Ελληνικός αποικισμός ονομάστηκε η οργανωμένη αποικιακή εξάπλωση των αρχαίων Ελλήνων στον χώρο της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου, κατά την περίοδο του 8ου, 7ου και 6ου αιώνα π.Χ.

Μελετώντας ο ιστορικός μια συγκεκριμένη περίοδο του παρελθόντος αντιμετωπίζει ποικιλία μεθοδολογικών προβλημάτων, όπως το χρονικό σημείο έναρξης ή λήξης της περιόδου, την περιοδολόγηση εντός αυτής, την ονομασία της κλπ. Η συγκεκριμένη χρονική περίοδος που θα απασχολήσει το παρόν εγχειρίδιο διατηρεί τις δικές της ιδιαιτερότητες. Κατ’ αρχήν μ’ αυτή την περίοδο εισερχόμαστε στη «νεότερη εποχή» της ελληνικής ιστορίας, αφήνοντας πίσω τη μεσαιωνική. Αλλά ένα πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι «πότε αρχίζει η νεότερη ελληνική ιστορία ή η νεότερη εποχή στον ελληνικό χώρο»; Ποια κριτήρια τίθενται γι’ αυτή τη χρονική έναρξη; Ποια ονοματολογία χρησιμοποιείται γι’ αυτή την περίοδο; Πόσο εύκολα προσδιορίσιμο είναι το αντικείμενο της μελέτης της περιόδου, δηλαδή οι ελληνικοί πληθυσμοί; Πόσο εύκολα διακριτός είναι ο γεωγραφικός χώρος μελέτης; Αυτά είναι ορισμένα βασικά ερωτήματα, με τα οποία τίθεται ο ιστορικός αντιμέτωπος, όταν προσεγγίζει τη συγκεκριμένη περίοδο του παρελθόντος.

Αρμενία, το πλούσιο ορεινό βασίλειο ανατολικά της Ανατολίας, που από τη μία ο νησιωτικός χαρακτήρας και από την άλλη η γεωμορφολογία της, με τα υψίπεδα και τις οροσειρές να ορθώνονται από 400 ως και πάνω από 4000 μέτρα, συνέτειναν στην απομόνωσή της από τις όμορες χώρες. Τραχύ έδαφος, ορεινά περάσματα και φυλασσόμενες είσοδοι σε κάθε κατεύθυνση. Περί το έτος 190 π.Χ. ο Αρταξίας, ιδρυτής της δυναστείας των Αρταξιδών και βασιλέας της Αρμενίας, άρχισε ν’ αποκτά εδάφη από Μήδους, Ίβηρες και Σύριους, ενώ είχε αναμετρηθεί με τον Πόντο και την Καππαδοκία, συγκρούσεις που ακολουθήθηκαν από τη συνθήκη του 181 π.Χ. η οποία ευνόησε τους βασιλιάδες της Ανατολίας έναντι του Φαρνάκη του Πόντου, παππού του Ευπάτορα, Μιθριδάτη ΣΤ᾽, ο οποίος είχε διεκδικήσει τον έλεγχο της Καππαδοκίας. Οι αρχές του 120 π.Χ. βρίσκουν την Παρθία να εξουσιάζει την Αρμενία ως υποτελή χώρα.

Φιλικές σχέσεις μεταξύ Πόντου και Αρμενίας, καθιερώθηκαν κατά τη διάρκεια των επικαλυπτόμενων βασιλειών του Μιθριδάτη ΣΤ´ του Πόντου (134-63 π.Χ.) και του Τιγράνη Β´ της Αρμενίας. Όπως η Αρμενία έτσι και ο Πόντος αποτελούσε κάποτε σατραπεία της Περσικής Αυτοκρατορίας. Περί το 119 π.Χ. ο Ευπάτωρ κληρονόμησε βασίλειο με πολύ ισχυρές Περσικές πολιτισμικές και θρησκευτικές παραδόσεις, ιδιαίτερα στην ενδοχώρα, μολονότι η νέα Ποντική πρωτεύουσα στη Σινώπη και άλλα λιμάνια στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας είχαν καλυφθεί από πατίνα Ελληνικής επιρροής.

