εξώφυλλο: ανάγλυφη Αττική λήκυθος: Ο Ερμής συνοδεύει την Μύρινα στον Άδη.

© copyright μετάφραση – επιμέλεια Χείλων

Ο ψυχοπομπός ήταν θεός, πνεύμα ή δαίμονας με αποστολή να οδηγεί τα πνεύματα των νεκρών στον Κάτω Κόσμο. Η ιστορική μελέτη των μυθολογιών, αναδεικνύει μια σειρά από κοινά στοιχεία, συμπεριλαμβανομένης της πεποίθησης ότι η ψυχή χρειάζεται καθοδήγηση προς την μετά θάνατον ζωή. Η λέξη ψυχοπομπός σημαίνει «οδηγός των ψυχών» και στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν είναι ο κριτής του νεκρού, αλλά αυτός που τους οδηγεί στην κρίση. Ορισμένες μορφές ήσαν καλοπροαίρετες ή ακόμα και φιλικές, ενώ άλλες ήσαν πηγές βασανιστηρίων και πόνου. Ακόμη και στις σύγχρονες θρησκείες, υπάρχουν θεοί ή δαίμονες που αναλαμβάνουν το ρόλο του ψυχοπομπού, αποδεικνύοντας ότι οι αρχαίοι πρόγονοι δεν ήσαν διαφορετικοί από εμάς.

Χάρων

Στην Ελληνική μυθολογία ψυχοπομπός ή για την ακρίβεια μεταφορέας ψυχών, ήταν ο Χάρων γιος του Ερέβους και της Νύχτας, καθήκον του οποίου ήταν να μεταφέρει με πλοιάριο στους ποταμούς Στύγα και Αχέροντα, τις ψυχές των νεκρών που είχαν δικαίωμα ταφής. Ως αμοιβή λάμβανε το κέρμα που τοποθετείτο στο στόμα του πτώματος. Στην αρχαία τέχνη απεικονίστηκε αρχικά σε Αττικό αμφορέα που χρονολογείται περί το 500 π.Χ., ως κακοδιάθετος και αποτρόπαιος γέρων. Ο Χάρων εμφανίζεται στην κωμωδία του Αριστοφάνη «Βάτραχοι» (406 π.Χ.) ο Βιργίλιος τον περιγράφει στην Αινειάδα, βιβλίο VI (1^ος αιώνας π.Χ.) και αποτελεί κοινό χαρακτήρα στους διαλόγους του Λουκιανού (2^ος αιώνας μ.Χ.). Καθιερώθηκε ως χαρακτηριστική φιγούρα του θανάτου και του Κάτω Κόσμου, επιβιώνοντας στην σύγχρονη Ελληνική λαογραφία ως Χάρος ή Χάροντας, άγγελος του θανάτου.

Ερμής

Ο Ερμής της Ελληνικής μυθολογίας ήταν αγγελιοφόρος των θεών, προστάτης του εμπορίου, των τελετών, της μαγείας, προστάτης των κλεφτών, των τυχερών παιγνίων, του εμπορίου και ψυχοπομπός, αφού οδηγούσε τις ψυχές στον Άδη (Ομήρου, Οδύσσεια) παραδίδοντας αυτές στον Χάροντα. Σύμφωνα με τον επικρατέστερο μύθο, πατέρας του ήταν ο Δίας και μητέρα του η Μαία, μία από τις Πλειάδες, τις θυγατέρες του Άτλαντα, του Γίγαντα που κρατούσε στις πλάτες του τον ουρανό.

Ο Ερμής ήταν ο μόνος θεός του Ολύμπου που ήταν σε θέση να επισκέπτεται τον Ουρανό, την Γη και τον Άδη – προνόμιο για το οποίο καυχάτο στους άλλους θεούς. Από τα γνωστότερα πρόσωπα που συνόδευσε στον Άδη ήταν οι μνηστήρες της Πηνελόπης, γυναίκας του Οδυσσέα που σκοτώθηκαν, όταν ο ήρωας επέστρεψε από την Τροία.

