23 Αυγούστου.

Ο στόλος της Χριστιανικής συμμαχίας επανδρώθηκε από 12.920 ναυτικούς. Επιπλέον, μετέφερε σχεδόν 28.000 στρατιώτες ως εξής: 10.000 επίλεκτους Ισπανούς, 7.000 Γερμανούς, 6.000 Ιταλούς μισθοφόρους και 5.000 επίλεκτους Ενετούς στρατιώτες. Επίσης, οι Ενετοί κωπηλάτες ήταν κυρίως ελεύθεροι πολίτες και ήταν σε θέση να φέρουν όπλα συνεισφέροντας στην πολεμική δύναμη του πλοίου τους, ενώ σκλάβοι και κατάδικοι χρησιμοποιήθηκαν για να κωπηλατήσουν γαλέρες σε άλλες μοίρες του Ιερού Συνασπισμού. Σε αρκετές από τις γαλέρες του Τουρκικού στόλου κωπηλατούσαν σκλάβοι, κυρίως Χριστιανοί που είχαν αιχμαλωτιστεί σε προηγούμενες κατακτήσεις και μάχες. Οι ελεύθεροι κωπηλάτες ήταν ανώτεροι από όλους τους μαχητές, αλλά αντικαταστάθηκαν σταδιακά σε όλους τους στόλους (συμπεριλαμβανομένων εκείνων της Βενετίας από το 1549) κατά τη διάρκεια του 16^ου αιώνα από φθηνότερους σκλάβους, κατάδικους και αιχμαλώτους πολέμου λόγω του ταχέως αυξανόμενου κόστους.

**Από αριστερά Καπουδάν πασάς και Κίλιτς πασάς**

Οι Οθωμανικές γαλέρες επανδρώνονταν από 13.000 ναυτικούς και 34.000 στρατιώτες. Ο Μουεζινζάντε Αλή Πασάς (Καπουδάν Πασάς=αρχιναύαρχος) υποστηριζόμενος από τους Σουλούκ Μεχμέτ Πασά της Αλεξάνδρειας και Οκιάλλι ή Κίλιτς Αλή Πασά διοικούσε δύναμη πλοίων αποτελούμενη από 222 πολεμικές γαλέρες, 56 γαλιότες (μικρές γαλέρες) και μερικά μικρότερα σκάφη. Οι Τούρκοι είχαν εξειδικευμένα και έμπειρα πληρώματα ναυτικών, αλλά υστερούσαν στο επίλεκτο σώμα των Γενίτσαρων.

Ένα σημαντικό και αναμφισβήτητα αποφασιστικό πλεονέκτημα για τους Χριστιανούς ήταν η αριθμητική τους ανωτερότητα σε όπλα και κανόνια στα πλοία τους. Εκτιμάται ότι οι Χριστιανοί είχαν 1.815 όπλα, ενώ οι Τούρκοι είχαν μόνο 750 με ανεπαρκή πυρομαχικά. Οι Χριστιανοί διέθεταν αναμφισβήτητα προηγμένα αρκεβούζια και μουσκέτα, ενώ οι Οθωμανοί βασίστηκαν στους ιδιαίτερα ικανούς αλλά τελικά ανεπαρκείς τοξότες τους.

**Οι νικητές της Ναυπάκτου, από αριστερά Ιωάννης της Αυστρίας, – Αλβάρο ντε Μπαθάν και Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο**

