Δουκάτο των Αθηνών (1205 – 1458)

εξώφυλλο: Θυρεός του Δουκάτου των Αθηνών υπό τους Ντε λα Ρος πηγή

Η δημοσίευση βασίζεται σε άρθρο του Michael Goodyear που δημοσιεύθηκε στο World History Encyclopedia στις 4 Αυγ. 2020.

Το Δουκάτο των Αθηνών ήταν Λατινικό – Γαλλικό κρατίδιο από το 1205 έως το 1458. Δημιουργήθηκε μετά την Δ’ Σταυροφορία (1202-1204) και κυβερνήθηκε διαδοχικά από την οικογένεια Ντε λα Ρος της Βουργουνδίας, τους Καταλανούς υπό την ηγεμονία των βασιλέων της Σικελίας και την οικογένεια Ατσαγιόλι της Φλωρεντίας. Ως Λατινικό κρατίδιο στην Ελλάδα, ήταν στενά συνδεδεμένο με τα γειτονικά κράτη, καθώς και με τους κυβερνήτες της νότιας Ιταλίας και επέβαλε φεουδαρχικό νόμο στα μικρά εδάφη του στην Αττική, την Βοιωτία και αργότερα στη Θεσσαλία.

**Χάρτης των κρατών που προέκυψαν μετά την Δ΄ Σταυροφορία.** Wolfymoza / CC BY-SA

Ίδρυση

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από την Δ’ Σταυροφορία το 1204, οι Λατίνοι Σταυροφόροι και οι Βενετσιάνοι διαίρεσαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Στο πλαίσιο αυτής της κατάτμησης, η νέα Λατινική Αυτοκρατορία θα λάμβανε το ένα τέταρτο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένης της Κωνσταντινούπολης, όπως και οι Βενετσιάνοι και λοιποί Λατίνοι Σταυροφόροι. Το ζήτημα ωστόσο, ήταν ότι όλα ήταν θεωρητικά, αφού εκείνη την εποχή, είχε καταληφθεί μόνο η Κωνσταντινούπολη και η υπόλοιπη αυτοκρατορία έπρεπε να κατακτηθεί με τη βία.

Οι Λατίνοι αρχικά είχαν επιτυχίες στην Ευρώπη δημιουργώντας νέες Λατινικές ηγεμονίες και μεταξύ άλλων, το Βασίλειο της Θεσσαλονίκης, το Πριγκιπάτο της Αχαΐας, την Τριαρχία της Εύβοιας και το Δουκάτο των Αθηνών. Στους επιφανείς Λατίνους ευγενείς εκχωρήθηκαν εδάφη στην Ελλάδα, τα οποία ανήκαν στον βασιλιά της Θεσσαλονίκης ή στον Λατίνο αυτοκράτορα. Ο Όθων ντε λα Ρος/Otto de la Roche (βασ. 1205-1225/1234) ένας Βουργουνδός ευγενής, διορίστηκε Δούκας των Αθηνών και παρότι η Αθήνα ήταν σημαντικό θρησκευτικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η πόλη είχε ελάχιστη σημασία, καθώς απείχε μακράν από τη δόξα του αρχαίου παρελθόντος. Ο Όθων ενίσχυσε την Ακρόπολη και διεύρυνε την επικράτειά του, προσαρτώντας τις πόλεις Θήβα, Άργος, Ναύπλιο και Δαμαλά (Ακρόπολη αρχαίας Τροιζήνας). Οι Θήβες ήταν ιδιαίτερα σημαντικές, καθώς αποτελούσαν το κέντρο της Βυζαντινής παραγωγής μεταξιού και συνεπώς ήταν ζωτικής σημασίας για την ευημερία του δουκάτου.