Θάνατος

Ο Θάνατος (θεότητα) μπορεί να μην κατέχει περίοπτη θέση στο πάνθεο της Ελληνικής μυθολογίας, αλλά αποτελεί την προσωποποίηση του φαινομένου. Ήταν εξίσου μισητός σε θνητούς και αθάνατους, επειδή ήταν αμείλικτος και χωρίς διακρίσεις στις επιλογές του. Είναι γνωστή η εξαπάτησή του από τον Σίσυφο όταν ο τελευταίος μεταβαίνοντας στον Άδη, μετά την τιμωρία του από τον Δία κατάφερε να ξεγελάσει και να φυλακίσει τον Θάνατο. Επειδή όμως ο Θάνατος αδυνατούσε να «συλλέξει» τα καθημερινά του θύματα, η γη άρχισε να γεμίζει, χωρίς να χωρά τον ραγδαία αυξανόμενο πληθυσμό. Οι θεοί αναστατώθηκαν και ο Άρης ελευθέρωσε τον Θάνατο από τα δεσμά του, στέλνοντας ξανά τον Σίσυφο στον Άδη. Ο Σίσυφος όμως είχε προνοήσει και είχε πει στη γυναίκα του, Μερόπη, να μη θάψει το σώμα του. Έτσι, όταν κατέβηκε στον Άδη, ζήτησε από την Περσεφόνη, σύζυγο του Πλούτωνα, διορία τριών ημερών για να επιστρέψει στη γη και να φροντίσει το ζήτημα της ταφής του. Η Περσεφόνη δέχτηκε το αίτημα του Σισύφου, αλλά αυτός δεν επέστρεψε. Έτσι, ήρθε η σειρά του Ερμή να τον οδηγήσει στον Άδη.

Ο Σίσυφος τιμωρήθηκε για την ασεβή του συμπεριφορά. Οι «Κριτές των νεκρών», του επέβαλαν ως ποινή να κουβαλά ένα βράχο στην κορυφή ενός βουνού. Φτάνοντας στην κορυφή, η πέτρα ξανακυλούσε κάτω και έπρεπε να την ανεβάσει ξανά, μια τιμωρία αιώνια για τον «νικητή» του Άδη.

Ο Θάνατος συνήθως απεικονίζεται ως φτερωτός νέος, που φέρει σπαθί και σχεδόν πάντα εμφανίζεται με τον δίδυμο αδελφό του, Ύπνο τον θεό του ύπνου.

Μερκούριος

Ο Mercury (Μερκούριος) θεός του εμπορίου, της εξαπάτησης και της επικοινωνίας – ήταν ένας από τους ψυχοπομπούς της Ρωμαϊκής μυθολογίας. Μεγάλο μέρος της προσωπικής του μυθολογίας βασίστηκε στον Ελληνικό θεό Ερμή, αν και δανείστηκε στοιχεία από τον Ετρουσκικό θεό Turms (Τούρμς). Αποστολή του Μερκούριου ήταν να καθοδηγεί τις ψυχές μετά από θάνατο στον Avernus (Αβέρνους) έναν κρατήρα στην Ιταλία που λέγεται ότι ήταν η είσοδος στον Κάτω Κόσμο.

Γνωστότερη είναι η μεταφορά της όμορφης νύμφης Larunda (Λαρούντα) την οποία ερωτεύτηκε ο Μερκούριος και έκανε έρωτα καθ’ οδόν προς τον Κάτω Κόσμο αποκτώντας δυο παιδιά.

Χαρούν

Ο Charun (Χαρούν) ήταν ο «Δαίμων του Θανάτου» στην Ετρουσκική μυθολογία και συχνά απεικονίζεται με την Vanth (Βανθ) μια θεότητα του κάτω κόσμου. Ο ρόλος του στον θάνατο και την αποκατάσταση της ψυχής διέφερε σε σύγκριση με τους άλλους ψυχοπομπούς. Όταν κάποιος ήταν έτοιμος να πεθάνει ο Charun τον χτυπούσε στο κεφάλι με το σφυρί του μέχρι να πεθάνει. Κατόπιν αυτός και η Vanth έπαιρναν την ψυχή του στον Κάτω Κόσμο. Ο Χαρούν επίσης τιμωρούσε τους κακούς, χτυπώντας επανειλημμένα την ψυχή τους για πάντα.

