Βένδις…η μυστηριώδης θεά

εξώφυλλο: Άρτεμις Βενδίδα, χυτευμένο πήλινο ειδώλιο, ίσως από την Τανάγρα, περ. 350 π.Χ. (Λούβρο). Louvre Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Στην Ελληνική μυθολογία η Βένδις ή Βένδεια ή Βενδίδα ήταν χθόνια τοπική θεότητα της Θράκης, της οποίας η λατρεία εξαπλώθηκε στην Αθήνα από τα τέλη του 5^ου αιώνα π.Χ. Παρά το γεγονός ότι είχε φανατικούς πιστούς, επίσημη τάξη ιερειών που την υπηρετούσαν, γιορτή αφιερωμένη στο όνομά της και πολλές αναφορές στη λατρεία της από διάσημους συγγραφείς – όπως ο Πλάτωνας – η Βένδις παραμένει μια σχετικά ανεξήγητη φιγούρα. Παρόλο που ενώ υπάρχουν έργα τέχνης και γραπτές μαρτυρίες που απεικονίζουν την ίδια και τους πιστούς της, δεν έχει διασωθεί καμία αναλυτική αρχαία περιγραφή που να εξηγεί πλήρως την πνευματική σφαίρα επιρροής ή τον πραγματικό λατρευτικό σκοπό των οπαδών της. Ενώ ο Ποσειδώνας είναι αδιαμφισβήτητα γνωστός ως θεός της θάλασσας και η Αφροδίτη ως θεά του έρωτα, τα σχόλια για την Βένδιδα είναι πολύ ασαφή, με τους μελετητές να εκτιμούν ότι ίσως είναι θεά κυνηγός, σεληνιακή θεότητα ή μια θεά της οποίας οι οπαδοί έκαναν όργια.

Η αρχαιότερη σωζόμενη μαρτυρία για το όνομά της εντοπίζεται στον Ιππώνακτα, όπου η Βένδις αναφέρεται μαζί με τη Θρακική θεότητα Κυβέλη. Ο ποιητής Κρατίνος της αποδίδει το επίθετο δίλογχος, ενώ ο Αριστοφάνης την αναφέρει ως «μεγάλη θεά». Από τη Θράκη ή τη Λήμνο η λατρεία της μεταφέρθηκε στην Αττική όπου 430/429 π.Χ. ιδρύθηκε στον Πειραιά ένα ιερό προς τιμή της. Οι Θράκες που μετοικούσαν στην Αθήνα γιόρταζαν τα Βενδίδεια στις 20 του μήνα Θαργηλιώνα (αρχές Ιουνίου). Ο Πλάτων περιγράφει αυτή τη θαυμαστή γιορτή, λέγοντας ότι στην πομπή συμμετείχαν Θράκες, αλλά και ντόπιοι, ενώ προσφέρονταν εκατόμβη (θυσία 100 βοδιών) αντίστοιχη με αυτή των μεγαλύτερων Αθηναϊκών εορτών, όπως των Παναθηναίων και των Διονυσίων. Μια επιγραφή που εντοπίστηκε στον Πειραιά υπογραμμίζει την αξία της Βένδιδας και των Βενδιδείων, αναφέροντας ότι τα τελευταία γιορτάζονταν σύμφωνα με τα πατρώα έθιμα των Θρακών, αλλά και σύμφωνα με τους νόμους της πόλης των Αθηνών.