Σε αντίθεση με τους Λατίνους γείτονές του, ο Όθων παρέμεινε πιστός τόσο στο Βασίλειο της Θεσσαλονίκης όσο και στη Λατινική Αυτοκρατορία. Την ίδια στιγμή, αντιμετώπισε προβλήματα όταν προσπάθησε να επιβάλει τον Καθολικισμό στους Ορθόδοξους υπηκόους και εναντιώθηκε στα παραδοσιακά προνόμια του Ορθόδοξου κλήρου. Ο Όθων άρχισε επίσης να εφαρμόζει φεουδαρχικό νόμο και χρησιμοποίησε τα Γαλλικά ως επίσημη γλώσσα. Απεβίωσε το 1234, αλλά πιθανότατα από το 1225 είχε παραιτηθεί από το αξίωμα του Δούκα υπέρ του γιού του Γκύ Ι ντε λα Ρος/Guy I de la Roche (βασ. 1225/1234-1263).

Η Ακρόπολη των Αθηνών στα μέσα του 18ου αιώνα. Οι διακρινόμενες οχυρώσεις, που τελικά κατεδαφίστηκαν στα μέσα του 19ου αιώνα, χρονολογούνται από τις περιόδους Ντε λα Ρος και Ατσαγιόλι James Stuart / Public domain

Οι Λατίνοι

Η θητεία του Γκύ ήταν γενικά επιτυχημένη και η Αθήνα ήκμασε κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, χωρίς να την ενοχλήσουν οι γείτονές της. Ο πόλεμος της Ευβοϊκής διαδοχής (1256-1258) έδωσε τέλος στην περίοδο ειρήνης, καθώς ο Γκύ υποστήριξε τις τοπικές Ευρωπαϊκές τριαρχίες και τους Βενετούς, αλλά το 1258 ηττήθηκε από τον πρίγκιπα Γουλιέλμο ΙΙ Βιλεαρδουίνο της Αχαΐας (βασ. 1246-1278) και αναγκάστηκε να παραδοθεί όταν πολιορκήθηκε η Θήβα. Ο Γουλιέλμος προσπάθησε να εκθρονίσει τον Γκύ και αυτός μετέβη στη Γαλλία προκειμένου να αποφασισθεί αν ο Γουλιέλμος ήταν ο άρχοντας του βασιλείου του λόγω των περιοχών που κατείχε στην Πελοπόννησο. Η απόφαση ήταν αρνητική, αλλά στον αντίποδα ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΧ της Γαλλίας (βασ. 1226-1270) αναβάθμισε επίσημα την Αθήνα σε δουκάτο. Ένα άλλο όφελος ήταν ότι το Δουκάτο των Αθηνών δεν συμμετείχε στην καταστροφική μάχη της Πελαγονίας εναντίον των Βυζαντινών το 1259, όπου σφαγιάστηκε ο ανθός των Αχαιών ιπποτών και αιχμαλωτίστηκε ο Γουλιέλμος. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Γκύ έγινε κυβερνήτης της Αχαΐας, ενόσω ο Γουλιέλμος βρισκόταν σε Βυζαντινή φυλακή.

Υπό τον γιο του Γκύ, Ιωάννη Ι ντε λα Ρος/John I de la Roche (βασ. 1263-1280) η Αθήνα προσέγγισε την Θεσσαλία. Ο Ιωάννης κινητοποίησε δύο φορές στρατεύματα για να βοηθήσει τους Θεσσαλούς ενάντια στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία και συνελήφθη μια φορά από τις Βυζαντινές δυνάμεις, ενώ ο γιος του Γουλιέλμος Ι ντε λα Ρος/William I de la Roche (βασ. 1280-1287) ήταν παντρεμένος με Θεσσαλή πριγκίπισσα. Ενώ οι διασυνδέσεις της Αθήνας με τη Θεσσαλία ενισχύονταν, το 1267 με τη Συνθήκη του Βιτέρμπο/Viterbo αναγνώρισε την υπεροχή του ισχυρού βασιλιά της Σικελίας Κάρολου Ι (βασ. 1266-1285) μεταφέροντας το Δουκάτο της Αθήνας από την διαλυμένη Λατινική Αυτοκρατορία στον Κάρολο. Παρόλο που τελικά απέτυχε η απόπειρα κατάκτησης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τον Κάρολο, τόσο ο ίδιος όσο και οι διάδοχοί του θα είχαν για δεκαετίες ισχυρή επιρροή στη Λατινική πολιτική στην Ελλάδα, αν και είχαν περισσότερη εξουσία και επιρροή στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας από ότι στην Αθήνα.

