Έπος ’40: Μάχη Ελαίας – Καλαμά (2 Νοε. – 8 Νοε. 1940)

εξώφυλλο: Απόσπασμα από έργο «Έπος ’40» του ζωγράφου Αλέξανδρου Αλεξανδράκη.

Από την 30^η Οκτωβρίου μέχρι και την 1^η Νοεμβρίου οι Ιταλοί ασχολήθηκαν στην Ήπειρο με την αποκατάσταση και διευθέτηση των δρομολογίων, για την προώθηση του όγκου των δυνάμεών τους προς την τοποθεσία Ελαίας (Καλπακίου) – Καλαμά, την εκτέλεση αναγνωρίσεων και γενικά την προπαρασκευή επιθέσεως, χωρίς όμως να πετύχουν στενή επαφή με την τοποθεσία άμυνας.

Στον τομέα της Ηπείρου, την άμυνα επί της Ελληνοαλβανικής μεθορίου είχε αναλάβει η 8η Μεραρχία, κατάλληλα ενισχυμένη, υπό τον Υποστράτηγο Χαράλαμπο Κατσιμήτρο, συνολικής δύναμης 35.000 ανδρών. Αποστολή της Μεραρχίας ήταν ο αποκλεισμός των οδεύσεων που οδηγούσαν από την Ήπειρο προς την Αιτωλοακαρνανία και η κάλυψη του Θεάτρου Επιχειρήσεων Δυτικής Μακεδονίας από την κατεύθυνση Ιωάννινα –Μέτσοβο. Η Μεραρχία έπρεπε να αναχαιτίσει την Ιταλική προέλαση στην περιοχή Ελαίας –Καλαμά ή στην γραμμή του Άραχθου ποταμού. Για την εκπλήρωση της αποστολής, ο Κατσιμήτρος είχε κατανείμει τις δυνάμεις του σε τρείς κύριους τομείς: Νεγράδων, Καλαμά και Θεσπρωτίας. Στην ενέργεια αυτή προέβη ύστερα από τις πληροφορίες, ότι οι πιθανότητες επίθεσης του εχθρού στον παραλιακό τομέα ήταν ελάχιστες. Παράλληλα, εξαιτίας της δυσμενούς εξελίξεως της καταστάσεως στην περιοχή Σμόλικα, εγκατέστησε μικρό τμήμα στο όρος Γκαμήλα για την κάλυψη των διαβάσεων Παπίγγου και Άστρακα. Επίσης συνέπτυξε το Τάγμα Προκαλύψεως Κόνιτσας, που μέχρι τότε δεν είχε δεχτεί σοβαρή εχθρική πίεση και διατηρούσε τις θέσεις του επί του υψώματος Κλέφτης – διάβαση Πεκλάρι, στην περιοχή Βρυσοχώρι για τον αποκλεισμό των διαβάσεων που βρίσκονται νότια του ποταμού Αώου και την κάλυψη του δεξιού της Μεραρχίας.

**Υποστράτηγος Κάρλο Ρόσσι** See page for author, Public domain, via Wikimedia Commons

Έναντι των Ελληνικών δυνάμεων στην Ήπειρο είχε αναπτυχθεί το 25ο Σώμα Στρατού, υπό τον Στρατηγό Κάρλο Ρόσσι. Στον τομέα Νεγράδων θα ενεργούσε η 23η Μεραρχία «Φερράρα» ενισχυμένη με άρματα μάχης της 131ης Τεθωρακισμένης «Κενταύρων». Στον τομέα Καλαμά θα ενεργούσε η 51η Μεραρχία «Σιένα» και στον τομέα Θεσπρωτίας θα ενεργούσε η Μεραρχία Ιππικού, ενισχυμένη με μονάδες πεζικού και πυροβολικού. Η συνολική δύναμη του Ιταλικού Σώματος Στρατού υπολογιζόταν σε περίπου 42.000 άνδρες. Το Ιταλικό σχέδιο επιχειρήσεων προέβλεπε κατά τις πρώτες τέσσερις ημέρες την κατάληψη του κόμβου Ελαίας, με μετωπική επίθεση, από τις Μεραρχίες της κυρίας προσπάθειας, «Φερράρα» και «Κενταύρων», εναντίον του τομέα Νεγράδων. Την επιθετική προσπάθεια θα υποστήριζε η Μεραρχία «Σιένα» η οποία θα ενεργούσε στη κατεύθυνση Δελβίνο-Φιλιάτες και στη συνέχεια θα προέλαυνε προς τα Ιωάννινα. Στον τομέα Θεσπρωτίας η Μεραρχία Ιππικού θα προέλαυνε στον παραλιακό άξονα Κονίσπολη-Ηγουμενίτσα-Πρέβεζα. Η όλη προσπάθεια θα υποστηριζόταν από ισχυρές αεροπορικές δυνάμεις.

**Εμβλήματα Ιταλικών Μεραρχιών Φερράρα – Σιένα – Κενταύρων** Public domain, via Wikimedia Commons

Στο μεταξύ τμήματα της Μεραρχίας Φερράρα, η οποία είχε ενισχυθεί και με άρματα από τη Μεραρχία Κενταύρων, άρχισαν να κινούνται κατά του τομέα Νεγράδων και στις 15:00 εξαπέλυσαν την πρώτη τους επίθεση από πολλές συγχρόνως κατευθύνσεις, με ιδιαίτερη βαρύτητα κατά των υψωμάτων Γκραμπάλα και Ψηλόρραχη. Η επίθεση, παρά την προετοιμασία της και τους σφοδρούς βομβαρδισμούς που είχαν προηγηθεί, αποκρούστηκε με σοβαρές απώλειες για τους Ιταλούς. Έτσι η ημέρα της 2 Νοεμβρίου πέρασε χωρίς οι Ιταλοί να μπορέσουν να διασπάσουν την τοποθεσία Ελαίας.

Στην απόκρουση της Ιταλικής επιθέσεως συνέβαλε αποφασιστικά και το Ελληνικό πυροβολικό, το οποίο, βάλλοντας με καταιγιστικά και εύστοχα πυρά κατά των επιτιθεμένων, τους αποδιοργάνωσε και τους ανάγκασε να κινούνται με αργό ρυθμό ή να ανακόπτουν την κίνησή τους, εξαιτίας των απωλειών.

Κατά τη διάρκεια της νύχτας, επίλεκτα τμήματα Ιταλικού πεζικού, ενισχυμένα με Αλβανούς, κατόρθωσαν να αιφνιδιάσουν Ελληνικό τμήμα, δυνάμεως λόχου περίπου, που κατείχε το ύψωμα Γκραμπάλα, να το ανατρέψουν και να καταλάβουν το ύψωμα. Η κατάληψη όμως αυτή δεν διάρκεσε για πολύ, διότι τις πρωινές ώρες της 3ης Νοεμβρίου τα Ελληνικά τμήματα ενήργησαν αντεπίθεση και κατόπιν μάχης με λόγχη ανακατέλαβαν τη Γκραμπάλα. Ο εχθρός εγκατέλειψε σ’ αυτή 20 νεκρούς, 6 αιχμαλώτους και πολλά όπλα και πυρομαχικά.

**Υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος_διοικητής VIII Μεραρχίας** Fertitler, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

Εξάλλου το 47^ο Ιταλικό Σύνταγμα Πεζικού που ήταν συγκεντρωμένο κοντά στη Γκραμπάλα, με αποστολή να ανέβει σ’ αυτή μετά την κατάληψή της για να συνεχίσει προς τα υψώματα Ψηλόρραχη και Ασσόνισα, έγινε έγκαιρα αντιληπτό και με τα πυρά τεσσάρων Ελληνικών πυροβολαρχιών διαλύθηκε πριν καν εκδηλώσει την ενέργειά του.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940 05:30Ω, οι Ιταλικές δυνάμεις εξαπέλυσαν επίθεση σε ολόκληρο το μέτωπο της Ηπείρου. Τα Ελληνικά τμήματα προκαλύψεως, αφού προέβαλαν σθεναρή αντίσταση, άρχισαν να συμπτύσσονται προς τις καθορισμένες θέσεις, επιβραδύνοντας τον εχθρό σύμφωνα με το σχέδιο. Η σύμπτυξη διήρκησε δύο ημέρες, ώσπου τα τμήματα προκαλύψεως εγκαταστάθηκαν στην κύρια αμυντική τοποθεσία Καλαμά-Ελαία-Γκραμπάλα -Ύψωμα Κλέφτης.

Στις 2 Νοεμβρίου 09:00Ω , ξεκίνησε η κύρια επίθεση των Ιταλών κατά της τοποθεσίας Ελαίας-Καλαμά. Μέχρι το μεσημέρι, οι Ιταλοί περιορίστηκαν σε αεροπορικούς βομβαρδισμούς και σε βολές πυροβολικού. Στις 15:00Ω, η Μεραρχία «Φερράρα» εξαπέλυσε την κύρια επίθεσή της στην τοποθεσία Ελαία, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Τα εύστοχα πυρά του Ελληνικού πυροβολικού προκάλεσαν σοβαρές απώλειες στην Ιταλική Μεραρχία.

Το πρωινό της 3^ης Νοεμβρίου πέρασε με την ανταλλαγή πυρών πυροβολικού και από τις δύο πλευρές στους τομείς Νεγράδων και Καλαμά. Από τις 10:00 εισήλθε στη μάχη και η Ιταλική Αεροπορία, η οποία βομβάρδισε κυρίως τον τομέα Νεγράδων. Στις 16:00 ο εχθρός εξαπέλυσε νέα επίθεση κατά του λόφου Καλπακίου με 50 – 60 άρματα, πλαισιωμένα με 80 περίπου μοτοσικλετιστές, αλλά και αυτή αναχαιτίστηκε από τα αντιαρματικά κωλύματα και τα εύστοχα πυρά του πυροβολικού. Τα περισσότερα άρματα και μοτοσυκλέτες καταστράφηκαν, ενώ τα υπόλοιπα υποχρεώθηκαν να υποχωρήσουν με σοβαρές ζημιές. Επίσης πολλές απώλειες είχε και το Ιταλικό πεζικό, το οποίο δέχτηκε τα Ελληνικά πυρά στους χώρους συγκεντρώσεώς του, με αποτέλεσμα να μην εκδηλώσει την επίθεσή του. Η αποτυχία αυτή του εχθρού αναπτέρωσε κατά πολύ το φρόνημα των Ελλήνων μαχητών, οι οποίοι για πρώτη φορά αντίκρυζαν άρματα και εδραίωσε την πεποίθησή τους για την αποτελεσματικότητα της αντιαρματικής άμυνας.

Την 4 Νοεμβρίου, οι Ιταλοί σχεδίαζαν να εξαπολύσουν γενική επίθεση σε ολόκληρο το μέτωπο, πλην όμως την ανέβαλαν για την επόμενη ημέρα προφανώς για την πληρέστερη προπαρασκευή της. Έτσι η 4^η Νοεμβρίου παρήλθε μόνο με την προσβολή της τοποθεσίας με πυρά πυροβολικού και σε ορισμένες περιπτώσεις με την αεροπορία.

Στο μεταξύ η 8η Μεραρχία για να ενισχύσει τις θέσεις της στην τοποθεσία Ελαίας, απέσυρε τη νύχτα της 3-4 Νοεμβρίου τα τμήματά της, που βρίσκονταν στις θέσεις Σιάστη, Μονή Σωσίνου και Ρεπετίστη δυτικά του Καλαμά, σε νέα τοποθεσία, στα ανατολικά του ποταμού, η οποία θεωρούνταν λιγότερο ευπρόσβλητη στα εχθρικά άρματα. Η σύμπτυξη πραγματοποιήθηκε αθόρυβα, στη διάρκεια της νύχτας, χωρίς να γίνει αντιληπτή από τους Ιταλούς.