Διάταξη μάχης

Ο Χριστιανικός στόλος παρατάχθηκε σε τέσσερα τμήματα στον άξονα Βορράς-Νότος. Στο βόρειο άκρο, πιο κοντά στην ακτή, βρισκόταν το αριστερό τμήμα από 53 γαλέρες, κυρίως Βενετσιάνικες, με επικεφαλής τον Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγκο, υποστηριζόμενο από τους Μάρκο Κουερίνι και Αντόνιο ντα Κανάλε. Το κεντρικό Τμήμα αποτελούνταν από 62 γαλέρες υπό τον ίδιο τον Δον Χουάν της Αυστρίας στην ναυαρχίδα Ρεάλ, μαζί με τον Σεμπαστιάνο Βενιέρ, αργότερα Δόγη της Βενετίας και τον Μαρκαντόνιο Κολόνα. Το δεξιό τμήμα στα νότια αποτελούνταν από άλλα 53 γαλέρες υπό τον Γενουάτη Τζιοβάνι Αντρέα Ντόρια, δισέγγονο του διάσημου Αντρέα Ντόρια. Δύο γαλεάσσες, οι οποίες είχαν πλευρικά τοποθετημένα κανόνια, τοποθετήθηκαν μπροστά από κάθε κύριο τμήμα, με σκοπό, σύμφωνα με τον Μιγκέλ ντε Θερβάντες (ο οποίος υπηρέτησε στη γαλεάσσα Μαρκέσα κατά τη διάρκεια της μάχης) να εμποδίσουν τους Τούρκους να επιβιβαστούν σε μικρές βάρκες και να σαμποτάρουν ή να επιβιβαστούν στα Χριστιανικά σκάφη. Ένα εφεδρικό τμήμα τοποθετήθηκε πίσω (δυτικά) του κύριου στόλου, για να παρέχει υποστήριξη όπου χρειαζόταν. Αυτό το εφεδρικό τμήμα αποτελούνταν από 38 γαλέρες – 30 πίσω από το κεντρικό που διοικούσε ο Αλβάρο ντε Μπαθάν και τέσσερεις πίσω από κάθε πτέρυγα. Συγκροτήθηκε επίσης ομάδα ανίχνευσης, αποτελούμενη από δύο γαλέρες του δεξιού και έξι γαλέρες του εφεδρικού τμήματος. Καθώς ο Χριστιανικός στόλος έστρεφε αργά γύρω από το ακρωτήριο Σκρόφα, το δεξιό τμήμα του Ντόρια στην ακτή, καθυστέρησε στην αρχή της μάχης και οι γαλεάσσες δεν παρατάχθηκαν στη θέση τους.

Ο Τουρκικός στόλος αποτελούνταν από 57 γαλέρες και 2 γαλιότες στα δεξιά υπό τον Σουλούκ Μεχμέτ Πασά, 61 γαλέρες και 32 γαλιότες στο κέντρο υπό τον Καπουδάν Πασά στη Σουλτάνα και περίπου 63 γαλέρες και 30 γαλιότες στην νότια ακτή υπό τον Κίλιτς Αλή Πασά. Υπήρχαν λίγες εφεδρείες από 8 γαλέρες, 22 γαλιότες και 64 φούστες (ελαφρύ, επίπεδο και ευκίνητο πλοίο) πίσω από το κέντρο. Ο Καπουδάν Πασάς λέγεται ότι είπε στους Χριστιανούς σκλάβους του:

«Αν κερδίσω τη μάχη, υπόσχομαι την ελευθερία σας. Αν είναι η μέρα σας, τότε σας έδωσε ο Θεός».

**Σχέδιο μάχης (σχηματισμός των στόλων λίγο πριν την σύγκρουση)** Kandi, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons

Η μάχη

Οι γαλεάσσες προπορεύονταν μισό μίλι μπροστά από τον Χριστιανικό στόλο και μπόρεσαν να βυθίσουν δύο Τουρκικές γαλέρες και να πλήξουν μερικά πλοία ακόμη, προτού απομακρυνθεί ο Τουρκικός στόλος. Οι επιθέσεις τους προκάλεσαν σύγχυση στον Οθωμανικό σχηματισμό. Καθώς άρχιζε η μάχη ο Ντόρια διαπίστωσε ότι οι γαλέρες του Κίλιτς Αλή Πασά βρίσκονταν νοτιότερα από τις δικές του και έτσι κατευθύνθηκε νότια για να αποφύγει την πλαγιοκόπηση γεγονός που σήμαινε ότι θα έμπαινε αργότερα στην μάχη. Τελικά απέφυγε τους ελιγμούς του Κίλιτς Αλή Πασά, ο οποίος γύρισε πίσω και επιτέθηκε στο κέντρο του Χριστιανικού στόλου, εκμεταλλευόμενος το μεγάλο κενό που είχε αφήσει ο Ντόρια. Όταν ξεκίνησε η μάχη, οι Τούρκοι μπέρδεψαν τις γαλεάσσες για εμπορικά πλοία ανεφοδιασμού και ξεκίνησαν να τους επιτίθενται. Αυτό αποδείχθηκε καταστροφικό, αφού οι γαλεάσσες με τα πυροβόλα τους λέγεται ότι βύθισαν μέχρι και 70 Τουρκικές γαλέρες.