**Φραγκικός πύργος του 13ου αιώνα στην Οινόη** annysuomo / CC BY

Ο διάδοχος του Γουλιέλμου, Γκύ ΙΙ ντε λα Ρος/Guy II de la Roche (βασ. 1287-1308) έγινε ο προστάτης του νεαρού Θεσσαλού ηγέτη Ιωάννη Β’ Δούκα (βασ. 1303-1318) αυξάνοντας την ισχύ της Αθήνας. Αλλά όταν πέθανε ο Γκύ, επειδή ο Ιωάννης ήταν αρκετά μεγάλος για να κυβερνήσει μόνος του, προσπάθησε να απεμπλακεί από τον διάδοχο του Γκύ, Ούγο του Μπριέν/Walter of Brienne (βασ. 1308-1311). Ο Ούγος κάλεσε την Καταλανική Εταιρεία, μια διάσημη ομάδα μισθοφόρων από την Αραγονία, που προηγουμένως υπηρετούσε τον Βυζαντινό αυτοκράτορα μέχρι που οι Βυζαντινοί δολοφόνησαν τον αρχηγό τους και οι Καταλανοί σε αντίποινα άρχισαν να λεηλατούν τις Βυζαντινές επαρχίες. Όταν λοιπόν ξεκίνησαν να κινούνται προς τη νότια Ελλάδα, ο Ούγος τους προσέλαβε για να επανακτήσει εξουσία στη Θεσσαλία για λογαριασμό των Αθηνών. Οι Καταλανοί πέτυχαν, καταλαμβάνοντας αρκετά κάστρα και λεηλατώντας την πεδιάδα της Θεσσαλίας, αλλά ο Ούγος εξοργίστηκε από την επιτυχία τους και παράταξε το δικό του στρατό βόρεια για να τους νικήσει. Η μάχη του Αλμυρού το 1311 αποτέλεσε καταστροφή για το Δουκάτο της Αθήνας, αφού ο Ούγος σκοτώθηκε και οι Καταλανοί κατέλαβαν την Αθήνα.

**Ασημένιο δηνάριο του Γκυ ΙΙ ντε Λα Ρος κομμένο στην Θήβα** by Classical Numismatic Group, Inc. published on 04 August 2020 Uploaded by Ibolya Horvath

Οι Καταλανοί

Οι Καταλανοί αναγνώρισαν αμέσως την εξουσία του Φρειδερίκου ΙΙΙ της Σικελίας (βασ. 1295-1337 ΕΚ) ο οποίος προηγουμένως είχε υπηρετήσει στη Σικελία πριν αναλάβει καθήκοντα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο Φρειδερίκος διόρισε το γιο του Μανφρέδο/Manfred (βασ. 1312-1317) και η Καταλανική κυριαρχία των Αθηνών ανατέθηκε στα χέρια των δεύτερων και τρίτων γιών των Αραγονέζων βασιλέων της Σικελίας και των εκπροσώπων τους. Οι Καταλανοί διατήρησαν τη φεουδαρχική διοίκηση του δουκάτου, αν και χρησιμοποίησαν τον φεουδαρχικό νόμο της Αραγονίας και καθιέρωσαν τα Καταλανικά ως γλώσσα διοίκησης.

Το Δουκάτο των Αθηνών επεκτάθηκε βόρεια όταν πέθανε ο Ιωάννης ΙΙ της Θεσσαλίας, απορροφώντας το μισό νότιο τμήμα. Οι Καταλανοί ονόμασαν αυτό το τμήμα της Θεσσαλίας Δουκάτο των Νέων Πατρών (σημερινή Υπάτη) αν και στην πραγματικότητα ήταν πάντα ενοποιημένο υπό Καταλανική κυριαρχία με το Δουκάτο της Αθήνας. Η μόνη σοβαρή απειλή για την Καταλανική κυριαρχία υπήρξε όταν ο Ούγος της Μπριέν, ηγήθηκε σταυροφορίας εναντίον των Καταλανών το 1331 και το 1332, αλλά οι τελευταίοι οχυρώθηκαν στα τείχη της Αθήνας και της Θήβας και ο Ούγος, μη δυνάμενος να εμπλακεί σε παρατεταμένη πολιορκία, αναγκάστηκε να αποσυρθεί ηττημένος.

