εξώφυλλο: άγαλμα του Λεωνίδα Α’ βασιλέα Σπάρτης_ πηγή

επιμέλεια – απόδοση Χείλων

Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί μια από τις πιο σημαντικότερες μάχες στην Ελληνική και Παγκόσμια ιστορία και από ηθική άποψη λαμπρό παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας και υπακοής στην πατρίδα. Όσον αφορά στην στρατηγική και ανεξαρτήτως του αποτελέσματος, η μάχη ανέδειξε τα πλεονεκτήματα της στρατιωτικής εκπαίδευσης των Σπαρτιατών, του προηγμένου εξοπλισμού και την ορθή εκμετάλλευση της διαμόρφωσης του εδάφους.

Τα γεγονότα πριν τη μάχη

Αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. η Περσία υπό τον Δαρείο (522-486 π.Χ.) είχε επεκταθεί στην ηπειρωτική Ευρώπη και είχε υποδουλώσει την Θράκη, την Μακεδονία και έπονταν η Αθήνα και η υπόλοιπη Ελλάδα. Οι λόγοι που η Ελλάδα αποτελούσε για την Περσία στόχο πρωταρχικής σημασίας είναι ασαφείς αφού πλούτος και πόροι μοιάζουν απίθανο, ενώ πιθανότεροι φαντάζουν η ανάγκη αύξησης γοήτρου και η εξάλειψη απειλών στα δυτικά σύνορα της αυτοκρατορίας.

Όποια όμως και αν ήσαν τα κίνητρα, το 491 π.Χ. ο Δαρείος έστειλε πρέσβεις να ζητήσουν υποταγή των Ελλήνων στην Περσική κυριαρχία. Οι Έλληνες απάντησαν εκτελώντας τους απεσταλμένους και η Αθήνα και η Σπάρτη συμφώνησαν να συμμαχήσουν για την υπεράσπιση της Ελλάδας. Η απάντηση του Δαρείου στο διπλωματικό επεισόδιο ήταν να στείλει ναυτική δύναμη 600 πλοίων και 25.000 ανδρών για να επιτεθούν στις Κυκλάδες και την Εύβοια, αφήνοντας τους Πέρσες μόλις ένα βήμα μακριά από την υπόλοιπη Ελλάδα. Το 490 π.Χ. οι Ελληνικές δυνάμεις με επικεφαλής την Αθήνα αντιμετώπισαν τους Πέρσες στον Μαραθώνα και νίκησαν τους εισβολείς. Η νίκη θα λάμβανε μυθικές διαστάσεις μεταξύ των Ελλήνων, αλλά στην πραγματικότητα ήταν απλώς η αρχή ενός μακρού πολέμου. Η Περσία, η μεγαλύτερη αυτοκρατορία στον κόσμο εκείνης της εποχής, υπερτερούσε σε ανθρώπινο δυναμικό και πόρους, παράγοντες που θα εκμεταλλευόταν σε μια επίθεση ευρείας κλίμακας.

Το 486 π.Χ. ο Ξέρξης Α’ διαδέχθηκε τον Δαρείο μετά τον θάνατό του και ξεκίνησε τις προετοιμασίες για την εισβολή. Εγκαταστάθηκαν αποθήκες εξοπλισμού και προμηθειών, ανοίχθηκε κανάλι στην Χαλκιδική και κατασκευάστηκαν γέφυρες στον Ελλήσποντο για να διευκολύνουν την κίνηση των στρατευμάτων. Η Ελλάδα επρόκειτο να αντιμετωπίσει τη μεγαλύτερη απειλή της ιστορίας της, ώστε ακόμα και το μαντείο στους Δελφούς συμβούλευσε τους Αθηναίους να «ετοιμάζονται για το τέλος του κόσμου».

Ακολουθεί η εξιστόρηση της μάχης από το έργο του Ηροδότου «Ιστορία» βιβλίο Ζ’ Πολύμνια. Η απόδοση στην νεοελληνική προέρχεται από την σειρά «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ» των εκδόσεων Οδυσσέα Χατζόπουλου.

201. Αυτή λοιπόν, ήταν η θέση του Ξέρξη και του στρατού του στην Τραχίνα της Μαλίδας, ενώ οι Έλληνες είχαν καταλάβει τα στενά που είναι γνωστά στους ντόπιους ως Πύλες, αυτά που οι υπόλοιποι Έλληνες ονομάζουν Θερμοπύλες. Εκεί βρίσκονταν τα δύο αντίπαλα στρατεύματα, από τα οποία το ένα είχε τον έλεγχο όλης της περιοχής βόρεια από την Τραχίνα και το άλλο όλων των εκτάσεων προς τον νότο.

202. Η Ελληνική δύναμη που ανέμενε την άφιξη του Ξέρξη απαρτιζόταν από τις εξής δυνάμεις: 300 πεζοί με βαρύ οπλισμό από τη Σπάρτη, 500 από την Τεγέα κι άλλοι τόσοι από τη Μαντίνεια, 120 από τον Ορχομενό της Αρκαδίας και 1.000 από την υπόλοιπη Αρκαδία· από την Κόρινθο υπήρχαν 400 άνδρες, από τον Φλειούντα άλλοι 200 και 80 από τις Μυκήνες. Εκτός απ’ αυτά τα στρατεύματα από την Πελοπόννησο, υπήρχαν ακόμα τμήματα από τη Βοιωτία, με 700 άνδρες από τις Θεσπιές και 400 από την Θήβα.