Στο βορρά o Σουλούκ Μεχμέτ Πασά κατάφερε να τοποθετηθεί μεταξύ της ακτής και του βόρειου τμήματος του Χριστιανικού στόλου, με έξι γαλέρες σε κυκλωτική κίνηση και αρχικά ο Χριστιανικός στόλος υπέστη απώλειες. Ο Μπαρμπαρίγκο σκοτώθηκε από βέλος, αλλά οι Βενετοί, γυρίζοντας να αντιμετωπίσουν την απειλή, κράτησαν τη γραμμή τους. Η επιστροφή μιας γαλεάσσας έσωσε το Χριστιανικό βόρειο τμήμα. Το κέντρο κράτησε επίσης τη γραμμή με τη βοήθεια της εφεδρείας, μετά από μεγάλη ζημιά και προκάλεσε μεγάλες φθορές στο Μουσουλμανικό Κέντρο. Στη νότια, παράκτια πλευρά, ο Ντόρια συνεπλάκη με τα πλοία του Κίλιτς Αλή Πασά, με μεγάλες απώλειες. Εν τω μεταξύ, ο ίδιος ο Κιλίτζ Αλή Πασά εξαπέλυσε 16 γαλέρες σε μια γρήγορη επίθεση στο Χριστιανικό κέντρο, βυθίζοντας 6 γαλέρες – μεταξύ των οποίων και το Μαλτέζικο Καπιτάνα, σκοτώνοντας όλους εκτός από τρεις άνδρες στο πλοίο. Ο κυβερνήτης του, Πιέτρο Τζουστινιάνι, Ηγούμενος του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη, τραυματίστηκε σοβαρά από πέντε βέλη, αλλά βρέθηκε ζωντανός στην καμπίνα του. Η παρέμβαση των Ισπανών Άλβαρο ντε Μπαθάν και Χουάν ντε Καρντόνα με την εφεδρεία γύρισε την τροπή της μάχης, τόσο στο κέντρο όσο και στη νότια πλευρά του Ντόρια.

Διάταξη μάχης των δύο στόλων, με αλληγορία των τριών δυνάμεων του Ιερού Συνδέσμου σε πρώτο πλάνο, τοιχογραφία του Τζόρτζιο Βαζάρι (1572, Σάλα Ρέτζια). Giorgio Vasari, Public domain, via Wikimedia Commons

Ο Σουλούκ Μεχμέτ Πασά αναγκάστηκε να φύγει με 16 γαλέρες και 24 γαλιότες, εγκαταλείποντας όλες τις συλλήψεις του, εκτός από μία. Κατά τη διάρκεια της μάχης, επιβιβάστηκαν στο πλοίο του Οθωμανού διοικητή Ισπανοί τέρθιος (μισθοφόροι) από 3 γαλέρες και οι Τούρκοι γενίτσαροι τους αντιμετώπισαν στο κατάστρωμα της Σουλτάνας. Δύο φορές οι Ισπανοί απωθήθηκαν με μεγάλες απώλειες, αλλά στην τρίτη προσπάθεια, με ενισχύσεις από τη γαλέρα του Άλβαρο ντε Μπαζάν, επικράτησαν. Ο Καπουδάν Πασάς σκοτώθηκε και αποκεφαλίστηκε, παρά την επιθυμία του Δον Χουάν. Ωστόσο, όταν το κεφάλι του εκτέθηκε σε ένα κατάρτι της Ισπανικής ναυαρχίδας, συνέβαλε σημαντικά στην διάλυση του Τουρκικού ηθικού. Ακόμα και μετά την τροπή της μάχη που είχε σαφώς στραφεί κατά των Τούρκων, ομάδες Γενίτσαρων συνέχισαν να πολεμούν με ότι είχαν. Λέγεται ότι σε κάποιο σημείο οι Γενίτσαροι ξέμεναν από όπλα και άρχισαν να ρίχνουν πορτοκάλια και λεμόνια στους Χριστιανούς αντιπάλους τους, οδηγώντας σε αμήχανες σκηνές γέλιου μέσα στη δυστυχία της μάχης.