Οι Καταλανοί άντεξαν κυρίως μέχρι το 1379, όταν η Εταιρεία της Ναβάρας μια ομάδα μισθοφόρων από το ομώνυμο βασίλειο στην Ισπανία και τη Γαλλία, πολιόρκησε τη Θήβα και τη γύρω περιοχή της Βοιωτίας για λογαριασμό του Ιάκωβου των Μπώ/James of Baux τιτλούχου Λατίνου Αυτοκράτορα. Οι Καταλανοί συνέχισαν να κυβερνούν την Αθήνα μέχρι το 1388, όταν η οικογένεια τραπεζιτών της Φλωρεντίας Ατσαγιόλι/Acciaioli κατέλαβε την Αθήνα με τη βοήθεια της Εταιρείας Ναβάρας. Η Νέα Πάτρα κατελήφθη από τους Ατσαγιόλι δύο χρόνια αργότερα.

**Νέριο Ι Ατσαγιόλι** Francesco Fanelli / Public domain

Οι τελευταίες δεκαετίες

Οι τελευταίες δεκαετίες του Δουκάτου των Αθηνών ήταν μια θλιβερή ιστορία και ήταν θέμα χρόνου μέχρι να περιέλθει η επικράτεια σε έναν από τους πιο ισχυρούς γείτονές της. Ο Νέριο Ι Ατσαγιόλι/Nerio I Acciaioli (βασ. 1388-1394) κυβέρνησε για κάποιο χρονικό διάστημα, αλλά λίγο μετά το θάνατό του, η Αθήνα πολιορκήθηκε από τους Οθωμανούς, οι οποίοι τον προηγούμενο αιώνα αναδείχθηκαν σε ηγετική δύναμη στην περιοχή. Στην απελπισία του να προστατεύσει την πόλη, ένας από τους αδελφούς του Νέριο προσέφερε το 1395 την Αθήνα στη Βενετία. Αλλά ο γιος του Νέριο, ο Αντόνιο, εξακολουθούσε να κρατά τη Θήβα και το 1402, ανακατέλαβε την πόλη από τους Βενετσιάνους. Τόσο ο Αντόνιο όσο και η Βενετία έκαναν έκκληση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για βοήθεια, αλλά οι Οθωμανοί είχαν εμπλακεί σε μια σειρά εμφυλίων πολέμων μετά την ήττα τους στη μάχη της Άγκυρας το 1402. Ως εκ τούτου, η ειρήνη μεταξύ Αντόνιο και Βενετίας επιτεύχθηκε το 1405, με τον Αντόνιο να αναγνωρίζεται ως Αντόνιο Ι Ατσαγιόλι (βασ. 1403-1435). Ο Αντόνιο προώθησε τη μάθηση και τον πολιτισμό στην Αθήνα, αλλά στρατιωτικά συνεργάστηκε στενά με τους Οθωμανούς και συνέχισε να παρενοχλεί τους Βενετσιάνους.

Όταν απεβίωσε ο Αντόνιο, ο Αθηναϊκός θρόνος διεκδικήθηκε από τους ανιψιούς του, Νέριο II (βασ. 1435-1439, 1441-1451) και Αντόνιο II (βασ. 1439-1441). Αυτή η διεκδίκηση αποδυνάμωσε την Αθήνα και λόγω πολέμου με τους Οθωμανούς, το 1444 κατέστη υποτελής των Βυζαντινών στην Δεσποτική Περιοχή του Μορέα και παρέδωσε τη Θήβα, μετά τη κατάληψη από τα Βυζαντινά στρατεύματα. Ωστόσο, οι Οθωμανικές δυνάμεις λίγο αργότερα ανακατέλαβαν τις Θήβες για το Δουκάτο των Αθηνών.