203. Οι Οπούντιοι Λοκροί και οι Φωκείς υπάκουσαν επίσης στο πολεμικό κάλεσμα· οι πρώτοι έστειλαν όλους τους μάχιμους άνδρες που είχαν και οι τελευταίοι χίλιους. Οι Έλληνες είχαν πείσει τις δυο πόλεις να συμμετάσχουν στην επιχείρηση στέλνοντας μήνυμα ότι αυτοί ήταν απλώς η εμπροσθοφυλακή κι ότι το κύριο σώμα του συμμαχικού στρατού αναμενόταν από μέρα σε μέρα. Η θάλασσα, από την άλλη μεριά, φυλασσόταν καλά από τον στόλο των Αθηναίων, των Αιγινητών και άλλων ναυτικών δυνάμεων. Έτσι, δεν υπήρχε λόγος να φοβούνται, διότι δεν ήταν θεός αυτός που απειλούσε την Ελλάδα αλλά θνητός και δεν υπάρχει ούτε θα υπάρξει άνθρωπος που να έχει γεννηθεί απαλλαγμένος από την πιθανότητα να αντιμετωπίσει κακοτυχίες στη ζωή του· και μάλιστα, όσο σπουδαιότερος ο άνδρας, τόσο μεγαλύτερη η κακοτυχία. Ο τωρινός εχθρός τους δεν αποτελούσε εξαίρεση· ήταν κι αυτός θνητός και αργά ή γρήγορα, οι προσδοκίες του θα διαψεύδονταν. Η έκκληση έφερε αποτέλεσμα και Οπούντιοι Λοκροί και οι Φωκείς έστειλαν τα στρατεύματά τους στην Τραχίνα.

204. Βέβαια στο στρατόπεδο αυτό υπήρχαν κι άλλοι στρατηγοί, καθώς κάθε πόλη είχε τον δικό της· αλλά εκείνος που τον καμάρωναν πάνω απ’ όλους κι είχε στις διαταγές του το σύνολο του στρατού ήταν ο Λεωνίδας ο Λακεδαιμόνιος, γιος του Αναξανδρίδα.

205. Οι 300 άνδρες που οδήγησε στις Θερμοπύλες επιλέχτηκαν από τον ίδιο κι είχαν όλοι γιους. Πήρε επίσης μαζί τους Θηβαίους που ανέφερα, υπό τις διαταγές του Λεοντιάδη, γιου του Ευρυμάχου. Ο λόγος που αποφάσισε να πάρει στρατό από τη Θήβα και μόνο απ’ αυτήν, ήταν ότι οι Θηβαίοι είχαν δημιουργήσει υποψίες για φιλικά αισθήματα προς την Περσία· έτσι τους κάλεσε να πάνε στις Θερμοπύλες για να δει αν θα ανταποκρίνονταν ή θα αρνούνταν ανοιχτά να γίνουν μέλη της συμμαχίας. Εκείνοι έστειλαν πράγματι στρατό, αλλά δεν έπαψαν να τρέφουν κρυφή συμπάθεια για τον εχθρό.

206. Ο Λεωνίδας κι οι τριακόσιοι άνδρες του ξεκίνησαν από τη Σπάρτη πριν το κύριο σώμα του στρατού, για να ενθαρρύνουν με την εμφάνισή τους τους άλλους συμμάχους να πολεμήσουν και να τους εμποδίσουν να αυτομολήσουν στον εχθρό, πράγμα που ήταν ικανοί να κάνουν, αν έβλεπαν ότι οι Σπαρτιάτες δίσταζαν· είχαν σκοπό, όταν θα τελείωναν τα Κάρνεια (αυτή η γιορτή εμπόδιζε τους Σπαρτιάτες να πάνε στο πεδίο της μάχης) να αφήσουν φρουρά ασφαλείας στην πόλη και να ξεκινήσουν με όλο τον διαθέσιμο στρατό τους. Τα άλλα συμμαχικά κράτη αποφάσισαν να ενεργήσουν με τον ίδιο τρόπο, αφού την ίδια ακριβώς εποχή έτυχε να γίνονται οι Ολυμπιακοί αγώνες. Κανείς τους δεν περίμενε ότι η μάχη των Θερμοπυλών θα κρινόταν τόσο γρήγορα. Κι αυτός ήταν ο λόγος που έστειλαν μόνο μια εμπροσθοφυλακή.

207. Έτσι είχαν σκεφτεί να πράξουν. Ο Περσικός στρατός είχε πλησιάσει τώρα στο πέρασμα κι οι Έλληνες, αμφιβάλλοντας ξαφνικά για το αν είχαν τη δύναμη αντισταθούν, έκαναν συμβούλιο για να συζητήσουν την προοπτική υποχώρησης. Οι Πελοποννήσιοι υποστήριξαν την άποψη ότι ο στρατός έπρεπε να αποσυρθεί στην Πελοπόννησο και να οργανώσει την αντίστασή του στον Ισθμό. Όταν όμως οι Φωκείς και οι Λοκροί εξέφρασαν την αγανάκτησή τους γι’ αυτή την αλλαγή του σχεδίου, ο Λεωνίδας πήρε το μέρος τους και είπε ότι θα έμεναν εκεί όπου βρίσκονταν, στέλνοντας έκκληση για βοήθεια σε όλα τα συμμαχικά κράτη, αφού ο αριθμός τους ήταν πολύ μικρός για να αποκρούσει τον Περσικό στρατό.

208. Όσο γινόταν το συμβούλιο, ο Ξέρξης έστειλε έναν ιππέα να υπολογίσει τη δύναμη του Ελληνικού στρατού και να παρατηρήσει τι έκαναν οι άνδρες. Προτού ακόμα φύγει από τη Θεσσαλία, είχε μάθει ότι είχε συγκεντρωθεί εκεί μικρό σώμα στρατού, οδηγημένο από τους Λακεδαιμονίους με αρχηγό τον Λεωνίδα, απόγονο του Ηρακλή. Ο Πέρσης ιππέας πλησίασε το στρατόπεδο κι έκανε μια προσεκτική επιθεώρηση σε ότι μπορούσε να δει – που δεν ήταν φυσικά, όλος ο στρατός, αφού οι άνδρες στην μέσα πλευρά του τείχους, που το φρουρούσαν μετά την ανοικοδόμηση του, δεν φαίνονταν από κείνο το σημείο. Αυτός πάντως περιεργάστηκε αυτούς που είχαν καταλύσει έξω από το τείχος. Εκείνη τη στιγμή, έτυχε να βρίσκονται εκεί οι Σπαρτιάτες και μερικοί απ’ αυτούς γυμνάζονταν, ενώ άλλοι χτένιζαν τα μαλλιά τους Ο Πέρσης κατάσκοπος τους κοίταζε κατάπληκτος· παρ’ όλα αυτά, τους μέτρησε, παρατήρησε ότι άλλο έπρεπε να ξέρει και γύρισε με ηρεμία στο στρατόπεδό του. Κανείς δεν έκανε καμία προσπάθεια να τον πιάσει ούτε του έδωσαν καμία σημασία. Εκεί, είπε στον Ξέρξη ό,τι είχε δει.