Η μάχη ολοκληρώθηκε γύρω στις 4 μ.μ. Ο Τουρκικός στόλος υπέστη απώλειες περίπου 210 πλοίων – εκ των οποίων 117 γαλέρες, 10 γαλιότες και 3 φούστες αιχμαλωτίστηκαν και σε αρκετά καλή κατάσταση για να τα κρατήσουν οι Χριστιανοί. Από τη Χριστιανική πλευρά 20 γαλέρες καταστράφηκαν και 30 υπέστησαν τόσο σοβαρές ζημιές που έπρεπε να βυθιστούν. Μία Βενετσιάνικη γαλέρα ήταν το μοναδικό λάφυρο που κράτησαν οι Τούρκοι, αφού όλα τα άλλα εγκαταλείφθηκαν από αυτούς και ανακτήθηκαν εκ νέου.

Ο Κίλιτς Αλή Πασάς, ο οποίος είχε καταλάβει τη ναυαρχίδα των Μαλτέζων Ιπποτών, κατάφερε να απομακρύνει τα περισσότερα πλοία του από τη μάχη όταν διαπίστωσε ότι η ήττα ήταν βέβαιη. Αν και είχε κόψει τη συρτή στη ναυαρχίδα της Μάλτας για να ξεφύγει, ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, συγκεντρώνοντας άλλα Οθωμανικά πλοία κατά μήκος της διαδρομής φτάνοντας εκεί τελικά με 87 πλοία. Παρουσίασε την τεράστια σημαία της Μάλτας στον Σουλτάνο Σελίμ Β’, ο οποίος του απένειμε τον τιμητικό τίτλο του Κίλιτς (Ξίφος). Έτσι, έγινε γνωστός ως Κίλιτς Αλή Πασάς.

Η Ιερά Ένωση είχε περίπου 7.500 στρατιώτες, ναύτες και κωπηλάτες νεκρούς, αλλά απελευθερώθηκαν περίπου άλλοι τόσοι Χριστιανοί κρατούμενοι. Οι Τουρκικές απώλειες ήταν περίπου 25.000 νεκροί και τουλάχιστον 3.500 αιχμάλωτοι.

Το λάβαρο του Ιερού Συνασπισμού, που ύψωσε ο Ιωάννης της Αυστρίας στη ναυαρχίδα του Ρεάλ. Είναι κατασκευασμένο από μπλε δαμάσκο υφασμένο με χρυσή κλωστή, μήκους 7,3 m και πλάτους 4,4 m. Εμφανίζει τον σταυρωμένο Χριστό πάνω από τα οικόσημα του Πίου Ε’, της Βενετίας, του Καρόλου Ε’ και του Ιωάννη της Αυστρίας. Τα οικόσημα συνδέονται με αλυσίδες που συμβολίζουν τη συμμαχία. Rafael Monleón, Public domain, via Wikimedia Commons

Κληροδότημα

Η ναυμαχία αποτέλεσε συντριπτική ήττα για τους Οθωμανούς, οι οποίοι δεν είχαν χάσει μεγάλη ναυτική μάχη από τον 15^ο αιώνα αφού στις Τουρκικές αναφορές περιγράφεται ως «ήττα ή συντριπτική ήττα». Για το ήμισυ της Χριστιανοσύνης, αυτό το γεγονός ενθάρρυνε τις ελπίδες για την πτώση της Τουρκίας, την οποία θεωρούσαν ως τον «Αιώνιο Εχθρό του Χριστιανού». Πράγματι, η Οθωμανική αυτοκρατορία έχασε σχεδόν όλα τα πλοία της και περίπου 30.000 άνδρες και ορισμένοι δυτικοί ιστορικοί την χαρακτήρισαν ως την αποφασιστικότερη ναυμαχία του κόσμου από τη μάχη του Ακτίου το 31 π.Χ. Ο Όουεν Ο’Σέι την θεωρεί ως το οριστικό τέλος της Χριστιανο-Μουσουλμανικής αντιπαλότητας που ξεκίνησε στη μάχη του Πουατιέ.