Οι τελευταίοι δούκες της Αθήνας, Φραγκίσκος Ι Ατσαγιόλι/Francesco I Acciaioli (βασ. 1451-1455) και Φραγκίσκος ΙΙ Ατσαγιόλι/Francesco II Acciaioli (βασ. 1455-1458) στην ουσία κυβερνούσαν επ’ ωφελεία των Οθωμανών. Μόλις έπεσε η Κωνσταντινούπολη στους Οθωμανούς το 1453, ήταν θέμα χρόνου να πέσει και το Δουκάτο της Αθήνας. Το 1456 ο Τουραχάνογλου Μπέης/Turahanoğlu Bey, ένας από τους διοικητές του Μωάμεθ II (βασ. 1444-1446, 1451-1481) εισέβαλε στο δουκάτο και το 1458, κατέλαβε την πόλη. Ο Φραγκίσκος ΙΙ σκοτώθηκε δυο χρόνια μετά κατόπιν εντολής του σουλτάνου. Το Δουκάτο των Αθηνών, δημιούργημα της Δ’ Σταυροφορίας, που επέζησε μέσα από ανάμικτες δυναστείες, έφτασε στο τέλος του.

Νωπογραφία υπό τον Φραντσέσκο ΙΙ από κατεδαφισμένη Αθηναϊκή εκκλησία. Αριστερά της Παρθένου είναι το οικόσημο του Φραντσέσκο, ενώ δεξιά της είναι αυτό του Φραντσέσκο Σπινόλα, ενός σημαντικού Γενοβέζου ευγενούς. ArisMethymna / CC BY-SA

Η Λατινική Αρχιεπισκοπή των Αθηνών

Την εποχή που οι Σταυροφόροι κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη και δημιούργησαν την Λατινική Αυτοκρατορία (1204) η Αθήνα ήταν έδρα Αρχιεπισκοπής που ανήκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Η θέση της ωστόσο ήταν αρκετά υποτιμημένη, βρισκόταν στην 28η θέση σε σειρά προτεραιότητας στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η υποτιμημένη θέση της δεν την εμπόδισε να αναδείξει μια μεγάλη Ελληνική φυσιογνωμία των γραμμάτων της εποχής, τον Άγιο Μιχαήλ Χωνιάτη ή Ακομινάτο. Την εποχή της κατάκτησης η Αθήνα ήταν μητροπολιτική έδρα που διοικούσε πολλές μικρότερες επισκοπές όπως την Χαλκίδα, Δαύλεια, Κορώνεια Βοιωτίας, Ωρωπό, Σκύρο, Κάρυστο, Πορθμό, Αυλώνα, Σύρο, Σέριφο και Κύθνο. Η δομή της εκκλησίας των Αθηνών δεν άλλαξε με την Λατινική κατάκτηση, ο Πάπας Ιννοκέντιος ΙΙΙ κατοχύρωσε ως πρώτο Λατίνο αρχιεπίσκοπο Αθηνών τον Μπεράρ/Berard (1206 – 1223) με όλα τα δικαιώματα και προνόμια που είχαν οι Έλληνες προκάτοχοι του. Τα έθιμα της εκκλησίας των Παρισίων μεταφέρθηκαν στην Αθήνα αλλά ελάχιστοι δυτικοί κληρικοί ήταν πρόθυμοι να υπηρετήσουν σε μια μακρινή ερημική περιοχή. Ο μοναδικός γνωστός Καταλανός αρχιεπίσκοπος ήταν ο Αντόνιο Μπαλλεστέρ/Antonio Ballester (1370-1387).

Λατινικός πύργος που χτίστηκε από τους Βουργουνδούς ή του Φλωρεντίνους στην Ακρόπολη των Αθηνών, κατεδαφίστηκε το 1874. Félix Bonfils (1831-1885) / Public domain

Στον Παρθενώνα ο Ορθόδοξος ναός της Παναγίας της Αθηνιώτισσας μετατράπηκε από τους Λατίνους σε Καθολική εκκλησία. Η Ελληνική Ορθόδοξη εκκλησία διατηρήθηκε στην Αθήνα από τους Λατίνους, αλλά χωρίς επίσημα προνόμια. Οι περισσότεροι Αθηναίοι κληρικοί ήταν αμόρφωτοι πριν την κατάκτηση και η υποτίμηση που δέχτηκαν από τους Λατίνους χειροτέρεψε την κατάσταση. Η Αρχιεπισκοπή των Θηβών βρισκόταν στο Δουκάτο των Αθηνών αλλά δεν είχε υποτελείς επισκοπές. Η θέση του Λατίνου αρχιεπισκόπου των Αθηνών ανέδειξε σημαντικές φυσιογνωμίες όπως ο Σίμον Ατουμάνο που μετέφερε την έδρα του στην μετέπειτα πρωτεύουσα του Δουκάτου την Θήβα. Οι Καταλανοί δημιούργησαν 13 υποτελείς επισκοπές αλλά μονάχα οι επισκοπές στα Μέγαρα, την Δαύλεια, τα Σαλώνα και το Μαρκιζάτο της Βοδονίτσας βρίσκονταν μέσα στα όρια του Δουκάτου. Τα αρχιεπισκοπικά αξιώματα των Αθηνών και των Θηβών διατηρήθηκαν από τους Φράγκους μέχρι τον 14^ο αιώνα, την εποχή της Καταλανικής κυριαρχίας οι περισσότερες θέσεις είχαν στελεχωθεί με Καταλανούς και Αραγωνέζους.

Κατάλογος Δουκών των Αθηνών

**Ο θυρεός των Ντε Λα Ρος** See page for author / CC BY

Φράγκοι, Οίκος ντε Λα Ρος

1205-1225: Όθων ντε Λα Ρος

1225-1263: Γκυ Ι ντε Λα Ρος

1263-1280: Ιωάννης ντε Λα Ρος

1280-1287: Γουλιέλμος ντε Λα Ρος

1287: Ελένη ντε Λα Ρος Δούκισσα Κομνηνή

1287-1308: Γκυ ΙΙ ντε Λα Ρος

1308-1311: Γκωτιέ V του Μπριέν

**Θυρεός της Αραγωνίας** Ipankonin / CC BY-SA

Καταλανοί

1311-1312: Ροζέ Ντελόρ (Ruggero Deslaur) (τον όρισαν οι Καταλανοί νικητές της Μάχης του Αλμυρού)

1312-1317: Μανφρέδος της Αραγωνίας (Manfredi d’Aragona) (γιός του βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου ΙΙΙ της Αραγωνίας, που ονομάστηκε σε ηλικία έξη ετών Δούκας των Αθηνών. Πέθανε σε ηλικία 11 ετών όταν έπεσε από το άλογό του, χωρίς να έχει επισκεφθεί την Αθήνα)

1317-1338: Γουλιέλμος της Αραγωνίας (Guglielmo II d’Aragona)

1338-1348: Ιωάννης της Αραγωνίας (Giovanni II d’Aragona)

1348-1355: Φρειδερίκος Ι των Αθηνών (Federico I di Atene)

1355-1377: Φρειδερίκος ΙΙΙ ο απλός

1377-1388: Μαρία της Σικελίας (Maria di Sicilia)

1381-1388: Πέτρος IV της Αραγωνίας

Βικάριοι Καταλανών

Οι γενικοί βικάριοι ήταν οι τοπικοί αντιπρόσωποι και ανώτατοι κυβερνήτες των δουκών.

1312-1316: Βερεγγάριος Εστανιόλ

1316-1317: Guillaume Thomas

1317-1330: Αλφόνσος Φρειδερίκος της Σικελίας

1330-1331: Όντο ντε Νοβέλ, πιθανώς προσωρινά για να ηγηθεί της εκστρατείας κατά του Γκωτιέ ΣΤ΄ του Μπριέν το 1331