Ο Δημάρατος

209. Όταν ο Ξέρξης άκουσε αυτά, δεν μπορούσε να καταλάβει τι συνέβαινε, ότι δηλαδή οι Σπαρτιάτες προετοιμάζονταν να σκοτωθούν και να σκοτώσουν όσους μπορούσαν· αυτό του φαινόταν γελοίο. Έτσι, κάλεσε τον Δημάρατο, γιο του Αρίστωνα, που τον ακολουθούσε στην εκστρατεία και του επανέλαβε την αναφορά του κατασκόπου, με την ελπίδα ότι θα ανακάλυπτε τι σήμαινε η συμπεριφορά αυτή των Σπαρτιατών. Ο Δημάρατος απάντησε:

«Κάποτε, όταν ξεκινούσαμε αυτή την εκστρατεία ενάντια στην Ελλάδα, σου είχα μιλήσει γι’ αυτούς τους άνδρες. Σου είπα τότε πώς προέβλεπα ότι θα κατέληγε αυτή η επιχείρηση κι εσύ με περιγέλασες. Δεν πασχίζω για τίποτα βασιλιά, περισσότερο από το να σου αποκαλύψω την αλήθεια· γι’ αυτό, άκουσέ με και τώρα. Αυτοί οι άνδρες βρίσκονται εδώ για να υπερασπιστούν το πέρασμα κι ετοιμάζονται για τη μάχη. Είναι συνήθεια των Σπαρτιατών να περιποιούνται σχολαστικά τα μαλλιά τους, όταν πρόκειται να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους. Σε διαβεβαιώ, όμως, ότι αν νικήσεις αυτούς τους άνδρες και τους υπόλοιπους Σπαρτιάτες που βρίσκονται ακόμα στην πατρίδα τους, δεν υπάρχει άλλο έθνος στον κόσμο που θα τολμούσε να σου αντισταθεί ή να κάνει την παραμικρή κίνηση εναντίον σου. Βρίσκεσαι αντιμέτωπος με το καλύτερο βασίλειο της Ελλάδας, αυτό που έχει τους γενναιότερους άνδρες».

Ο Ξέρξης, αδυνατώντας να πιστέψει τα λόγια του Δημάρατου, αναρωτήθηκε πώς ήταν δυνατό να αντισταθεί ένας τόσο μικρός στρατός στη δική του δύναμη. Τότε του είπε: «Βασιλιά, θεώρησέ με ψεύτη, αν δεν γίνει αυτό που προέβλεψα».

Οι δύο πρώτες μέρες

210. Παρ’ όλα αυτά, ο Ξέρξης και πάλι δεν πείστηκε. Περίμενε, μάλιστα, τέσσερις ημέρες, σίγουρος ότι οι Έλληνες θα το έβαζαν στα πόδια· την πέμπτη, όταν δεν είχαν κάνει ακόμα κίνηση να αποχωρήσουν και η παρουσία τους του φαινόταν καθαρή αναίδεια και παράτολμη τρέλα, κυριεύτηκε από οργή κι έστειλε τους Μήδους και τους Κισσίους με διαταγή να τους συλλάβουν ζωντανούς και να τους οδηγήσουν μπροστά του. Οι Μήδοι υπάκουσαν και στη συμπλοκή που ακολούθησε σκοτώθηκαν πολλοί· τους αντικαθιστούσαν όμως διαρκώς άλλοι και παρά τις φοβερές απώλειες, αρνούνταν να παραδεχτούν την ήττα τους. Αυτό απέδειξε σε όλους και κυρίως στον ίδιο τον βασιλιά, ότι μπορεί να είχε πολλούς άνδρες στον στρατό του αλλά διέθετε ελάχιστους πολεμιστές. Η μάχη κράτησε όλη την ημέρα.

211. Οι Μήδοι, μετά την πανωλεθρία που υπέστησαν, υποχώρησαν και τη θέση τους κατέλαβε ο Υδάρνης με τους επιλεγμένους Πέρσες στρατιώτες, που ο βασιλιάς αποκαλούσε Αθάνατους, οι οποίοι εξαπέλυσαν επίθεση απόλυτα σίγουροι ότι θα έδιναν σ’ αυτή την ιστορία ένα γρήγορο κι εύκολο τέλος. Όμως, όταν άρχισε η σύγκρουση, δεν είχαν καλύτερη τύχη από τους Μήδους· όλα ήταν ακριβώς όπως και πριν, αφού η μάχη γινόταν σε περιορισμένο χώρο κι οι Πέρσες πολεμούσαν με πιο κοντά δόρατα από τους Έλληνες και δεν είχαν το πλεονέκτημα της αριθμητικής υπεροχής τους. Από την πλευρά των Σπαρτιατών, ήταν μια αξιομνημόνευτη μάχη· είχαν καταλάβει ότι πολεμούσαν ενάντια σε έναν άπειρο εχθρό κι ένα από τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούσαν ήταν να κάνουν όλοι μαζί μεταβολή και να προσποιούνται ότι υποχωρούσαν έντρομοι, όποτε οι εχθροί τους καταδίωξαν με ποδοβολητό και ιαχές. Αυτοί όμως τη στιγμή που τους προλάβαιναν οι Πέρσες, γύριζαν και τους αντιμετώπιζαν, προκαλώντας τεράστιες απώλειες στην νέα μάχη που ξεσπούσε. Φυσικά, είχαν κι αυτοί απώλειες αλλά όχι πολλές. Οι Πέρσες βλέποντας ότι οι επιθέσεις τους για την κατάληψη του περάσματος, είτε κατά τμήματα είτε με όποιον άλλο τρόπο μπορούσαν να σκεφτούν, ήταν μάταιες, σταμάτησαν τις εχθροπραξίες κι υποχώρησαν.