Παρά τη σημαντική νίκη, ωστόσο, η διχογνωμία και ο διχασμός της Αγίας Ένωσης εμπόδισε τους νικητές να κεφαλαιοποιήσουν τον θρίαμβό τους. Τα σχέδια για την κατάληψη των Δαρδανελίων ως βήμα προς την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης για τη Χριστιανοσύνη, διαλύθηκαν από διαπληκτισμούς μεταξύ των συμμάχων. Με μια τεράστια προσπάθεια, η Οθωμανική αυτοκρατορία ξανάχτισε το ναυτικό της και αντέγραψε τις επιτυχημένες Βενετσιάνικες γαλεάσσες. Μέχρι το 1572, είχαν κατασκευαστεί περισσότερες από 150 γαλέρες και 8 γαλεάσσες, προσθέτοντας οκτώ από τα μεγαλύτερα ναυαρχίδες που υπήρξαν ποτέ στη Μεσόγειο. Μέσα σε έξι μήνες ένας νέος στόλος 250 πλοίων κατάφερε να επαναβεβαιώσει την Οθωμανική ναυτική υπεροχή στην ανατολική Μεσόγειο. Στις 7 Μαρτίου 1573 οι Ενετοί αναγνώρισαν με συνθήκη την Οθωμανική κατοχή της Κύπρου, η οποία είχε περιέλθει στους Τούρκους υπό τον Πιγιάλ Πασά στις 3 Αυγούστου 1571, μόλις δύο μήνες πριν την Ναύπακτο και παρέμεινε Τουρκική για τους επόμενους τρεις αιώνες, ενώ εκείνο το καλοκαίρι το Οθωμανικό ναυτικό λεηλάτησε τις γεωγραφικά ευάλωτες ακτές της Σικελίας και της νότιας Ιταλίας. Ένας Τούρκος Μέγας Βεζύρης είπε χαρακτηριστικά:

«Η απόσπαση της Κύπρου από εσάς σας στέρησε ένα χέρι, νικώντας το στόλο μας, ξυρίσατε μόνο τα γένια μας. Ένα χέρι όταν κόβεται δεν μεγαλώνει ξανά, αλλά μια πυκνή γενειάδα θα μεγαλώσει ακόμη καλύτερη για το ξυράφι».

Το 1573, η Βενετία υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με τους Οθωμανούς παραιτούμενη από την αξίωσή της προς την Κύπρο, επιστρέφοντας άλλα εδάφη και πληρώνοντας αποζημίωση 300.000 δουκάτα.

**Τοιχογραφία στην Πινακοθήκη Χαρτών του Βατικανού** Ignazio Danti, Public domain, via Wikimedia Commons

Παρά τους ισχυρισμούς τους, ωστόσο, οι απώλειες των Οθωμανών αποδείχθηκαν στρατηγικής σημασίας. Ενώ τα πλοία αντικαταστάθηκαν σχετικά εύκολα, αποδείχθηκε πολύ πιο δύσκολο να επανδρωθούν, καθώς είχαν χαθεί πολλοί έμπειροι ναυτικοί, κωπηλάτες και στρατιώτες. Ιδιαίτερα κρίσιμη ήταν η απώλεια των περισσότερων τοξοτών της αυτοκρατορίας, οι οποία πέρα από τους κριούς των πλοίων και τα πυροβόλα όπλα, ήταν το κύριο όπλο των Οθωμανών. Ο ιστορικός Τζον Κίγκαν σημειώνει ότι οι απώλειες σε αυτή την εξειδικευμένη κατηγορία πολεμιστών ήταν αναντικατάστατες και στην πραγματικότητα αντιπροσώπευαν το θάνατο μιας ζωντανής παράδοσης για τους Οθωμανούς. Επιπλέον, ένας μεγάλος αριθμός κατάδικων έπρεπε να χρησιμοποιηθεί για να αντικαταστήσει τους Χριστιανούς σκλάβους που είχαν δραπετεύσει.