Η Βένδις με Θρακιώτικο σκούφο πλησιάζει τον καθήμενο Απόλλωνα. Ερυθρόμορφος κρατήρας σε σχήμα καμπάνας του ζωγράφου της Βένδιδος, περ. 380–370 π.Χ Louvre Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Είναι δύσκολο να πούμε πόσο διαδεδομένη ήταν η λατρεία της Βένδιδας στη Μεσόγειο και πού βρίσκονταν οι κύριοι κόμβοι λατρείας της. Θα φανταζόταν κανείς ότι εφόσον ήταν Θρακική θεά, η λατρεία της θα επικεντρωνόταν στη Θράκη. Ο πολυμαθής κωμικός σατιρικός Λουκιανός ο Σαμοσατεύς (περ. 120-180 μ.Χ.) το επιβεβαίωσε αυτό σε μια περίεργη σκηνή σάτιρας, όπου ο συγγραφέας οραματίστηκε τον Δία να παραπονιέται για τους μεγάλους ναούς ή ιερούς τόπους άλλων θεών που απομάκρυναν τους πιστούς από τον ίδιο. Ο Λουκιανός, μιλώντας ως Δίας, έγραψε: «Αλλά από τότε που ο Απόλλωνας ίδρυσε το μαντείο του στους Δελφούς και ο Ασκληπιός το θεραπευτικό του ιερό στην Πέργαμο και ιδρύθηκαν ο ναός της Βένδιδας στη Θράκη, ο ναός του Άνουβι στην Αίγυπτο και ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, όλοι συρρέουν σε αυτούς και κάνουν τις γιορτές τους εκεί και στήνουν τις εκατόμβες τους και προσφέρουν τις χρυσές ράβδους τους…» (Λουκιανού, Ικαρομένιππος/
Ψηλά πάνω από τα σύννεφα, τμ. 24). Εκτός όμως από ό,τι συνέβαινε στη Θράκη, η Βένδις όπως αναφέρθηκε παραπάνω βρήκε φιλόξενη υποδοχή στην Αθήνα, αμέσως μετά την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου (περ. 431-404 π.Χ.). Περί το 413 ή 412 π.Χ., απέκτησε επίσημο τάγμα ιερειών στην Αθήνα και ήταν περίπου την ίδια εποχή που οι Αθηναίοι και οι Θράκες ξεκίνησαν να εορτάζουν τα Βενδίδεια στο οχυρωμένο λιμάνι του Πειραιά. Ο Πλάτων (περ. 427-347 π.Χ.) έγραψε μια από τις σημαντικότερες περιγραφές της λατρείας της Βένδιδας στην Αθήνα και της γιορτής που γινόταν στον Πειραιά. Στην Πολιτεία, ο Πλάτων, χρησιμοποιώντας το ύφος των διαλόγων του, έγραψε στο Προοίμιο όπου ο Σωκράτης συζητεί με τον Κέφαλο:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Κατέβηκα χθες στον Πειραιά μαζί με τον Γλαύκωνα του Αρίστωνος, για να προσευχηθώ στη θεά και συγχρόνως γιατί θέλησα να δω πώς θα διεξαχθεί η γιορτή, που για πρώτη φορά επρόκειτο να εορτάσουν. Και πραγματικά πολύ ωραία μου φάνηκε και η πομπή των εντοπίων, καθόλου όμως δεν υστερούσε, κατά τη γνώμη μου, σε μεγαλοπρέπεια και η πομπή των Θρακών.

Άραγε, πήρε το λόγο ο Αδείμαντος, μήπως δεν γνωρίζετε πως κατά το βράδυ θα γίνει έφιππος λαμπαδηδρομία προς τιμήν της θεάς;

Έφιππος; ρώτησα εγώ· αλήθεια πρωτοφανές θέαμα αυτό· θα κρατούν λαμπάδες και θα τις περνούν από χέρι σε χέρι, ενώ θα τρέχουν με τ᾽ άλογα; ή πώς αλλιώς λέγεις;

Έτσι καθώς είπες, απάντησε ο Πολέμαρχος· κι ακόμα θα έχουν και ολονυχτία, που αξίζει τον κόπο να τη δούμε. Θα βγούμε μετά το δείπνο και θα συναντήσομε έξω και πολλούς από τους νέους, που θα συνομιλήσουμε ομιλία μαζί των. Μείνετε λοιπόν και μη ζητάτε άλλα.» Πλάτων, Πολιτεία μετ. Ι. Γρυπάρης 327α-328α.

Η Άρτεμις Βένδις και οι ακόλουθοί της, πιθανότατα συμμετέχοντες σε λαμπαδηδρομία προς τιμήν της θεάς. Στήλη από μάρμαρο, 400-375 π.Χ., Αθήνα British Museum, CC BY 2.5 via Wikimedia Commons

Το απόσπασμα του Πλάτωνα περιέχει τις περισσότερες πληροφορίες που είναι γνωστές για τη λατρεία της Βένδιδας στην Αθήνα. Συγκεκριμένα, παρέχει τις σημαντικές λεπτομέρειες ότι η γιορτή στον Πειραιά αποτελούνταν από δύο πομπές, μία από ντόπιους Αθηναίους και μία άλλη από Θράκες, ακολουθούμενη από κάποιο είδος ιπποδρομίας με λαμπαδηδρόμους αναβάτες και τέλος μια γιορτή κατά τη διάρκεια της νύχτας. Στην περιγραφή του Πλάτωνα, ωστόσο, δεν αναφερόταν τίποτα σχετικά με ανθρώπινη δραστηριότητα ή στοιχείο φύσης που η Βένδις προοριζόταν να επιβλέπει. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, δεν έχουν βρεθεί σαφείς αναφορές σχετικά με αυτό το θέμα, αλλά τα αρχαία έργα τέχνης που απεικονίζουν τη θεά δίνουν ενδείξεις για πιθανές συγγένειες. Οι περισσότερες καλλιτεχνικές απεικονίσεις την αναπαριστούν ως κυνηγό ή πολεμίστρια, επειδή συνήθως φαίνεται να φορά μπότες και να κρατά δόρυ. Οι ιπποδρομίες και λαμπαδηδρομίες της Αθήνας στον Πειραιά μπορεί να συνδέονταν κατά κάποιο τρόπο με της θεάς με το κυνήγι, τον πόλεμο ή γενικότερα τον αθλητισμό. Πέρα από τη δική της ταυτότητα, η εμφάνιση της κυνηγού Βένδιδος προκάλεσε φυσικά σύγκριση και ταύτιση με την εξέχουσα θεότητα του κυνηγιού ή χρησιμοποιήθηκε ως προσωνύμιο της Αρτέμιδας (Άρτεμις Βενδίδα) και παρομοιάστηκε επίσης με άλλες Ελληνικές θεές, ιδιαίτερα τη θεά του φεγγαριού Σελήνη, τη μυστηριώδη θεά μάγισσα Εκάτη και μερικές φορές τη βασίλισσα του κάτω κόσμου, Περσεφόνη.

Μέχρι στιγμής, δεν έχει αναφερθεί κάτι σκανδαλώδες, αλλά η προσθήκη του λόγιου, Στράβωνα (περ. 64 π.Χ. – 24 μ.Χ.) στις ιστορικές πηγές επιφέρει αλλαγές στη φήμη των πιστών της Βένδιδος. Ο Στράβων στη σύντομη αναφορά του στη θεά και τους οπαδούς της, τους εντάσσει στην Θρακική θρησκεία. Στη συνέχεια, σχολιάζει κυρίως την διασημότερη Θρακική θεότητα, τον Διόνυσο (γνωστό ως Βάκχο στους Ρωμαίους) έναν θεό της φύσης που συνδέθηκε ιδιαίτερα με το κρασί και όλα τα καλά και κακά, που προέρχονταν από το ποτό – συμπεριλαμβανομένης της μέθης και της ακολασίας. Αρκεί να αναφέρουμε ότι οι λατρείες του Διονύσου και του Βάκχου απέκτησαν μια διαβόητη (πιθανώς αδικαιολόγητη) φήμη και ακόμη και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία προσπάθησε να απαγορεύσει τις πιο εντυπωσιακές γιορτές του θεού του κρασιού. Επομένως, κάθε σύγκριση με τη λατρεία του Διονύσου προκαλούσε επιπλέον προβληματισμούς. Ο Στράβων έγραψε:

«Ο Σαβάζιος ανήκει στις Φρυγικές τελετές και θεωρείται θεός των ιππέων, της βλαστήσεως και του σιταριού. Οι παραδοσιακές τελετές που τηρούνται στη λατρεία του είναι αυτές του Βάκχου. Οι τελετές που ονομάζονται Κοτύττια (οργιαστική τελετή προς τιμήν της Κότυδας) και Βενδίδεια, που γιορτάζονται από τους Θράκες, μοιάζουν με αυτές» (Στράβων, Γεωγραφία, 10.3.16).

Αυτό το σύντομο και έμμεσο σχόλιο ότι οι γιορτές της Βένδιδος έμοιαζαν με τη λατρεία του Βάκχου ήταν αρκετό για να αλλάξει τις εντυπώσεις για το τι συνέβαινε κατά τη διάρκεια των νυχτερινών εορτασμών προς τιμήν της θεάς. Κάποιοι ίσως ισχυρίζονταν ότι η νύχτα του γλεντιού στον Πειραιά κατά τη διάρκεια των Βενδιδείων ήταν ένα όργιο, αλλά η γιορτή που ο Πλάτωνας περιέγραψε νωρίτερα ως «άξια θέασης» εξίσου μπορούσε να θεωρηθεί ως μια αθώα διασκεδαστική βραδιά μουσικής, γλεντιού και χορού.