Άνουβις

Ο Anubis (Άνουβις) ο οποίος αργότερα αντικαταστάθηκε από τον Osiris (Όσιρη) ήταν ο Αιγυπτιακός ψυχοπομπός. Ο «τσακαλόμορφος» θεός ήταν επιφορτισμένος με την οδήγηση των ψυχών στον Duat (Ντούατ) τον Αιγυπτιακό κάτω κόσμο, όπου οι νεκροί κρίνονταν σύμφωνα με τις πράξεις τους. Υπό την επίβλεψη του Anubis, οι καρδιές τους (σύμφωνα με τους Αιγύπτιους περιείχαν τις ψυχές τους) ζυγίζονταν με ένα φτερό που εκπροσωπούσε την αλήθεια. Εάν η καρδιά τους ήταν ελαφρύτερη από το φτερό, είχαν την δυνατότητα να συνεχίσουν, εάν όμως ήταν βαρύτερη ο Anubis τους παρέδιδε στον Ammit (Άμμιτ) έναν δαίμονα ο οποίος καταβρόχθιζε τις ψυχές των νεκρών.

Αζραήλ

Ενώ ο Αζραήλ ο άγγελος του θανάτου, εμφανίζεται στην Εβραϊκή μυθολογία, εντούτοις «λειτουργεί» ως ψυχοπομπός στην Ισλαμική μυθολογία, όπου σύμφωνα με τον θρύλο οδηγεί κάθε ψυχή κατευθείαν στον Αλλάχ. Επειδή όμως μόνο ο Αλλάχ γνωρίζει την ακριβή στιγμή θανάτου, ο Αζραήλ δεν έχει πραγματική εξουσία, αφού απλώς εκτελεί τις εντολές που του δίδονται.

Σόλοτλ

Ο Xolotl (Σόλοτλ) θεός των κεραυνών και του θανάτου δεν συνήθιζε να οδηγεί τους νεκρούς στην Mictlan (Μικτλάν) τον κάτω κόσμο των Αζτέκων, εκτός ορισμένων περιπτώσεων. Λέγεται ότι είχε μεταφέρει την φωτιά από τον κάτω κόσμο στους ανθρώπους, όπως ο Προμηθέας στην Ελληνική μυθολογία. Συνηθέστερη απεικόνισή του είναι εκείνη ενός ανθρώπου με κεφάλι σκύλου – αλλά και σκελετού. Σημαντικότερο «πρόσωπο» που συνόδευσε, ήταν ο ήλιος, τον οποίον ο θεός κάλυπτε όταν εισχωρούσε στον κάτω κόσμο την νύχτα.

Βαλκυρίες

Οι Βαλκυρίες είναι κατώτερες θεότητες της Σκανδιναβικής μυθολογίας οι οποίες υπηρετούσαν τον πατέρα των θεών Οντίν επιλέγοντας τους πολεμιστές που θα ζούσαν ή θα σκοτώνονταν και ποιοι θα μετέβαιναν στην Βαλχάλλα (μεταθανάτιος χώρος όπου ο θεός Odin στέγαζε τους γενναίους πολεμιστές) ή στον Fólkvangr (χώρο υποδοχής νεκρών). Η ονομασία τους σημαίνει αυτές που επιλέγουν τους σφαγιασθέντες και μεταξύ άλλων σέρβιραν χοιρινό και υδρόμελο στους πολεμιστές που αναπαύονταν στην Βαλχάλλα, εν αναμονή της σύγκρουσης με τον λύκο Φενρίρ.

Όγμιος

Ο Όγμιος ήταν ο Κελτικός θεός της ευγλωττίας και ψυχοπομπός. Ενώ ενίοτε περιγράφεται ως μια εκδοχή του Ηρακλή, ή του Ερμή, ο Ogmios χρησιμοποιεί την ικανότητά του στην αγόρευση προκειμένου να πείσει τους άνδρες να τον ακολουθήσουν στον κάτω κόσμο. Είχε επίσης την δυνατότητα να δημιουργεί κατάδεσμους (πινακίδες κατάρας) με τους οποίους συνήθιζε να δεσμεύει ανθρώπους. Όταν έπειθε μια ψυχή να τον ακολουθήσει, τοποθετούσε αλυσίδες στην γλώσσα του θύματος και τις περνούσε μέσα από τα αυτιά, σαν εκδοχή του κλασικού τηλεφώνου «δύο κύπελλα συνδεδεμένα με σπάγκο». Ο Ρωμαίος συγγραφέας Λουκιανός έλεγε ότι «εκείνοι ήσαν ευγνώμονες που αλυσοδένονταν και δυσφορούσαν αν ελευθερώνονταν».