Το 1574 οι Οθωμανοί ανακατέλαβαν τη στρατηγική πόλη της Τύνιδας από τη δυναστεία των Χαφσιδών η οποία υποστηριζόταν από τους Ισπανούς και εγκαταστάθηκαν όταν οι δυνάμεις του Δον Χουάν ανακατέλαβαν την πόλη από τους Οθωμανούς το προηγούμενο έτος. Με τη βοήθεια των Γάλλων συνέχισαν τη ναυτική τους δραστηριότητα στη δυτική Μεσόγειο. Το 1579 η κατάληψη του Φεζ ολοκλήρωσε τις Οθωμανικές κατακτήσεις στο Μαρόκο που ξεκίνησαν από τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή. Η Οθωμανική υπεροχή στην περιοχή κατέστησε υπό Οθωμανική εξουσία ολόκληρη την ακτή της Μεσογείου από τα Στενά του Γιβραλτάρ έως την Ελλάδα (με εξαίρεση την ελεγχόμενη από την Ισπανία εμπορική πόλη Οράν και στρατηγικούς οικισμούς όπως η Μελίλια και η Θέουτα). Ωστόσο, η απώλεια τόσων πολλών έμπειρων ναυτικών στην Ναύπακτο υπονόμευσε την αποτελεσματικότητα του Οθωμανικού ναυτικού, γεγονός που φαίνεται στις αντιπαραθέσεις τους με τους Χριστιανούς ναυτικούς τα αμέσως επόμενα χρόνια. Ο ιστορικός Πωλ Ντέιβις αναφέρει:

«Αυτή η Τουρκική ήττα σταμάτησε την επέκταση της Τουρκίας στη Μεσόγειο, διατηρώντας τη δυτική κυριαρχία και την πεποίθηση ότι οι Τούρκοι δεν ήταν αήττητοι».

**Ναυμαχία της Ναυπάκτου Τζόρτζιο Βασάρι** Sailko, CC BY 3.0 via Wikimedia Commons

Η νίκη για την Ιερά Ένωση ήταν σημαντική όχι μόνο επειδή οι Τούρκοι απώλεσαν 187 πλοία (50 βυθίστηκαν – 137 αιχμαλωτίστηκαν) και 20.000 άνδρες (χωρίς να συμπεριλαμβάνονται 12.000 Χριστιανοί σκλάβοι που απελευθερώθηκαν) ενώ οι συμμαχικές απώλειες ήταν μόνο 7.500 άνδρες και 17 γαλέρες – αλλά επειδή η νίκη προανήγγειλε το τέλος της Τουρκικής υπεροχής στη Μεσόγειο.

Ωστόσο, στην ιστορική θεώρηση των σχέσεων μεταξύ Ευρωπαϊκών και Οθωμανικών χώρων, μάχες όπως της Ναυπάκτου και περίοδοι διαρκούς εχθρότητας και πολέμου χαρακτηρίζονται ως Σύγκρουση Πολιτισμών. Η Ευρωπαϊκή θεώρηση περιέγραφε τους Τούρκους ως βάρβαρους καταστροφείς του πολιτισμού που καταπίεζαν τους μη Μουσουλμανικούς πληθυσμούς επί εκατοντάδες χρόνια.

Ο Ο’Σει προτείνει μια κάπως διαφορετική αφήγηση. Μεταξύ των εποχών, λέει, υπήρξαν στιγμές ακόμα και εποχές συνύπαρξης. Οι άνθρωποι διέρχονταν τα σύνορα και επέστρεφαν ως έμποροι, μελετητές, μεταφραστές, και κληρικοί. Κάποιοι ταξίδεψαν στον κόσμο συμβάλλοντας στις «Αλκυονίδες στιγμές της πολιτιστικής ανταλλαγής» και συνεχίζει «η συνύπαρξη ως συνέχιση της συνεργασίας ακουγόταν ως είδος επίγειου τόνου στον οποίον πρέπει να παιχτεί η πιο πολεμική μουσική της ιστορίας, επηρέασε ολόκληρη τη μεσαιωνική χιλιετία, ακόμη και εκείνες τις εποχές που ξεκινούσαν ή τελείωναν με μάχη. Συγκρίνοντας τις μάχες με τις περιόδους συνύπαρξης αναδύεται μια σαφέστερη εικόνα της σύνθετης αναμέτρησης Χριστιανισμού και Ισλάμ».