Αμφότερες οι περιοχές Πόντου και Αρμενίας, είχαν συμπεριληφθεί στις μη στρατιωτικές κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου τον 4ο αι. π.Χ., αλλά μετά το θάνατό του και τους πολέμους των διαδόχων του, η Αρμενία ποτέ δεν υιοθέτησε αξιοσημείωτα Ελληνιστικά χαρακτηριστικά, ενώ ο Μιθριδάτης αξιοποίησε τόσο την Μακεδονική κληρονομιά του όσο και το Περσικό του υπόβαθρο. Οι εξωτερικές πολιτικές των Μιθριδατιδών ήταν κατά παράδοση στραμμένες δυτικά, προς Βιθυνία, Παφλαγονία, Καππαδοκία, τα παράλια του Αιγαίου, Ελλάδα και Ρώμη.

Μετά από αυτά, ξέσπασε ο θλιβερός πόλεμος μεταξύ Ρωμαίων και Μιθριδάτη, βασιλέα του Πόντου, με αιτία την πολιορκία της Καππαδοκίας. Ο Μιθριδάτης είχε αποκτήσει τον έλεγχό της, αιχμαλωτίζοντας τον ανηψιό του, Αράθη, όταν αυτός αθέτησε όρκο συμφωνίας που είχε συνάψει και σκοτώνοντάς τον με τα ίδια του τα χέρια. Αυτός ο Αράθης ήταν γιός του Αριαράθη και της αδελφής του Μιθριδάτη.

Ελάχιστα είναι γνωστά για τον ιστορικό συγγραφέα Μέμνωνα, ο οποίος εκτιμάται ότι έζησε τον 1ο αιώνα της σύγχρονης εποχής. Συνέγραψε την τοπική ιστορία της Ηράκλειας Ποντικής, σημαντικής Ελληνικής αποικίας στα νότια παράλια της Μαύρης Θάλασσας. Αποσπάσματα του έργου αυτού, τα οποία συνιστούν αφήγηση περί ακμής και παρακμής, ενός από τα προπύργια του Ελληνικού πολιτισμού, διεσώθησαν με την Μυριόβιβλο, έργο του λογίου Βυζαντινού Πατριάρχη Φώτιου Α’, το οποίο αναφερόταν σε πολλούς συγγραφείς εκκλησιαστικής και θύραθεν παιδείας. Η χρονική περίοδος που καλύπτει το διασωθέν έργο εκτείνεται από το τυραννικό καθεστώς του Κλεάρχου (364-353 π.Χ) έως την κατάληψη της πόλης από τους Ρωμαίους (70 π.Χ).

Η Τροία, λόγω του μυθικού της παρελθόντος, κατέστη βασικό σημείο αναφοράς για Έλληνες και μη, κατακτητές, οι οποίοι επιθυμούσαν να επαναλάβουν τα κατορθώματα που περιγράφει ο Όμηρος, συγκρινόμενοι με τους ήρωες. Επιπλέον, από τον Ξέρξη έως τον Αντίοχο Γ´, η θυσία προς την Τρωάδα Αθηνά ήταν μια ιεροτελεστία η οποία εθεωρείτο υποχρεωτική για τους επίδοξους κατακτητές της Ασίας από την Ευρώπη ή το αντίστροφο. Παρόλο που η καταγωγή αυτής της τελετουργίας θα μπορούσε να συσχετιστεί με την τοποθεσία της πόλης στις παρυφές των δύο ηπείρων, πίστευαν ότι η θεά θα έπρεπε να δώσει την συγκατάθεσή της σε όποια εκστρατεία αποσκοπούσε στην επικυριαρχία σε κάποιο από αυτά τα δύο μέρη του κόσμου. Τα δύο μέτωπα των Μιθριδατικών πολέμων, δεν είχαν άγνοια για την αξία της επανάληψης των μυθικών ηρωικών επιτευγμάτων. Ο Μιθριδάτης και οι Ρωμαίοι εχθροί του, επιδίωξαν αμφότεροι να θεωρηθούν ευνοημένοι από την Θεά της Τροίας.