Από το πρωί της 5^ης Νοεμβρίου οι Ιταλοί βομβάρδισαν σφοδρά τις περιοχές Γκραμπάλας και Βροντισμένης στον Τομέα Νεγράδων, τις θέσεις δυτικά του Καλαμά ποταμού που είχαν ήδη εγκαταλειφθεί από τα Ελληνικά τμήματα και την περιοχή Παραποτάμου (Βάρφανης) στον τομέα Θεσπρωτίας.

Στον τομέα Νεγράδων, οι Ιταλοί ύστερα από την προαναφερόμενη προπαρασκευή του πυροβολικού και της αεροπορίας, ενήργησαν στις 14:30 νέα γενική επίθεση σε ολόκληρο το μέτωπο, με μεγάλες δυνάμεις πεζικού και αρμάτων μάχης. Όμως και αυτή η επίθεση, παρά την ισχυρή υποστήριξη από την αεροπορία και το πυροβολικό, απέτυχε και οι δυνάμεις των Ιταλών καθηλώθηκαν από τα Ελληνικά πυρά, προ της αμυντικής τοποθεσίας με πολύ σοβαρές απώλειες. Τα άρματα μάχης, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως στην περιοχή Παρακάλαμου, δέχτηκαν τα συγκεντρωτικά και εύστοχα πυρά του Ελληνικού πυροβολικού με αποτέλεσμα να διασκορπιστούν και να καθηλωθούν στις ελώδεις εκτάσεις του Καλαμά ποταμού.

Η Ιταλική επίθεση στον τομέα αυτό συνεχίστηκε και κατά τις δύο επόμενες ημέρες, κυρίως κατά της τοποθεσίας Ελαίας, χωρίς κανένα και πάλι αποτέλεσμα. Επίλεκτα Ιταλικά τμήματα, που κατόρθωσαν το βράδυ της 7ης Νοεμβρίου να καταλάβουν το ύψωμα Ψηλόρραχη, νότια κορυφή της Γκραμπάλας, δέχτηκαν άμεση Ελληνική αντεπίθεση και ύστερα από αγώνα «εκ του συστάδην» υποχρεώθηκαν να υποχωρήσουν αφού εγκατέλειψαν επί τόπου 45 νεκρούς, 7 αιχμαλώτους, 5 όλμους, 3 πολυβόλα και 4 οπλοπολυβόλα. Οι Ελληνικές απώλειες ανήλθαν σε έναν αξιωματικό και 11 οπλίτες νεκρούς και έναν αξιωματικό και 33 οπλίτες τραυματίες.

Αυτή ήταν και η τελευταία Ιταλική προσπάθεια κατά της τοποθεσίας Ελαίας. Η Γκραμπάλα, το κλειδί της τοποθεσίας αυτής και του υψιπέδου των Ιωαννίνων γενικότερα, παρέμεινε στην κατοχή της 8ης Μεραρχίας.

Στον τομέα Καλαμά, δεν σημειώθηκε σοβαρή Ιταλική ενέργεια κατά το παραπάνω χρονικό διάστημα, εκτός από την κατάληψη των εγκαταλειμμένων, από τα Ελληνικά τμήματα, προωθημένων θέσεων δυτικά του ποταμού Καλαμά.

Κατασκευή συμπληρωματικών έργων στον τομέα Ελαίας-Καλαμά, Μάρτιος 1939, εν όψη του επερχόμενου Ελληνοϊταλικού πολέμου (1940) Άγνωστος/Unknown, Public domain, via Wikimedia Commons

Στον τομέα Θεσπρωτίας, οι Ιταλοί με την κάλυψη αεροπορίας και πυροβολικού, κατόρθωσαν στις 10:15 της 5^ης Νοεμβρίου να ζεύξουν τον Καλαμά ποταμό στην περιοχή Τσιφλίκι, να διαπεραιωθούν νότια από αυτόν και να δημιουργήσουν μικρό προγεφύρωμα. Την επομένη αφού διεύρυναν το προγεφύρωμα κινήθηκαν προς τα νότια, κατέλαβαν την Ηγουμενίτσα και εξανάγκασαν τις εκεί υπάρχουσες περιορισμένες Ελληνικές δυνάμεις να συμπτυχθούν νοτιότερα.

Η 8η Μεραρχία, εξαιτίας της έλλειψης επαρκών εφεδρειών για τη διεξαγωγή επιβραδυντικού αγώνα στην περιοχή, διέταξε τα τμήματά της να διακόψουν την επαφή με τον εχθρό και να αποσυρθούν σε νέες θέσεις επί της τοποθεσίας όρη Σουλίου – Αχέροντας ποταμός, με αποστολή να απαγορεύσουν τις διαβάσεις προς την Πρέβεζα και τα Ιωάννινα. Για την ενίσχυση της παραπάνω νέας τοποθεσίας προωθήθηκε στην Φιλιππιάδα το 39^ο Σύνταγμα Ευζώνων της III Μεραρχίας.

Ωστόσο οι Ιταλικές δυνάμεις δεν παρενόχλησαν τις συμπτυσσόμενες Ελληνικές δυνάμεις και δεν επιδίωξαν να εκμεταλλευτούν την επιτυχία τους. Αρκέστηκαν μόνο στην προώθηση ενός τμήματος Ιππικού μέχρι το χωριό Μαργαρίτι. Η στάση αυτή των Ιταλών δικαιολογείται μόνο από το φόβο τους να μην αποκοπούν από τις βάσεις τους, συνεχίζοντας την προέλασή τους στον Τομέα Θεσπρωτίας, ενώ δεν είχε ακόμη διασπαστεί η τοποθεσία Ελαίας.

**Στρατηγός Σεμπαστιάνο Βισκόντι Πράσκα**

Στις 8 Νοεμβρίου, η επιθετική δραστηριότητα των Ιταλών διακόπηκε. Όπως διαπιστώθηκε αργότερα, κατά την ημέρα αυτή, ο Ανώτατος Διοικητής των Ιταλικών δυνάμεων στην Αλβανία στρατηγός Βισκόντι Πράσκα διατάχθηκε να αναστείλει τις επιθετικές του ενέργειες, ενώ ταυτόχρονα αντικαταστάθηκε από τον στρατηγό Ουμπάλντο Σόντου.

Από τις 9 Νοεμβρίου, στο μέτωπο Ηπείρου, οι όροι των αντιπάλων αντιστράφηκαν. Οι Ιταλοί στον τομέα Νεγράδων μετέπεσαν σε κατάσταση άμυνας, ενώ στον τομέα Θεσπρωτίας άρχισαν να συμπτύσσονται, διατηρώντας μόνο ένα περιορισμένο προγεφύρωμα νότια του Καλαμά ποταμού, που αποτέλεσε και το μοναδικό επίτευγμα της αιφνιδιαστικής επιθέσεώς τους στο μέτωπο Ηπείρου.

Έτσι, ύστερα από αμυντικό αγώνα δώδεκα ημερών οι Ιταλικές δυνάμεις, που ανέρχονταν σε δύο μεραρχίες υπέστησαν τέτοια ηθική και υλική φθορά, ώστε η Ανώτατη Διοίκησή τους να αποφασίσει την αναστολή των επιθετικών επιχειρήσεων μέχρι την άφιξη νέων ενισχύσεων.

Στις 10 Νοεμβρίου το στρατηγείο της 8ης Μεραρχίας που βρισκόταν μέχρι τότε στο Φρούριο Ιωαννίνων, μετακινήθηκε στο χωριό Βελτίστα (Κληματιά).

Κατά τις τρεις επόμενες ημέρες η Μεραρχία ασχολήθηκε με διάφορες επιθετικές αναγνωρίσεις, η σημαντικότερη των οποίων υπήρξε αυτή που έγινε από τον Τομέα Θεσπρωτίας προς την κατεύθυνση της Ηγουμενίτσας και είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη, μέχρι τις 13 Νοεμβρίου, των υψωμάτων Αγίας Μαρίνας – Νεοχωρίου στα νότια του ποταμού Καλαμά και την εξάλειψη σχεδόν του Ιταλικού προγεφυρώματος στην περιοχή αυτή.

Έλληνας στρατιώτης κάθεται σε Ιταλική τανκέτα CV-33, κατά την νικηφόρα Μάχη Ελαίας-Καλαμά του Ελληνο-Ιταλικού Πολέμου, 1940. Athens War Museum, Public domain, via Wikimedia Commons

Στο μεταξύ, ύστερα από διαταγή του Γενικού Στρατηγείου, από τις 12 Νοεμβρίου η 8η Μεραρχία έπαυε να υπάγεται απευθείας σ’ αυτό και θα υπαγόταν στο Α’ Σώμα Στρατού. Το Στρατηγείο του Α’ Σώματος Στρατού την ίδια ημερομηνία είχε προωθηθεί από την Αθήνα, δια μέσου της Καλαμπάκας, στο χωριό Βοτονόσι, στο 43^ο χιλιόμετρο της οδού Ιωαννίνων—Μετσόβου.

Προς την Μεραρχία διαβιβάστηκε η παρακάτω διαταγή του Αρχιστράτηγου με την οποία εκφραζόταν η ευαρέσκειά του για τις μέχρι τότε επιτυχίες της:

«Εκφράζομεν πλήρη ικανοποίησιν δι’ επιτυχή αντιμετώπισιν καταστάσεως επί λήξει περιόδου ενεργείας σας ως ανεξαρτήτου Μεραρχίας. Τούτο αφορά διοικητήν μεραρχίας πρωτίστως καί εν αναλόγω βαθμώ συνεργάτας του».

Οι απώλειες της 8ης Μεραρχίας κατά τον αμυντικό της αγώνα, από 1 μέχρι 5 Νοεμβρίου, ανήλθαν σε 3 αξιωματικούς και 57 οπλίτες νεκρούς και σε 5 αξιωματικούς και 203 οπλίτες τραυματίες. Οι περισσότερες από τις απώλειες αυτές οφείλονταν στους βομβαρδισμούς της Ιταλικής Αεροπορίας κατά των θέσεων του πυροβολικού, καθώς και στις τοπικές αντεπιθέσεις, οι οποίες έγιναν για την ανάκτηση εδαφών που είχαν καταληφθεί από τον εχθρό. Οι απώλειες των Ιταλικών δυνάμεων, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του στρατηγού Πράσκα, ανήλθαν από την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων μέχρι τις 5 Νοεμβρίου σε 17 αξιωματικούς και 354 οπλίτες νεκρούς και σε 65 αξιωματικούς και 1.134 οπλίτες τραυματίες. Ως αγνοούμενοι φέρονται 10 αξιωματικοί και 648 οπλίτες.

«………..Ουδεμιά ιδέα εις ουδένα να υπάρχει περί υποχωρήσεως. Πάντες από του στρατηγού διοικητού μεραρχίας μέχρι και του τελευταίου στρατιώτου θα αγωνισθώμεν επί των θέσεων μας και εν ανάγκη θα πέσωμεν όλοι υπερασπιζόμενοι αυτάς»

απόσπασμα διαταγής 8ης Μεραρχίας – 30ης Οκτωβρίου 1940.

Αποτέλεσμα

Μετά την επιτυχή άμυνα στην Ελαία-Καλαμά και στα βουνά της Πίνδου, οι Ελληνικές δυνάμεις μπόρεσαν να απωθήσουν τους Ιταλούς, προελαύνοντας στη νότια Αλβανία. Οι Έλληνες κατάφεραν να διεισδύσουν 30–80 χιλιόμετρα (19–50 μίλια) στο Αλβανικό έδαφος πριν από τη Γερμανική επέμβαση τον Απρίλιο του 1941.