Ακόμα και όταν οι μάχες ήταν αμφισβητούμενες, κάποιοι άνδρες αναδεικνύονταν και στις δύο πλευρές των συνόρων. Ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, για παράδειγμα, ο οποίος είχε δημιουργήσει και εκπαιδεύσει τον Οθωμανικό στόλο προσκλήθηκε από τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Κάρολο Ε’ να αλλάξει στρατόπεδο. Αν και αρνήθηκε, αυτό το περιστατικό δείχνει ότι η στάση απέναντι στον αντίπαλο ήταν πιο περίπλοκη από ό, τι υποδηλώνουν οι ιστορικές αναφορές. Ο Μουλέι Χασάν, τον οποίο ο Μπαρμπαρόσα είχε καθαιρέσει από Σουλτάνο της Τύνιδας, απηύθυνε έκκληση στον Κάρολο για βοήθεια το 1534 και αποκαταστάθηκε στο θρόνο του ως υποτελής. Δεν δίστασε να ζητήσει βοήθεια από τους Αψβούργους εναντίον του αρχιναυάρχου του Σουλεϊμάν. Οι δύο πλευρές εισήλθαν επίσης σε πολλές ανακωχές. Εκτός από την ανακωχή του 1573 μετά την Ναύπακτο, υπήρξαν και άλλες όπως εκείνη μεταξύ του Καρόλου Ε’ και του Σουλεϊμάν το 1544, μια συνθήκη το 1568, η ειρήνη το 1606 που τερμάτισε τον 13τη πόλεμο και η ειρήνη το 1664.

**Ναυμαχία της Ναυπάκτου Πάολο Βερονέζε** Paolo Veronese, Public domain, via Wikimedia Commons

Θρησκευτική σημασία

Η Ιερά Ένωση απέδωσε τη νίκη στην Παναγία, την οποία επικαλέστηκαν χρησιμοποιώντας ροζάριο. Ο Αντρέα Ντόρια είχε κρατήσει ένα αντίγραφο της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας της Γουαδελούπης που του έδωσε ο βασιλιάς Φίλιππος Β’ της Ισπανίας στην σάλα του πλοίου του.

Ο Πάπας Πίος V καθιέρωσε νέα Καθολική γιορτή της Παναγίας της Νίκης για να τιμήσει τη μάχη, η οποία γιορτάζεται από την Καθολική Εκκλησία ως γιορτή της Παναγίας του Ροζαρίου.

**Απεικόνιση του Οθωμανικού Ναυτικού, λεπτομέρεια από τον πίνακα του Tommaso Dolabella (1632)** Tommaso Dolabella, Public domain, via Wikimedia Commons

Απεικονίσεις στην τέχνη και τον πολιτισμό

Η σπουδαιότητα της ναυμαχίας της Ναυπάκτου ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες. Υπάρχουν πολλές αναπαραστάσεις της μάχης, μεταξύ των οποίων δύο στο Παλάτι των Δόγηδων στη Βενετία μία από τον Πάολο Βερονέζε, στην Αίθουσα του Κολλεγίου και μία από τον Αντρέα Βικεντίνο στην Αίθουσα του Σκρουτίνιο, που αντικατέστησε τη νίκη της Ναυπάκτου του Τιντορέτο, που καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1577. Η Αλληγορία της ναυμαχίας της Ναυπάκτου του Τιτσιάνο, που έχει τη μάχη ως φόντο, εκτίθεται στο μουσείο Πράντο της Μαδρίτης.