Την ώρα που ο Πομπήιος ήταν απασχολημένος με την συνέχιση της εκστρατείας του, ο Μιθριδάτης είχε ολοκληρώσει τον γύρο του Ευξείνου καταλαμβάνοντας το Παντικάπαιο (σημερινό Κερτς) εμπορική πόλη στο στόμιο της θάλασσας του Πόντου. Εκεί, στον Βόσπορο, σκότωσε τον Ξιφάρη, έναν από τους γιούς του, εξαιτίας λάθους της μητέρας του, όπως περιγράφεται παρακάτω.


Ο Μιθριδάτης είχε ένα φρούριο όπου σε κρυφό υπόγειο θησαυροφυλάκιο είχε κρύψει μεγάλο χρηματικό ποσό σε πολυάριθμα σιδερόδετα χάλκινα σκεύη. Η Στρατονίκη, μια από τις παλλακίδες, ή συζύγους του βασιλέα, είχε αναλάβει την φύλαξη του φρουρίου το οποίο, την ώρα που αυτός ταξίδευε περιμετρικά του Ευξείνου, παρέδωσε στον Πομπήιο αποκαλύπτοντας σε αυτόν τους κρυμμένους θησαυρούς, με μοναδικό όρο την απελευθέρωση του Ξιφάρη σε περίπτωση που τον συνελάμβανε. 


Ο Πομπήιος πήρε τα χρήματα, υποσχέθηκε ότι θα χαρίσει την ζωή στον Ξιφάρη και της επέτρεψε να απομακρύνει τα δικά της πράγματα.


Όταν ο Μιθριδάτης πληροφορήθηκε τα γεγονότα, σκότωσε τον Ξιφάρη, ενώ η μητέρα του τον αναζητούσε στην απέναντι ακτή και πέταξε το πτώμα του άταφο.


Κατόπιν έστειλε πρέσβεις στον Πομπήιο, ο οποίος βρισκόταν ακόμη στην Συρία και δεν γνώριζε ότι ο βασιλέας ήταν εκεί. Υποσχέθηκαν ότι ο βασιλέας θα απέτιε φόρο τιμής στους Ρωμαίους αν του επέτρεπαν να διατηρήσει το πατρώο του βασίλειο. Όταν ο Πομπήιος απαίτησε να παρουσιαστεί ο ίδιος ο Μιθριδάτης αιτούμενος, όπως είχε κάνει ο Τιγράνης, δήλωσε ότι όσο υπήρχε δεν θα συμφωνούσε ποτέ σε αυτό αλλά θα έστελνε κάποιους από τους γιούς του να το κάνουν. Λέγοντας αυτά στρατολογούσε απελεύθερους και σκλάβους, κατασκεύαζε όπλα, βλήματα και μηχανές που θα τον βοηθούσαν στην υλοτομία. Επέβαλλε φόρους σε όλους, ακόμη και σε αυτούς με τους λιγότερους πόρους. Οι υπουργοί, τους έκαναν απαιτητούς, με επιτακτικό τρόπο σε πολλούς, χωρίς να το γνωρίζει ο ίδιος, επειδή αρρώστησε και έχοντας έλκη στο πρόσωπο επέτρεπε επισκέψεις μόνο στους τρείς θεράποντες οι οποίοι τον φρόντιζαν.


Ο B’ Μιθριδατικός πόλεμος ξεκίνησε με τον ακόλουθο τρόπο. Ο Μουρήνας, ο οποίος είχε αφεθεί από τον Σύλλα με δύο λεγεώνες του Φιμβρία να διευθετήσει τις υποθέσεις της υπόλοιπης Ασίας, αναζήτησε ασήμαντες αφορμές για πόλεμο, φιλοδοξώντας να θριαμβεύσει. Ο Μιθριδάτης, μετά την επιστροφή του στον Πόντο, πολέμησε με τους Κόλχους και τις φυλές πέριξ του Κιμμερίου Βοσπόρου, οι οποίες είχαν στασιάσει εναντίον του.

Όταν ο Νικομήδης και οι στρατηγοί του Μιθριδάτη συναντήθηκαν το 89 π.Χ σε μια μεγάλη πεδιάδα που συνορεύει με τον ποταμό Αμνία, παρέταξαν τις δυνάμεις τους για τη μάχη. Ο Νικομήδης είχε διαθέσιμο ολόκληρο το στράτευμά του ενώ από την αντίπαλη πλευρά οι Νεοπτόλεμος και Αρχέλαος είχαν μόνο ελαφρύ πεζικό, το ιππικό του Αρκαθία και μερικά άρματα. Η κυρίως φάλαγγα δεν είχε φθάσει ακόμη. Έστειλαν μπροστά μια μικρή δύναμη να καταλάβει έναν βραχώδη λόφο στην πεδιάδα, για την περίπτωση που θα περικυκλώνονταν από τους αριθμητικά υπερτερούντες Βιθυνούς.

Όταν έπεσε η νύχτα στην πολιορκημένη πόλη κάθε άλλο παρά ηρεμία επικρατούσε. Ο Έκτωρ είχε πείσει τον Δόλωνα, μοναχογιό του κήρυκα Ευμήδη, να παρεισφρήσει στο στρατόπεδο των Αχαιών για να μάθει τι σχεδίαζαν, με αντάλλαγμα το άρμα και τ’ αθάνατα άλογα του Αχχιλέα όταν θα τελείωνε ο πολυετής, εξαντλητικός πόλεμος. Το παράστημά του δεν παρέπεμπε σε στόφα πολεμιστή, αλλά ήταν ταχύτατος στο τρέξιμο……..ποδώκης. Τυλίχτηκε σε κάπα από τομάρι λύκου και χάθηκε στο σκοτάδι. Οι πολιορκητές, ανήσυχοι κι αυτοί καθώς μάταια τόσα χρόνια προπαθούσαν να περάσουν τα τείχη, είχαν καταστρώσει ένα κατασκοπευτικό σχέδιο για να μάθουν συνθήματα και μυστικά των Τρώων. Για τον λόγο αυτό, Οδυσσέας και ∆ιομήδης είχαν εγκαταλείψει το στρατόπεδό τους και κατευθύνονταν προς την πόλη όταν τυχαία συναντήθηκαν με τον ∆όλωνα τον οποίο αιχμαλώτισαν και βασάνισαν μέχρι να του αποσπάσουν πληροφορίες. Εκ των υστέρων τον σκότωσαν και συνέχισαν μέχρι το στρατόπεδο του Ρήσου, βασιλέα των Θρακών και γιού του Ηιονέα, συμμάχου της Τρωάδος.

[1] Σκοπός του παρόντος δεν είναι μόνο η εξέταση της εθνικότητας των δυναστειών του Ποντιακού βασιλείου αλλά και η αποσαφήνιση του χαρακτήρα του βασιλείου ως κράτος «δεύτερης τάξης» σε σύγκριση με τις άλλες μοναρχίες της Μικράς Ασίας όπως η Βιθυνία και Καππαδοκία και την σχέση τους με την μεγάλη Ελληνιστική δύναμη του Βασιλείου των Σελευκιδών. Αποδεικνύεται ότι η Χρονογραφία που γράφτηκε περί τον ένατο αιώνα από τον Βυζαντινό συγγραφέα Γεώργιο Σύγκελλο μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς διευκρίνηση ζητημάτων αναφορικά με την ιστορία των δυναστειών στα κράτη της Μικράς Ασίας, παρόλο που το έργο θεωρείται γενικότερα αναξιόπιστο σχετικά με γεγονότα και ημερομηνίες.

Ο Αρχέλαος υπήρξε Πόντιος στρατηγός κατά τον Α’ Μιθριδατικό πόλεμο (89 – 85 π.Χ) μεταξύ των δυνάμεων του βασιλέα του Πόντου Μιθριδάτη VI του Ευπάτορα και της Ρώμης. Ήταν διοικητής των Ποντιακών δυνάμεων κατά την εισβολή στην Ρωμαιοκρατούμενη Ελλάδα, όπου δυστυχώς υπέστη βαρύτατες ήττες από τους Ρωμαίους, οι οποίες ανάγκασαν τον Μιθριδάτη να αρχίσει ειρηνευτικές συνομιλίες.

Ο Αρχέλαος ήταν Έλληνας ευγενής από την Καππαδοκία, πιθανότατα Μακεδονικής καταγωγής και αγνώστων γονέων. Ίσως οι προγονοί του να προέρχονται από τους Έλληνες που κατοίκησαν την Ανατολία μετά την εκστρατεία του Μεγ. Αλεξάνδρου. Υπήρξε ο επιφανέστερος στρατηγός των Ποντιακών δυνάμεων και φίλος του βασιλέα Μιθριδάτη VI.

Το υπερήφανο πνεύμα των Ποντίων και η ορεινή διαμόρφωση του εδάφους συνετέλεσαν στην πραγματοποίηση ενός ηρωικού έπους το οποίο διήρκεσε από το 1914 μέχρι το 1923. Στην δεκαετή αυτή περίοδο 25.000 περίπου Πόντιοι αντάρτες σκαρφάλωσαν στις απόρθητες κορυφές των βουνοκορφών του Πόντου για να επιβιώσουν από το πρόγραμμα της γενοκτονίας πού είχαν σχεδιάσει αρχικά οι νεότουρκοι Τζεμάλ, Εβρέν και Ταλαάτ και στη συνέχεια ο Κεμάλ Ατατούρκ με τον Ισμετ Ινονού.

Όταν έφτασαν στον Άγιο Κωνσταντίνο, πέντε έξι δήμιοι άρπαξαν τον παπά, τον κόλλησαν πάνω στην πόρτα της εκκλησίας, τού άνοιξαν τα χέρια και άρχισαν νά τον καρφώνουν. Οι γυναίκες και τα παιδιά έκλεισαν τα μάτια και βάλθηκαν νά ξεφωνίζουν από τη φρίκη..………..Οι θηριώδεις τσετες μπήκαν στό σπίτι του Χατζή Γιώρ, άρπαξαν τούς παπάδες και τούς τράβηξαν από τα γένια. Τούς έκοψαν τα κεφάλια με τα χαντζάρια και τα πέταξαν στό δρόμο. Κατόπιν πήραν τούς τρείς δασκάλους και τον πρόεδρο Αλέξη και τούς έσφαξαν σαν τα κριάρια. Ακολούθησε ένα μακελειό, ένα όργιο σφαγής και αίματος… ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗΣ – ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ ΑΤΤΑΣ

Η Ποντιακή είναι μία από τις λίγες διαλέκτους του Ελληνισμού που σχετίζονται τόσο άμεσα με την αρχαία Ελληνική γλώσσα. Σήμερα δεν υφίσταται πλέον (με την γεωγραφική έννοια) όμως παρότι πέρασε σχεδόν ένας αιώνας από τότε που ο Ποντιακός Ελληνισμός εκπατρίσθηκε, εξακολουθεί να υπάρχει σε πολλές περιοχές της πατρίδας μας και κυρίως στη Μακεδονία όπου διαβιούν αμιγείς ποντιακοί πληθυσμοί. Ο γλωσσολόγος Ανθιμος Παπαδόπουλος, προβλέπει ότι με το πέρασμα του χρόνου θα συμβεί η πλήρης γλωσσική αφομοίωσή της με την επίδραση της νεοελληνικής γλώσσας και θα καταταγεί στην κατηγορία των νεκρών γλωσσών.