212. Ο Ξέρξης παρακολουθούσε τη μάχη από εκεί που καθόταν. Λέγεται, μάλιστα ότι στη διάρκεια των επιθέσεων πετάχτηκε τρεις φορές όρθιος από φόβο για την τύχη του στρατού του. Την επόμενη μέρα, η μάχη άρχισε ξανά αλλά χωρίς μεγαλύτερη επιτυχία για τους Πέρσες, που επανέλαβαν τις εχθροπραξίες με την ελπίδα ότι οι Έλληνες, που ήταν τόσο λίγοι, θα είχαν αρκετούς τραυματίες για να μην μπορούν πλέον να προβάλλουν αντίσταση. Μα οι Έλληνες ήταν ανυποχώρητοι· τα στρατεύματά τους χωρίστηκαν σε τμήματα κατά έθνη, τα οποία έμπαιναν με τη σειρά στην πρώτη γραμμή, εκτός από τους Φωκείς, που είχαν επιφορτιστεί με τη φύλαξη του ορεινού μονοπατιού. Έτσι, όταν οι Πέρσες ανακάλυψαν ότι τίποτα δεν είχε αλλάξει από την προηγούμενη μέρα, υποχώρησαν γι’ άλλη μια φορά.

Η προδοσία του Εφιάλτη

213. Ο Ξέρξης δεν είχε ιδέα πώς να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Εκείνη τη στιγμή, όμως, ένας άνδρας από τη Μαλίδα, ο Εφιάλτης, γιος του Ευρύδημου, ελπίζοντας μια γενναιόδωρη ανταμοιβή, ήρθε να πει στον βασιλιά τα σχετικά με το μονοπάτι που οδηγούσε πάνω από τα βουνά στις Θερμοπύλες, προκαλώντας έτσι τον όλεθρο των Ελλήνων που κρατούσαν το πέρασμα. Αργότερα ο Εφιάλτης, από φόβο για τους Σπαρτιάτες, απέδρασε στη Θεσσαλία και στο διάστημα της απουσίας του, ορίστηκε αμοιβή για το κεφάλι του από τους Πυλαγόρες τους Αμφικτύονες που ήταν συγκεντρωμένοι στην Πυλαία. Λίγο καιρό αργότερα, επέστρεψε στην Αντίκυρα, όπου φονεύτηκε από τον Αθηνάδη τον Τραχίνιο. Αυτός δεν τον σκότωσε για την προδοσία του αλλά για έναν άλλο λόγο, που θα εξηγήσω πιο κάτω. Οι Σπαρτιάτες, πάντως, τον αντάμειψαν ανάλογα. Έτσι πέθανε αργότερα ο Εφιάλτης.

214. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ήταν ο Ονήτης, γιος του Φαναγόρα από την Κάρυστο κι ο Κορυδαλλός από την Αντίκυρα αυτοί που αποκάλυψαν στους Πέρσες το ορεινό μονοπάτι. Αυτό πάντως, δεν είναι διόλου πειστικό, αφενός διότι οι Αμφικτύονες, μετά από επιστάμενες έρευνες, όρισαν αμοιβή όχι για τον φόνο αυτών των δυο αλλά του Εφιάλτη του Τραχίνιου και δεύτερον, διότι ήταν αναμφίβολα η κατηγορία της προδοσίας αυτή που ώθησε τον Εφιάλτη να το σκάσει. Σίγουρα ο Ονήτης, μολονότι δεν ήταν από τη Μαλίδα, θα μπορούσε να ξέρει το μονοπάτι, αν είχε μείνει καιρό στην περιοχή. Όμως, ήταν ο Εφιάλτης και κανείς άλλος αυτός που έδειξε τον δρόμο στους Πέρσες· αυτόν θεωρώ ένοχο.

215. Ο Ξέρξης ενθουσιάστηκε με την αποκάλυψη του Εφιάλτη. Ανέθεσε αμέσως την αποστολή στον Υδάρνη με τα στρατεύματα που αυτός διοικούσε. Αυτοί έφυγαν λίγο πριν την ώρα που ανάβουν τα λυχνάρια. Το μονοπάτι αυτό ανακαλύφθηκε από τους ντόπιους Μηλιείς· αργότερα το χρησιμοποίησαν για να βοηθήσουν τους Θεσσαλούς, περνώντας τους από κει στη Φωκίδα, την εποχή που ο λαός της είχε χτίσει το τείχος στο πέρασμα για προστασία. Από τόσο παλιά, λοιπόν, ήταν γνωστή στους Μηλιείς η προδοτική χρησιμότητά του.

216. Το μονοπάτι αυτό είναι ως εξής· αρχίζει στον Ασωπό, το ποτάμι που διασχίζει το στενό φαράγγι και προχωρώντας κατά μήκος της κορυφής του βουνού – το οποίο όπως και το ίδιο το μονοπάτι, λέγεται Ανόπαια – καταλήγει στην Αλπηνό, την πρώτη πόλη της Λοκρίδας που συναντά κανείς ερχόμενος από την Μαλίδα, κοντά στον βράχο, που είναι γνωστός ως Μελάμπυγας και την κατοικία των Κερκώπων. Εκεί ακριβώς είναι και το στενότερο σημείο του περάσματος.

217. Αυτό, λοιπόν, ήταν το ορεινό μονοπάτι που ακολούθησαν οι Πέρσες, αφού διέσχισαν τον Ασωπό. Βάδιζαν όλη τη νύχτα, με τα βουνά των Οιταίων στο δεξί τους χέρι και αυτά της Τραχίνας στο αριστερό. Νωρίς τα ξημερώματα βρίσκονταν στην κορυφή της ράχης, κοντά στο σημείο που όπως προανέφερα, οι Φωκείς φρουρούσαν το μονοπάτι με χίλιους άνδρες. Οι Φωκείς είχαν προσφερθεί εθελοντικά στον Λεωνίδα ν’ αναλάβουν αυτή την θέση, ενώ το κάτω πέρασμα φυλασσόταν απ’ αυτούς που ανέφερα ήδη.

218. Η ανάβαση των Περσών έγινε με τον εξής τρόπο· καλύπτονταν από τα δάση από βελανιδιές που πνίγουν όλα αυτά τα βουνά και μόνο όταν έφτασαν αρκετά ψηλά αντιλήφθηκαν οι Φωκείς την παρουσία τους, αφού δεν φυσούσε καθόλου και ακούγονταν τα βήματα των στρατιωτών και τριξίματα των ξερών φύλλων. Οι Φωκείς πετάχτηκαν όρθιοι κι άρπαξαν τα όπλα τους την στιγμή που έφτασε ο εχθρός. Οι Πέρσες ξαφνιάστηκαν όταν αντίκρισαν στρατιώτες να ετοιμάζονται να υπερασπιστούν το πέρασμα· ενώ δεν περίμεναν καμιά αντίσταση, ο δρόμος τους ήταν κλειστός από οπλισμένους άνδρες. Ο Υδάρνης ρώτησε τον Εφιάλτη ποιοι ήταν, γιατί ανησυχούσε μήπως ήταν Σπαρτιάτες· όταν, όμως, έμαθε την εθνικότητά τους, ετοιμάστηκε να τους επιτεθεί. Τα Περσικά βέλη έπεφταν πυκνά και οι Φωκείς, νομίζοντας ότι αυτοί ήταν ο στόχος της επίθεσης, βιάστηκαν να υποχωρήσουν στο ψηλότερο σημείο του βουνού, όπου ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν τον θάνατο. Οι Πέρσες όμως πάντα μαζί με τον Εφιάλτη, δεν ασχολήθηκαν άλλο μαζί τους, αλλά πήραν το κατηφορικό μονοπάτι με την μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα.

219. Οι Έλληνες στις Θερμοπύλες είχαν την πρώτη προειδοποίηση για τον όλεθρο που θα ερχόταν με την γη από τον μάντη Μεγιστία, που διάβασε την καταδίκη τους στα ζώα που θυσίασαν· ακόμα, λιποτάκτες που είχαν έρθει τη νύχτα από το εχθρικό στρατόπεδο, ανέφεραν σχέδιο των Περσών για πλευρική επίθεση και τέλος την ώρα που ξημέρωνε, οι σκοποί κατέβηκαν τρέχοντας από τα βουνά. Στο πολεμικό συμβούλιο που συγκλήθηκε άμεσα, οι απόψεις διχάστηκαν, αφού άλλοι υποστήριζαν ότι δεν έπρεπε να εγκαταλείψουν τη θέση τους κι άλλοι το αντίθετο. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο στρατός διαιρέθηκε· μερικοί σκορπίστηκαν και πολλά τμήματα έφυγαν για τις πόλεις τους, ενώ άλλοι ετοιμάζονταν να σταθούν στο πλευρό του Λεωνίδα.

220. Λέγεται ότι ο ίδιος ο Λεωνίδας τους έδιωξε, για να τους σώσει τη ζωή, αλλά θεώρησε ανάρμοστο για τους Σπαρτιάτες που είχε κάτω από τις διαταγές του να εγκαταλείψουν το σημείο που είχαν αναλάβει να υπερασπιστούν. Προσωπικά, τείνω να πιστέψω ότι τους έδιωξε, όταν κατάλαβε ότι δεν είχαν το θάρρος να πολεμήσουν και δεν ήταν πρόθυμοι να διακινδυνεύσουν· ταυτόχρονα, το αίσθημα τιμής του απαγόρευε να φύγει. Πράγματι, μένοντας στη θέση του, δόξασε το όνομά του και η Σπάρτη, δεν έχασε την ευημερία της, όπως θα συνέβαινε στην αντίθετη περίπτωση. Διότι στο ξεκίνημα αυτού του πολέμου, οι Σπαρτιάτες είχαν πάρει χρησμό από τους Δελφούς που έλεγε ότι ή θα χανόταν η πόλη τους από έναν ξένο ή θα σκοτωνόταν ένας Σπαρτιάτης βασιλιάς. Η προφητεία ήταν σε εξάμετρο στίχο κι έλεγε τα εξής:

Ακούστε τη μοίρα σας, κάτοικοι της πλατιάς έκτασης της Σπάρτης,

είτε η ένδοξη, τιμημένη πόλη σας θα λεηλατηθεί από τους γιους του Περσέα

ή, αν δεν γίνει αυτό, ολόκληρη η γη του Λακεδαίμονα

θα θρηνήσει τον θάνατο ενός βασιλιά του οίκου του Ηρακλή.

Η δύναμη των λιονταριών ή των ταύρων δε θα τον συγκρατήσει,

αν έρθει εναντίον του, γιατί έχει τη δύναμη του Δία.

Και λέγω ότι δε θα σταματήσει, ώσπου να καταστρέψει το ένα απ’ τα δυο.

Πιστεύω ότι αυτός ο χρησμός, σε συνδυασμό, φυσικά, με την επιθυμία του να προσφέρει στη Σπάρτη έναν θησαυρό δόξας που δεν θα μοιραζόταν με καμιά άλλη πόλη, ώθησε τον Λεωνίδα να διώξει τα υπόλοιπα στρατεύματα· δεν πιστεύω ότι λιποτάκτησαν ή έφυγαν χωρίς διαταγές, επειδή διαφωνούσαν.

221. Επιπλέον, η άποψή μου ενισχύεται και από την περίπτωση του μάντη Μεγιστία, που ήταν μαζί με τον Ελληνικό στρατό – άνδρας από την Ακαρνανία, που λέγεται ότι ανήκε στην οικογένεια του Μελάμποδα – ο οποίος πρόβλεψε την επερχόμενη καταστροφή, αφού εξέτασε τα ζώα που είχαν θυσιαστεί. Ο Λεωνίδας τον διέταξε να φύγει από τις Θερμοπύλες, για να μην αναγκαστεί να μοιραστεί την τύχη του στρατού. Εκείνος ωστόσο αρνήθηκε κι έδιωξε μόνο τον μοναχογιό του που υπηρετούσε στις συμμαχικές δυνάμεις.