Ο Άγγλος συγγραφέας Τσέστερτον έγραψε ένα ποίημα, που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1911 και αναδημοσιεύτηκε πολλές φορές. Παρέχει μια σειρά ποιητικών οραμάτων των σημαντικότερων χαρακτήρων, ιδιαίτερα του ηγέτη των Χριστιανικών δυνάμεων, Δον Χουάν της Αυστρίας (Ιωάννη της Αυστρίας). Κλείνει με στίχους που συνδέουν τον Μιγκέλ ντε Θερβάντες, ο οποίος πολέμησε στη μάχη, με τον «αδύνατο και ανόητο ιππότη» που αργότερα θα αποδιδόταν στον Δον Κιχώτη.

Ο Ιταλός συγγραφέας Εμίλιο Σάλγκαρι αναφέρεται στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου στο μυθιστόρημά του Το λιοντάρι της Δαμασκού/Il Leone di Damasco που εκδόθηκε το 1910.

Η μάχη ενέπνευσε επίσης το όνομα ενός αντιτουρκικού ανοίγματος που χρησιμοποιούσαν Ιταλοί και Αυστριακοί παίκτες στο επιτραπέζιο παιχνίδι Διπλωματία. Το εν λόγω άνοιγμα εφόσον πετύχει αφήνει την Τουρκία ανίσχυρη και χωρίς σχεδόν καμία επιλογή στο παιχνίδι, ενώ αποτυχημένο άνοιγμα μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρή απώλεια για τις συμμαχικές δυνάμεις.

**Διάταξη των στόλων, αναπαράσταση του 1574** Giovanni Francesco Camocio, Public domain, via Wikimedia Commons

Άλλα ιστορικά στοιχεία

Στη Ναυμαχία έλαβε μέρος ως υπαξιωματικός της γαλέρας Μαρκέσα (Marquesa) ο μετέπειτα διάσημος Ισπανός συγγραφέας Μιγκέλ ντε Θερβάντες. Αν και άρρωστος με πυρετό ο Θερβάντες πολέμησε και πληγώθηκε τρεις φορές από σφαίρα, δύο στο στήθος και μία στο αριστερό του χέρι που του άφησε μόνιμη αναπηρία. Στο «Ταξίδι στον Παρνασσό» (1614) αναφέρει ότι στην Ναύπακτο αχρηστεύτηκε το αριστερό του χέρι «προς δόξαν του δεξιού» (υπαινισσόμενος την κατοπινή επιτυχία του πρώτου μέρους του Δον Κιχώτη). Ο Θερβάντες ένοιωθε υπερήφανος για τη συμμετοχή του στη Ναυμαχία και πίστευε ότι είχε λάβει μέρος στην ενδοξότερη μάχη των αιώνων (δικαιώθηκε ιστορικά) ενώ συμπλήρωνε σε κείμενό του γι’ αυτήν: «Την ημέρα εκείνη διαλύθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο η μέχρι τότε υφιστάμενη πεποίθηση ότι οι Τούρκοι ήταν αήττητοι στη θάλασσα».

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου υπήρξε το τέλος των κωπήλατων πολεμικών πλοίων και η ανατολή των ιστιοφόρων στους κατά θάλασσα αγώνες. Μια ιστορική διαδρομή 2.500 ετών και πλέον, του κουπιού, που είχε ξεκινήσει από την Αργοναυτική εκστρατεία, έφθασε στο τέλος της, για να δώσει τη σειρά του στο πανί ως κύριο μέσο πρόωσης, που βεβαίως είχε ξεκινήσει εξ ανάγκης στα εμπορικά πλοία, λόγω των μεγάλων αποστάσεων που έπρεπε να καλύψουν, αλλά δεν είχε δοκιμασθεί για περιορισμένες σε έκταση ναυμαχίες. Σε αυτήν την τότε σύγχρονη εξέλιξη, η ναυτική τέχνη και η ναυπηγική προσαρμοζόμενες, άρχισαν να παρουσιάζουν τεράστια ιστιοφόρα, για να καταλήξουν στα λεγόμενα Δίκροτα και Τρίκροτα, που θα καλύψουν ανάγκες των επόμενων πέντε αιώνων, προκειμένου και αυτά να υποκλιθούν στη νεότερη γενιά του ατμού και του σιδήρου. Η ναυμαχία αυτή σήμανε, επίσης το τέλος των επιδιώξεων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για έξοδο στον Ατλαντικό.