Τειρεσίας (μάντης)

εξώφυλλο: Ο Τειρεσίας μεταμορφώνεται σε γυναίκα Pietro della Vecchia, Public domain, via Wikimedia Commons

Ο Τειρεσίας είναι περιώνυμος μάντης της Ελληνικής μυθολογίας, που στον Θηβαϊκό κύκλο διαδραματίζει αντίστοιχο ρόλο με εκείνο του Κάλχα στον Τρωικό πόλεμο. Πατέρας του ήταν ο Ευήρης, που καταγόταν από τον Ουδαίο του γένους των Σπαρτών και μητέρα του η νύμφη Χαρικλώ.

Τύφλωση & μαντική ικανότητα

Η μέθοδος με την οποία προφήτευε ο Τειρεσίας ποικίλλει, αφού άλλοτε λάμβανε οράματα, άλλες φορές άκουγε το κελάηδισμα των πουλιών ή ερμήνευε οπτασίες εκστασιαζόμενος μέσω του καπνού από το κάψιμο προσφορών και εντοσθίων. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος θεωρεί τον Τειρεσία ιδρυτή της οιωνοσκοπίας.

Σύμφωνα με τον μύθο όταν είχε πάει στον Κιθαιρώνα για κυνήγι, είδε δυο φίδια που ζευγάρωναν τα οποία χτύπησε με το ραβδί του, προκαλώντας τον θυμό της Ήρας που τον μεταμόρφωσε σε γυναίκα. Ως γυναίκα έγινε ιέρεια της Ήρας, παντρεύτηκε και γέννησε την Μαντώ η οποία επίσης κατείχε το χάρισμα της προφητείας. Σύμφωνα πάντα με τον μύθο όταν μετά από επτά χρόνια πέρασε από το ίδιο μέρος είδε τα φίδια τα οποία χτύπησε πάλι και ξανάγινε άντρας. Στον μύθο του Τειρεσία υπάρχει παραλλαγή ότι μεταμορφώθηκε σε γυναίκα όταν σκότωσε το θηλυκό φίδι και ξανάγινε άντρας όταν σκότωσε το αρσενικό.

**Ο Τειρεσίας ως άνδρας χτυπά τα φίδια. _Χαλκογραφία Goltzius, Hendrick, 1589 Harvard Art Museums/Fogg Museum, R2055**

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Δίας και η Ήρα διαφωνούσαν για το ποιος αισθανόταν μεγαλύτερη ηδονή στον έρωτα, με τον Δία να υποστηρίζει ότι είναι η γυναίκα, ενώ η Ήρα πως είναι ο άντρας. Για να λύσουν τη διαφορά τους φώναξαν τον Τειρεσία που είχε ζήσει την ζωή και των δύο φύλων. Ο Τειρεσίας απάντησε πως αν η ερωτική ικανοποίηση έχει δέκα μέρη, τα εννέα τα χαίρεται η γυναίκα και μόνο το ένα ο άντρας. Η απάντηση αυτή θύμωσε την Ήρα η οποία τύφλωσε τον Τειρεσία και ο Δίας, που δεν είχε δικαίωμα να αλλάξει την πράξη άλλου θεού, προκειμένου να αναπληρώσει την όραση, του έδωσε το χάρισμα να προβλέπει τα μελλούμενα, ακούγοντας τις φωνές των πουλιών και το δικαίωμα να ζήσει επτά γενιές.

Άλλη παραλλαγή του μύθου αναφέρει την Χαρικλώ, την μητέρα του Τειρεσία, να λούζεται με την θεά Αθηνά στην πηγή Ιπποκρήνη στον Ελικώνα. Ο Τειρεσίας που είχε βγει για κυνήγι, έτυχε να περνάει από κείνα τα μέρη και καθώς δίψασε, πήγε στην πηγή να πιει νερό όπου είδε την Αθηνά γυμνή και επειδή ήταν απαγορευμένο σε θνητό να δει μια θεά γυμνή, έχασε το φως του. Η Χαρικλώ παρακάλεσε την Αθηνά να ξαναδώσει το φως στο γιο της, αλλά επειδή η θεά δεν μπορούσε να αλλάξει αυτό που έγινε του έδωσε το χάρισμα να μαντεύει ακούγοντας τις φωνές των πουλιών και ένα ραβδί που θα τον βοηθούσε να περπατάει, σαν να έβλεπε. Επιπλέον του υποσχέθηκε μια μακρόχρονη ζωή, που θα την ζούσε σαν μάντης από τον καιρό του Κάδμου ως τους τελευταίους Λαβδακίδες.

**Ο Δίας και η Ήρα ζητούν την συμβουλή του Τειρεσία** Hendrick Goltzius1615_Rijksmuseum Amsterdam

Προφητείες

Ο Τειρεσίας είναι συνδεδεμένος με τον Θηβαϊκό κύκλο, κυρίως με τους Λαβδακίδες, όπως ο Κάλχας με τον Τρωικό κύκλο και τους Ατρείδες. Στη Θήβα υπήρχε οιωνοσκοπείο, ενώ μαντείο του βρισκόταν στον Ορχομενό.

Παρακάτω αναφέρονται μερικές από τις προφητείες του:

– Ο Τειρεσίας παρήγγειλε να καούν τα φίδια που ο Ηρακλής είχε πνίξει στην κούνια του, να πεταχτεί η στάχτη τους στον ποταμό και το δωμάτιο να πλυθεί με αλμυρό νερό (Θεόκριτος Ειδύλλια, 24, 97-98). Σημειώνεται ότι το θαλασσινό νερό χρησιμοποιούνταν κυρίως σε περιπτώσεις θανάτου και λοιμού, οπότε τα αποπλύματα χύνονταν στη θάλασσα, για να μην υπάρχει περίπτωση κάποιος να τα πατήσει.

– Όταν ο Αμφιτρύων, ο σύζυγος της Αλκμήνης, επέστρεψε στη Θήβα, δεν βρήκε τη γυναίκα του διαχυτική απέναντί του, διότι την προηγούμενη ημέρα είχε εμφανιστεί ο Δίας με τη μορφή του συζύγου της και κοιμήθηκαν μαζί. Ο Τειρεσίας του αποκάλυψε την ένωσή της με τον Δία.

– Όταν ο Οιδίποδας σκότωσε τον πάτερα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του, έπεσε λοιμός στην πόλη και ο Τειρεσίας φανέρωσε πως θα σταματούσε μόνο αν ο Οιδίποδας έφευγε από την πόλη.

– Κατά τον πόλεμο των Επτά επί Θήβαις, όταν ο Πολυνείκης με στρατό από το Άργος πολιορκούσε τη Θήβα ο Τειρεσίας προφήτεψε πως η πόλη θα σωθεί αν θυσιαστεί ο Μενοικέας, ο γιος του Κρέοντα. Πραγματικά, η Θήβα σώθηκε όταν ο νέος αυτοκτόνησε μπροστά στις πύλες του τείχους.

– Όταν ξανάπεσε λοιμός στη Θήβα, προφήτεψε, πως αιτία ήταν ο Κρέων που είχε αφήσει άταφο το πτώμα του Πολυνείκη.

– Αργότερα, όταν οι Επίγονοι των Επτά εξεστράτευσαν εναντίον των Θηβών, ο Τειρεσίας συμβούλευσε τους Θηβαίους να στείλουν κήρυκα για διαπραγματεύσεις, αλλά οι ίδιοι να πάρουν γυναίκες και παιδιά και να εγκαταλείψουν κρυφά την πόλη μεταβαίνοντας στην τοποθεσία που υπήρχε η πηγή Τιλφούσσα.

**Η Λειριόπη ζητά από τον Τειρεσία να προφητεύσει για τον γιό της Νάρκισσο_ελαιογραφία σε καμβά Giulio Carpioni_1660**
Giulio Carpioni / Public domain

– Στον Τειρεσία αποδόθηκαν προφητείες από μεταγενέστερους ποιητές, όπως επί παραδείγματι από τον Οβίδιο, που εμφανίζει την Λειριόπη μητέρα του Ναρκίσσου να ρωτά τον μάντη πόσα χρόνια θα ζούσε ο γιος της.