Η τρίτη μέρα της μάχης

222. Έτσι, με διαταγές του Λεωνίδα, τα συμμαχικά στρατεύματα εγκατέλειψαν τη θέση τους κι έφυγαν όλοι, εκτός από τους Θεσπιείς και τους Θηβαίους, που έμειναν πίσω με τους Σπαρτιάτες. Οι Θηβαίοι κρατήθηκαν από τον Λεωνίδα ως όμηροι, οπωσδήποτε ενάντια στη θέλησή τους· οι Θεσπιείς όμως αρνήθηκαν να υπακούσουν τη διαταγή και να εγκαταλείψουν τον Λεωνίδα και τους άνδρες του· έμειναν και πέθαναν μαζί τους. Ήταν υπό τις διαταγές του Δημόφιλου, γιου του Διαδρόμου.

223. Το πρωί ο Ξέρξης έκανε σπονδή στον ανατέλλοντα ήλιο και περίμενε μέχρι την ώρα που συνήθως γεμίζει η αγορά, προτού αρχίσει την προέλασή του. Ακολουθούσε απλώς τις οδηγίες του Εφιάλτη, αφού η κάθοδος από την κορυφή είναι πολύ πιο σύντομη και ευθεία από τη μακριά και γεμάτη στροφές άνοδο. Όταν ο Περσικός στρατός άρχισε την επίθεση, οι Έλληνες κάτω από τις διαταγές του Λεωνίδα, ξέροντας ότι βάδιζαν σε σίγουρο θάνατο, βγήκαν στο πλατύτερο σημείο του περάσματος, πολύ πιο μπροστά από κει που πολεμούσαν νωρίτερα· πράγματι, στις μάχες των προηγούμενων ημερών υπερασπίζονταν το τείχος κι έκαναν ξαφνικές εξόδους στα στενότερα σημεία του περάσματος. Τώρα, πάντως, εγκατέλειψαν αυτή την τακτική. Πολλοί Πέρσες σκοτώθηκαν εκεί· πίσω τους, οι διοικητές του σώματος χτυπούσαν χωρίς διάκριση τα μαστίγιά τους, σπρώχνοντας τους άνδρες μπροστά. Πολλοί έπεσαν στη θάλασσα και πνίγηκαν κι ακόμα περισσότεροι ποδοπατήθηκαν ζωντανοί από τους δικούς τους. Κανείς δεν έδινε σημασία στους νεκρούς. Οι Έλληνες, που ήξεραν ότι ο εχθρός ερχόταν από το ορεινό μονοπάτι, άρα δεν είχαν ελπίδα σωτηρίας, επιστράτευσαν όλο τους το θάρρος και πολέμησαν με μανία και απόγνωση.

224. Στο μεταξύ, τα δόρατά τους είχαν σπάσει και σκότωναν τους Πέρσες με τα ξίφη τους. Στη διάρκεια αυτής της μάχης έπεσε ο Λεωνίδας, πολεμώντας ηρωικά και μαζί του πολλοί διακεκριμένοι Σπαρτιάτες· έμαθα τα ονόματά τους, ονόματα ανδρών που αξίζουν πραγματικά να μείνουν αλησμόνητοι· για την ακρίβεια, έχω τα ονόματα και των τριακοσίων. Ανάμεσα στους Πέρσες νεκρούς υπήρχαν επίσης πολλοί σπουδαίοι άνδρες ανάμεσά τους ήταν και ο Αβροκόμης και ο Υπεράνθης, γιοι του Δαρείου από την κόρη του Αρτάνη την Φραταγούνη. Ο Αρτάνης, γιος του Υστάσπη κι εγγονός του Αρσάμη, ήταν αδελφός του Δαρείου· μιας και η Φραταγούνη ήταν το μόνο παιδί του, δίνοντάς την στον Δαρείο ήταν σαν να του δίνει ολόκληρη την περιουσία του.

225. Έτσι, τα δύο αδέλφια του Ξέρξη έπεσαν εκεί πολεμώντας. Ακολούθησε άγρια μάχη πάνω από το πτώμα του Λεωνίδα· οι Έλληνες απώθησαν τέσσερις φορές τον εχθρό και τελικά το έσωσαν χάρη στην ανδρεία τους. Έτσι συνέχισαν να αγωνίζονται, ώσπου ο στρατός που είχε ακολουθήσει τον Εφιάλτη έφτασε στο πεδίο της μάχης· όταν οι Έλληνες τους είδαν, άλλαξαν πάλι τακτική. Επέστρεψαν στο στενότερο σημείο του περάσματος, πίσω από το τείχος και παρατάχτηκαν σ ένα ενιαίο σώμα — όλοι εκτός από τους Θηβαίους — στον λόφο που υπάρχει στην είσοδο του περάσματος, εκεί όπου σήμερα στέκεται το πέτρινο λιοντάρι στη μνήμη του Λεωνίδα και εκεί αντιστάθηκαν μέχρι τον τελευταίο, με τα ξίφη τους όσοι τύχαινε να τα έχουν ακόμη και με τα χέρια και τα δόντια τους όσοι δεν είχαν ξίφη, ώσπου οι Πέρσες, προχωρώντας από μπροστά αφού σώριασαν το οχύρωμα σε ερείπια και κλείνοντάς τους από πίσω, με κυκλωτική κίνηση τους κατέκλυσαν τελικά χτυπώντας τους.

226. Απ’ όλους τους Σπαρτιάτες και τους Θεσπιείς που πολέμησαν τόσο ηρωικά το πιο εκπληκτικό δείγμα θάρρους δόθηκε από τον Σπαρτιάτη Διηνέκη. Λέγεται ότι πριν από τη μάχη ένας ντόπιος από την Τραχίνα του είπε πως, όταν οι Πέρσες ρίχνουν βέλη, είναι τόσο πολλά ώστε κρύβουν τον ήλιο. Ο Διηνέκης τότε εντελώς ατάραχος μπροστά στο μέγεθος του Περσικού στρατού, είπε ότι ήταν ευχάριστη η είδηση που τους έφερνε ο ξένος από την Τραχίνα, γιατί αν οι Πέρσες έκρυβαν τον ήλιο, θα πολεμούσαν με σκιά. Λέγεται ότι διατύπωσε κι άλλες παρόμοιες φράσεις, χάριν των οποίων θα μείνει αλησμόνητος.

227. Μετά τον Διηνέκη, τη μεγαλύτερη διάκριση κέρδισαν δύο Σπαρτιάτες αδελφοί, ο Αλφεός κι ο Μάρωνας, γιοι του Ορσιφάντη. Από τους Θεσπιείς, αυτός που κατέκτησε τη μεγαλύτερη δόξα ήταν κάποιος Διθύραμβος, γιος του Αρματίδη.

Τα επιγράμματα

228. Οι νεκροί θάφτηκαν εκεί όπου έπεσαν και μαζί τους, όσοι είχαν σκοτωθεί προτού διατάξει ο Λεωνίδας τα υπόλοιπα στρατεύματα να φύγουν από το πέρασμα. Στον τάφο τους υπάρχει επιγραφή που τιμά ολόκληρη τη δύναμη:

μυριάσιν ποτὲ τῇδε τριηκοσίαις ἐμάχοντο ἐκ Πελοποννάσου χιλιάδες τέτορες.

Τέσσερις χιλιάδες άνδρες από την γη του Πέλοπα αντιμετώπισαν κάποτε εδώ τρία εκατομμύρια εχθρούς.

Οι Σπαρτιάτες έχουν επιτάφια επιγραφή του Σιμωνίδη του Κείου , που αναγράφει:

ὦ ξεῖν᾽, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.

Ω ξένε, πήγαινε πες στους Σπαρτιάτες ότι εδώ είμαστε θαμμένοι υπακούοντας στους νόμους τους.

Για τον μάντη Μεγιστία υπάρχει η ακόλουθη επιγραφή:

μνῆμα τόδε κλεινοῖο Μεγιστία, ὅν ποτε Μῆδοι Σπερχειὸν ποταμὸν κτεῖναν ἀμειψάμενοι,

μάντιος, ὃς τότε κῆρας ἐπερχομένας σάφα εἰδώς οὐκ ἔτλη Σπάρτης ἡγεμόνα προλιπεῖν.

Εδώ είναι θαμμένος ο ένδοξος Μεγιστίας, που όταν οι Μήδοι πέρασαν τον ποταμό Σπερχειό, τον σκότωσαν.

Ένας μάντης, που αν και γνώριζε πως ο θάνατος ερχόταν, δεν θέλησε να εγκαταλείψει τον βασιλιά της Σπάρτης.

Οι κολόνες με τις επιτάφιες επιγραφές στήθηκαν προς τιμή των νεκρών από τους Αμφικτύονες, ενώ το επίγραμμα για τον μάντη Μεγιστία ήταν έργο του Σιμωνίδη, γιου του Λεωπρέπη, που το έγραψε για να τιμήσει τον φίλο του.

Ταυτότητα μάχης

Στους πίνακες που ακολουθούν φαίνονται η ταυτότητα της μάχης και η ανάλυση των Ελληνικών δυνάμεων:

Σημ.1: Ο Διόδωρος αναφέρει ότι στις Θερμοπύλες πολέμησαν 1.000 Λακεδαιμόνιοι και 3.000 Πελοποννήσιοι (4.000 άνδρες) – ο Ηρόδοτος, ο οποίος παραπέμπει στον Σιμωνίδη τον Κείο, αναφέρει τον ίδιο αριθμό. Εντούτοις, ο Ηρόδοτος νωρίτερα είχε αναφερθεί στην παρουσία 3.100 Πελοποννησίων – αργότερα αναφέρεται και στους είλωτες και ο Reginald Walter Macan γράφει ότι «στις Θερμοπύλες βρίσκονταν και 900 είλωτες, 3 για κάθε Σπαρτιάτη». Οι είλωτες πιθανόν να συμμετείχαν στη μάχη ως ένοπλοι υπηρέτες των Σπαρτιατών, ειδάλλως αυτοί οι 900 άνδρες ήσαν οι περίοικοι, για τους οποίους κάνει λόγο ο Διόδωρος.

Σημ.2: Υπάρχει σύγχυση ως προς τον αριθμό των Λακεδαιμονίων. O Διόδωρος ο Σικελιώτης στο 11^ο βιβλίο (11.4) του έργου «Ιστορική Βιβλιοθήκη» αναφέρει ότι ο Λεωνίδας ανακοίνωσε ότι θα πάρει μαζί του μονάχα 1.000 άνδρες (τῶν δὲ εἰς Θερμοπύλας ἐκπεμφθέντων Λεωνίδης ὁ τῶν Σπαρτιατῶν βασιλεύς, μέγα φρονῶν ἐπ´ ἀνδρείᾳ καὶ στρατηγίᾳ. οὗτος δὲ λαβὼν τὴν ἐξουσίαν ἐπήγγειλε χιλίοις μόνον ἐπὶ τὴν στρατείαν ἀκολουθεῖν αὐτῷ) αλλά στο ίδιο σημείο γράφει ότι μαζί με τους 1.000 Λακεδαιμόνιους ήταν και 300 Σπαρτιάτες (τῶν μὲν οὖν Λακεδαιμονίων ἦσαν χίλιοι, καὶ σὺν αὐτοῖς Σπαρτιᾶται τριακόσιοι). Ο Παυσανίας γενικά συμφωνεί με τον Ηρόδοτο, αλλά διαφωνεί στον αριθμό που δίνει ο τελευταίος για τους Λοκρούς – σύμφωνα με τον Παυσανία, οι Λοκροί παρέταξαν 6.000 άνδρες (αν προστεθούν με τους 5.200 που δίνει ο Ηρόδοτος, οι Λοκροί παρέταξαν 11.200 άνδρες). Πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί, οι οποίοι θεωρούν περισσότερο αξιόπιστο τον Ηρόδοτο, προσθέτουν τους 1.000 Λακεδαιμόνιους και τους 900 είλωτες στους 5.200 του Ηροδότου και αγνοούν τους Λοκρούς του Παυσανία και τους Μαλιείς του Διόδωρου.

Μολών Λαβέ

Η αρχαία Ελληνική ρήση «Μολὼν λαβέ» είναι η πασίγνωστη ιστορική φράση του Λεωνίδα, βασιλιά των Σπαρτιατών που δόθηκε στους πρέσβεις του βασιλέα των Περσών Ξέρξη, όταν αυτός ζήτησε την παράδοση των όπλων των αμυνομένων Ελλήνων στο στενό των Θερμοπυλών.

Η απάντηση «μολὼν λαβέ» (=αφού/εφόσον έρθεις, πάρτα ή έλα να τα πάρεις) εξόργισε τον Πέρση ηγεμόνα που διέταξε, αμέσως μετά, να ξεκινήσει η μάχη των Θερμοπυλών. Η φράση παραδίδεται από τον Πλούταρχο, στο έργο του Ηθικά (κεφάλαιο Αποφθέγματα Λακωνικά, Λεωνίδας Αναξανδρίδου, απόφθεγμα 11).

Η εν λόγω φράση έμεινε αθάνατη στην παγκόσμια ιστορία, χαρίζοντας στον Λεωνίδα υστεροφημία ως πρότυπο γενναιότητας, θεματοφύλακα πάτριων αρχών, νόμων και καθήκοντος.

Μνημεία

Κοντά στο πεδίο της μάχης ανεγέρθηκε το «Μνημείο του Λεωνίδα» κατασκευασμένο από τον διάσημο γλύπτη Βάσο Φαληρέα, προς τιμήν του Σπαρτιάτη βασιλιά. Περιλαμβάνει χάλκινο άγαλμα του Λεωνίδα και κάτω απ’ αυτό αναγράφεται η φράση: «Μολὼν λαβέ». Η μετόπη απεικονίζει σκηνές μάχης και τα δύο μαρμάρινα αγάλματα αριστερά και δεξιά του μνημείου αντιπροσωπεύουν, αντίστοιχα, τον ποταμό Ευρώτα και το όρος Ταΰγετος, χαρακτηριστικά ορόσημα της Σπάρτης.

Το 1997 ανεγέρθηκε από την Ελληνική πολιτεία ένα δεύτερο μνημείο, αφιερωμένο στους 700 Θεσπιείς που πολέμησαν με τους Σπαρτιάτες. Το μνημείο είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο και περιλαμβάνει χάλκινο άγαλμα που απεικονίζει τον θεό Έρωτα, στον οποίο οι αρχαίοι Θεσπιείς προσέφεραν ιδιαίτερη θρησκευτική λατρεία. Στο άγαλμα, αναγράφεται η φράση: «Στη μνήμη των 700 Θεσπιέων».

Μια πινακίδα κάτω από το άγαλμα εξηγεί τον συμβολισμό του:

Η ακέφαλη μορφή του άνδρα συμβολίζει την ανώνυμη θυσία των 700 Θεσπιέων στη πατρίδα τους. Το προτεταμένο στήθος συμβολίζει τον αγώνα, την γοητεία, την δύναμη, την γενναιότητα και το θάρρος. Η απλωμένη πτέρυγα συμβολίζει την νίκη, την δόξα, την ψυχή, το πνεύμα και την ελευθερία. Η κομμένη
πτέρυγα συμβολίζει την εθελοντική θυσία και το θάνατο. Το γυμνό σώμα συμβολίζει τον Έρωτα, τον σημαντικότερο θεό των αρχαίων Θεσπιέων, θεό της δημιουργίας, της ομορφιάς και της ζωής.

Σημασία

Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί μια από τις γνωστότερες και σημαντικότερες μάχες στην Ιστορία. Οι Έλληνες αποφάσισαν να πολεμήσουν στις Θερμοπύλες και στο Αρτεμίσιο για να σταματήσουν την προώθηση των Περσών στη Βοιωτία και σύμφωνα με τον Tom Holland, «αν οι Έλληνες άντεχαν ακόμα μερικές μέρες, οι Πέρσες θα είχαν αναγκαστεί να υποχωρήσουν λόγω έλλειψης φαγητού και νερού». Η μάχη των Θερμοπυλών έληξε με νίκη των Περσών, αν και υπέστησαν περισσότερες απώλειες από τους Έλληνες.

Οι Πέρσες κατέλαβαν την Βοιωτία και το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδος και οι συγκρούσεις Ελλήνων και Περσών συνεχίστηκαν και το επόμενο έτος. Η μάχη των Θερμοπυλών, σύμφωνα με ιστορικούς, έδωσε την ευκαιρία στους Αθηναίους και στον ελληνικό στόλο να προετοιμαστούν κατάλληλα για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας – μερικοί άλλοι, όμως, διαφωνούν, καθώς η ναυμαχία της Σαλαμίνας διεξήχθη ένα μήνα μετά τη μάχη των Θερμοπυλών, ενώ οι Έλληνες υπέστησαν βαριές απώλειες και στη ναυμαχία του Αρτεμισίου.

Οι Θερμοπύλες απέκτησαν τεράστια φήμη καθώς ενέπνευσαν τις επόμενες γενιές με το παράδειγμα των λίγων και ανδρείων στρατιωτών του Λεωνίδα. Όπως αναφέρει ο Michel de Montaigne, «οι μετέπειτα νίκες των Ελλήνων και η δόξα τους δεν μπορούν να συγκριθούν με την δοξασμένη πτώση του Λεωνίδα και των ανδρών του». Απ’ την άλλη, οι Θερμοπύλες αποτελούν παράδειγμα ηρωισμού των ελεύθερων ανδρών που υπερασπίζονται την πατρίδα τους και την ελευθερία τους – ο Victor Hanson αναφέρει ότι «η ελευθερία ήταν η κύρια ιδέα για τους Έλληνες και οδήγησε στην αντίσταση τους στις Θερμοπύλες, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές».

——————————————–

Πηγές

Ηρόδοτος «Ιστορίαι» βιβλίο Πολύμνια

Διόδωρος Σικελιώτης «Ιστορική Βιβλιοθήκη» τόμος 11

Πλούταρχος «Ηθικά» Λειψία 1820, τόμος Β’, σελ. 142 ΧΙ

Reginald Walter Macan «Herodotus: The Seventh, Eighth & Ninth Books with Introduction and Commentary: Commentary on Herodotus, Histories, book 7, chapter 228». The Perseus Digital Library (Tufts University).

https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Thermopylae