Πάπα Γκεντέ

Ο Πάπα Γκεντέ είναι ο θεός του θανάτου στην θρησκεία Βουντού (Αϊτή). Πιστεύεται ότι ενσαρκώνει το πτώμα του πρώτου ανθρώπου που πέθανε, το οποίο περιμένει στο σταυροδρόμι της ζωής και του θανάτου και καθοδηγεί τις ψυχές σε μία από τις επτά Πύλες της Γουινέας (Νέα Ορλεάνη) που αντιπροσωπεύουν τον κόσμο των πνευμάτων. Δεδομένου ότι ο μύθος προέρχεται από τους Αφρικανούς σκλάβους, η μετά θάνατον ζωή συνήθως συνδέεται με την ίδια την Αφρική. Ο Πάπα Γκεντέ γνωρίζει ότι συμβαίνει σε κάθε λεπτό της ύπαρξης, ακόμη και ανάμεσα στους νεκρούς. Συνήθως απεικονίζεται ως ένας άνθρωπος με καπέλο και πούρο και είναι γνωστός για το έντονο και μερικές φορές γελοίο χιούμορ του. Κατά την διάρκεια τελετών για άλλες θεότητες στη θρησκεία βουντού, ο Πάπα Γκεντέ συμμετέχει με σκοπό να μεθύσει και να διακόψει την όλη τελετή (σκανδαλιάρης).

Ιζανάμι νο Μικότο

Η 伊弉冉尊 (Ιζανάμι νο Μικότο= Αυτή που προσκαλεί) είναι η θεά της δημιουργίας και του θανάτου για τον Σιντοϊσμό (Ιαπωνία). Η Ιζανάμι δεν είναι ψυχοπομπός με την παραδοσιακή έννοια. Είναι Shinigami (σινιγκάμι) δηλαδή θεότητα που μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο, άμεσα ή έμμεσα. Στην κυριολεξία, μεταφράζεται ως «αυτή που προσκαλεί.» Εκτός από το ρόλο της ως ψευδο-ψυχοπομπού, είναι επίσης γνωστή ως η δημιουργός της «πρώτης χώρας» με τον σύζυγό της Ιζανάγκι νο Μικότο. Πέθανε γεννώντας τον γιο της Κάγκου Τσούι που ήταν η προσωποποίηση της φωτιάς και τον οποίον σκότωσε ο πατέρας του, διότι θεώρησε ότι αυτός ήταν η αιτία θανάτου της συζύγου του.

Όγια

Η Όγια ήταν θεά της φωτιάς, της καταστροφής, του Κάτω Κόσμου και γενναία πολεμίστρια στην μυθολογία Γιορούμπα (Νιγηρία). Εκτελούσε χρέη φύλακα των πυλών του θανάτου, όπου περίμενε τις ψυχές των νεκρών, ώστε να τις βοηθήσει στο ταξίδι τους στο επόμενο βασίλειο. Ωστόσο δεν ήταν η προσωποποίηση του θανάτου – στην μυθολογία Γιορούμπα, η Όγια ήταν περισσότερο εκπρόσωπος της ζωής, ταυτισμένη με την μετενσάρκωση. Όταν ήθελαν οι πιστοί να την εξυμνήσουν προσέφεραν μελιτζάνες ή κόκκινο κρασί.

Ανγκούτα

Ο Aνγκούτα ήταν ο υπέρτατος θεός των Ινουίτ (Εσκιμώοι) και η αποστολή του ήταν διαφορετική από των περισσότερων ψυχοπομπών, αφού η πρώτη του ενέργεια ήταν να σύρει τις ψυχές των νεκρών στο Adlivun, ένα είδος καθαρτηρίου. Στη συνέχεια, τους χτυπούσε για ένα χρονικό διάστημα που καθοριζόταν ανάλογα με τον αριθμό των αμαρτιών, που είχαν διαπράξει όσο ζούσαν. Μετά το πέρας της τιμωρίας – συνήθως ένα έτος – οι ψυχές επιτρεπόταν να ταξιδέψουν στην Quidlivun ή την Χώρα της Σελήνης, τον παράδεισο των Inuit. Το όνομα του Anguta σημαίνει «άνθρωπος που κόβει» και ονομάστηκε έτσι επειδή τεμάχισε την κόρη του, μετατρέποντάς την σε θεά.