– Συμβουλεύει τον βασιλιά Πενθέα να μην αντισταθεί στην εισαγωγή λατρείας του Διονύσου στη Βοιωτία και αποκαλύπτει την τύχη της Νύμφης Ηχούς ύστερα από την μεταμόρφωσή της.

Στις τραγωδίες Οιδίπους τύραννος και Αντιγόνη του Σοφοκλέους ο ποιητής παρουσιάζει τον Τειρεσία να ταλαιπωρείται ως μάντης κακών και να προκαλεί την οργή του Οιδίποδα και του Κρέοντα, διότι δεν αποκαλύπτει την αλήθεια στον πρώτο, για τις προφητείες του στον δεύτερο.

**Ο Τειρεσίας εμφανίζεται στον Οδυσσέα πίνακας του Henry Fuseli 1780** Henry Fuseli / Public domain

Θάνατος

Ο θάνατος του Τειρεσία συνδέεται με την άλωση της Θήβας από τους Επιγόνους. Ο Τειρεσίας ακολούθησε τους Θηβαίους στην έξοδό τους και σταμάτησε κοντά σε μια πηγή, που λεγόταν Τιλφούσσα. Διψασμένος από την διαδρομή, ήπιε από το νερό που ήταν ιδιαίτερα κρύο και πέθανε. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Τειρεσίας είχε παραμείνει μαζί με την κόρη του Μαντώ στην πόλη και όταν οι νικητές κατέλαβαν την πόλη τους αιχμαλώτισαν και τους έστειλαν στους Δελφούς, για να αφιερωθούν στο θεό Απόλλωνα, αλλά στην διαδρομή ο Τειρεσίας που ήταν πολύ γέρος, πέθανε από κούραση.

Ο τάφος του Τειρεσία εικάζεται ότι υπήρχε στο Τιλφούσιο Όρος, κοντά στην πηγή Τιλφούσσα, ενώ στη Θήβα βρισκόταν κενοτάφιό του.

Μετά το θάνατό του, ο Τειρεσίας διατήρησε στον Κάτω Κόσμο την φήμη του ως μάντης. Η Κίρκη συμβούλευσε τον Οδυσσέα να μιλήσει μαζί του για να του αποκαλύψει τον τρόπο με τον οποίο θα κατάφερνε να επιστρέψει στο σπίτι του. Ο μάντης συμβούλευσε τον Οδυσσέα σε ποιες ενέργειες έπρεπε να προβεί μετά τον φόνο των μνηστήρων, ώστε να εξευμενίσει τους θεούς λέγοντας του να προσφέρει θυσίες στον Ποσειδώνα σε τοποθεσία μακριά από τη θάλασσα, να ιδρύσει ιερό του και στη συνέχεια να γυρίσει στο παλάτι και να θυσιάσει σε όλους τους θεούς.

Ερμηνεία συμβολισμών

Η τύφλωση ως τιμωρία είναι γνωστή από την ιστορία του Ερύμανθου, του γιου του Απόλλωνα, που έχασε το φως του ή πέτρωσε όταν είδε γυμνή την θεά Αφροδίτη την στιγμή που επρόκειτο να συνευρεθεί με τον Άδωνι (Πτολεμαίος Χαίνος). Σε άλλες περιπτώσεις η θέαση μιας θεάς γυμνής, έχει ως αποτέλεσμα την μεταμόρφωση του θνητού, όπως στο μύθο του Ακταίωνα ο οποίος μεταμορφώθηκε σε ελάφι όταν είδε γυμνή την θεά Αρτέμιδα ή στην ιστορία του Σιπροίτη τον οποίο μεταμόρφωσε σε γυναίκα η Άρτεμις (Αντωνίνος Λιβεράλης). Η αλλαγή φύλου, γνωστή και από τον Καινέα, έχει τις ρίζες της στην αρχαία πεποίθηση πως το διπλό φύλο είναι χαρακτηριστικό ξεχωριστών υπάρξεων (Οβίδιος). Ο συμβολισμός των φιδιών εξάλλου έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού σε άλλους λαούς ιδιαίτερα της Ανατολής, όταν κάποιος σκοτώνει φίδια την στιγμή της συνουσίας ή τα ονειρεύεται, θεωρείται οιωνός μεγάλης δυστυχίας (J .G. Frazer).