Βέλες

Ο Βέλες ήταν ο Σλάβος θεός της γης, των βοοειδών και του υποκόσμου. Το όνομά του προέρχεται από την Λιθουανική λέξη vele, που σημαίνει «σκιά θανάτου». Στην Σλαβική μυθολογία, ο κόσμος θεωρείτο ως ένα τεράστιο δέντρο, με τον Βέλες στο κάτω μέρος να απεικονίζεται σαν φίδι που συσπειρώνεται γύρω από τις ρίζες. Ο Βέλες ήταν διαρκώς σε αντιπαράθεση με τον Perun (Περούν=υπέρτατος θεός της Σλαβικής μυθολογίας και θεός της βροντής και της αστραπής) επειδή του είχε κλέψει το κοπάδι βοοειδών. Συνήθως απεικονίζεται με κέρατα και όπως πολλοί από τους θεούς του αρχαίου κάτω κόσμου, μετατράπηκε σε μια εκδοχή του Σατανά από τους πρώτους Χριστιανούς ιεραποστόλους.

Γκούιν απ Νίντ

Στην Ουαλική μυθολογία, ο Gwyn ap Nudd (Γκούιν απ Νίντ) ο οποίος δεν ήταν μόνο βασιλιάς των νεράιδων, αλλά και άρχων του κάτω κόσμου, γνωστού ως Annwn (Αννούν) διέφερε σημαντικά από τους λοιπούς, καθώς οι θνητοί ήσαν ελεύθεροι να έρχονται και να φεύγουν όποτε ήθελαν, ακόμα και ενόσω ζούσαν. Ο Γκούιν απ Νίντ ενίοτε περιγράφεται ως αρχηγός του Wild Hunt (άγριου κυνηγιού) ιππεύοντας στον ουρανό, συνοδευόμενος από υπερφυσικά κυνηγόσκυλα, γνωστά ως Cwn Annwn (Κούν Αννούν) συλλέγοντας ανθρώπινες ψυχές. Ο ρόλος του ως ψυχοπομπού αφορούσε στους Κέλτες πολεμιστές που έπεσαν στην μάχη και απεικονίζεται ως πολεμιστής με «μαυρισμένο πρόσωπο».

Ίστα

Η Ixtab (Ίστα) ήταν θεά της αυτοκτονίας των Μάγιας και γνωστή ως γυναίκα του σχοινιού, επειδή απεικονίζεται με κλειστά μάτια και ένα σχοινί γύρω από το λαιμό της. Για τους ανθρώπους των Μάγιας, η αυτοκτονία, ειδικά δι’ απαγχονισμού, θεωρείτο έντιμος τρόπος θανάτου, σε αντίθεση με άλλους πολιτισμούς. Η Ίστα δεν ήταν μόνο προστάτης των θυμάτων αυτοκτονίας, αλλά και των πολεμιστών που χάθηκαν στο πεδίο μάχης, καθώς και των γυναικών που είχαν πεθάνει στη γέννα, των οποίων έπαιρνε τις ψυχές στον παράδεισο όπου ανταμείβονταν αιωνίως και γλίτωναν από τα δεινά του κόσμου. Σύμφωνα με τον θρύλο είχε έναν μαύρο κύκλο στο μάγουλό της, ο οποίος αντιπροσώπευε την φθορά της σάρκας.

牛头 (Κεφάλι Βοδιού) και 马面  (Πρόσωπο Αλόγου)

Οι 牛头(προφέρεται νίου τάου = Κεφάλι Βοδιού) &马面 (προφέρεται μα μίε = Πρόσωπο Αλόγου) ήταν ζευγάρι φρουρών του κάτω κόσμου της Κινέζικης μυθολογίας. Όπως δείχνουν τα ονόματά τους, είχαν ανθρώπινα σώματα με κεφάλι από βόδι και άλογο αντίστοιχα. Αποστολή τους ήταν να συνοδεύουν τις ψυχές στον 地獄 (Ντιγιού) τον κάτω κόσμο της Κινεζικής μυθολογίας. Μπορούσαν όμως να εξαπατηθούν, όπως στην περίπτωση του 孙悟空 (Σουν Βουκόνγκ) πιθηκόμορφης θεότητας, που έκανε τον εαυτό του αθάνατο σβήνοντας το όνομά του από το βιβλίο των νεκρών, αφού πρώτα ξεγέλασε τους δύο φρουρούς. Σε αντίθεση με τους περισσότερους ψυχοπομπούς, είχαν επίσης το καθήκον να τιμωρούν τους νεκρούς ανάλογα με τις αμαρτίες τους, πριν μετενσαρκωθούν.

Γιάμα

Ο Γιάμα ή Γιαμάρια είναι θεός του θανάτου και ψυχοπομπός της Σανσκριτικής (Ινδουισμός – Βουδισμός – Τζαϊνισμός – Σιχισμός) μυθολογίας  Τόπος κατοικίας του είναι το Ναράκα ένα Καθαρτήριο όπου οι νεκροί τιμωρούνται για τις αμαρτίες τους πριν μετενσαρκωθούν. Δεδομένου ότι το Ναράκα, έχει επτά επίπεδα, ο Γιάμα πρέπει να κατευθύνει τις ψυχές στο σωστό επίπεδο. Είναι επίσης υπεύθυνος να τους οδηγήσει στο स्वर्ग (Σβάργκ) ή αλλιώς τα ουράνια, όπου υπάρχουν οκτώ επίπεδα. Κάποτε σκοτώθηκε από τον Σίβα επειδή τον προσέβαλλε και εν συνεχεία αναστήθηκε, με αποτέλεσμα ο Σίβα να είναι ο μοναδικός θεός τον οποίο ο Γιάμα σέβεται και λατρεύει. Λέγεται ότι φέρει μια θηλιά στο αριστερό του χέρι, την οποία χρησιμοποιεί για να εγκλωβίζει την ψυχή και να την αποσπά από το σώμα.

Θεριστής

Ο Θεριστής αποτελεί την σύγχρονη προσωποποίηση του ψυχοπομπού και αναπαρίσταται με την γνωστή σκελετική φιγούρα, που ενίοτε φορά ρόμπα με κουκούλα και φέρει δρεπάνι για να «μαζεύει» τις ανθρώπινες ψυχές.

Εμφανίστηκε στην Ευρώπη τον 14^ο αιώνα, όταν η Ευρώπη αντιμετώπισε την χειρότερη πανδημία της ιστορίας, τον Μαύρο Θάνατο, που πιστεύεται ότι ήταν το αποτέλεσμα πανώλης. Εκτιμάται ότι περίπου το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού της Ευρώπης χάθηκε λόγω της πανδημίας, ενώ ορισμένες περιοχές της ηπείρου υπέστησαν μεγαλύτερες απώλειες από άλλες. Το αρχικό ξέσπασμα της πανώλης εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια του 1346-51, και τα κρούσματα επανεμφανίστηκαν αρκετές φορές. Έτσι ο θάνατος ήταν κάτι που βίωσαν έντονα οι επιζώντες Ευρωπαίοι και δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι δημιούργησαν μια εικόνα για να τον απεικονίσουν.

Ο σκελετός συμβολίζει τον θάνατο που αντιπροσωπεύει την φθορά του ανθρωπίνου σώματος. Η ρόμπα θεωρείται ότι θυμίζει την ένδυση που είχαν οι νεκροθάφτες της εποχής όταν πραγματοποιούσαν ταφικές υπηρεσίες. Το δρεπάνι είναι μια εύστοχη εικόνα που προέρχεται από τις γεωργικές πρακτικές της εποχής, όπου οι θεριστές χρησιμοποιούσαν δρεπάνια για τη συλλογή ή την συγκομιδή καλλιεργειών, κάτι αντίστοιχο με τις ψυχές των ανθρώπων όταν πεθαίνουν και φεύγουν από τον κόσμο

 

Πηγές

https://listverse.com/2013/06/15/top-10-psychopomps-of-ancient-and-modern-mythology

https://listverse.com/2013/09/21/10-more-psychopomps-of-ancient-and-modern-mythology/?utm_source=more&utm_medium=link&utm_campaign=direct

https://www.britannica.com/story/where-does-the-concept-of-a-grim-reaper-come-from

Το έργο με τίτλο Ψυχοπομποί από τον δημιουργό Χείλων διατίθεται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές.