Πλουμίδης, Γ. (2016). Το βενετικό τυπογραφείο του Αγίου Γεωργίου (1850-1882)

Επιμέλεια παρουσίασης: Πυθεύς

Μετά τή μεγάλη ακμή του 18ου αιώνα η εκτύπωση ελληνικών βι­βλίων συνεχίστηκε στη Βενετία και σ’ όλο το 19ο αιώνα. Έτσι βλέπομε να τυπώνουν εκεί τα έργα τους και Έλληνες του ελευθέρου κράτους, όπως άπο τους σπουδαιότερους, ο Κ. Σάθας. Παράδειγμα οι εκκλησια­στικές εκδόσεις που εξακολουθούσαν να θεωρούνται σαν οι καλύτερες. Τον 19ο αιώνα τα ελληνικής ιδιοκτησίας τυπογραφεία είναι του Γλυκύ (μέχρι το 1854), του Θεοδοσίου (μέχρι το 1824), του Φοίνικος (μέχρι τα τέλη του αιώνα) και του Αγίου Γεωργίου. Παράλληλα, τυπώνουν ελληνικά βιβλία και τα ιταλικά τυπογραφεία Αλουσουπόλεως (Alvisopoli), Ανδρεώλα, Παρολάρη, Μολινάρη και Βενεράνδου. Στα τέλη του αιώνα εμφανίζεται και το τυπογραφείο του Χρόνου (ιταλικής ιδιοκτη­σίας), που διατηρείται και στις αρχές του επομένου, 20ου αιώνα, και που μαζί του θα σβήση η ένδοξη παράδοση του ελληνικού βιβλίου στη Βενετία.

Οι ειδήσεις που μέχρι σήμερα είχαμε για το τυπογραφείο του Αγίου Γεωργίου προέρχονταν από τον Ιωάννη Βελούδη, που γράφει σχε­τικά: «Κατά δε το 1850 ηνοίχθη ενταύθα και έτερον ελληνικον Τυπογραφείον επ᾽ ονόματι του Αγίου Γεωργίου, όπερ δια τας όσον ούπω, σπουδή ευσεβών Ομογενών (Ιωάννου, δηλονότι, και Σπυρίδωνος των αυταδέλφων Βελουδών), βελτιωθείσας των εκκλησιαστικών βιβλίων εκδό­σεις, κατέστη ήδη πασίγνωστον τω Ορθοδόξω πληρώματι —έπαυσε δε τω 1882». Έρευνά μου στα κατάλοιπα του Σπυρίδωνος Βελούδη πού βρίσκονται στο Αρχείο της Ελληνικής Αδελφότητος Βενετίας (πού φυλάσσεται σήμερα στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας) έφερε στο φως νέα στοιχεία, που συνεπλήρωσα κατόπιν με όσες άλλες πληρο­φορίες συνέλεξα από τη μελέτη των ίδιων των εκδόσεων του τυπογραφείου. Τα στοιχεία αυτά τα παραθέτω στο μικρό μου αυτό μελέτημα. 

Ιδρυτής του τυπογραφείου του Αγίου Γεωργίου υπήρξε ο Ιταλός Antoni o Filippi, που ήταν ήδη ανεγνωρισμένος εκδότης ιταλικών βι­βλίων. Όπως ο ίδιος αναφέρει, το τυπογραφείο συνεστήθη την 7η Ιου­λίου 1850 υπό μορφήν εταιρείας με δεκαετή υποχρεωτική διάρκεια και με κεφάλαιο 50.000 λιρών, μοιρασμένο σε μετοχές ονομαστικής αξίας 1.000 λιρών. Το τυπογραφείο ιδρύθηκε με κύριο σκοπό την έκδοση ελ­ληνικών εκκλησιαστικών βιβλίων, που ανέκαθεν είχαν μεγάλη ζήτηση. Η παρακμή μάλιστα των δυο άλλων συγχρόνων τυπογραφείων, Γλυκύ καί Φοίνικος, καθώς και η απειρία των εκδοτών της ελευθέρας Ελλάδος στον τομέα αυτό των εκδόσεων, εξασφάλιζαν στο τυπογραφείο πλεονε­κτική θέση.

«Κρί­νομεν ουχί περιττόν να είπωμεν ότι εις την σύστασιν της τυπογραφίας ταύτης εκινήθημεν εκ της παρακμαζούσης καθ’ εκάστην θέσεως της του Γλυκύ βαδιζούσης επαισθητώς προς την παντελή πτώσιν της, και εκ της ελλείψεως ανθρώπων ειδημόνων της τυπογραφικής τέχνης πολύ διαφερούσης από της των Ιταλών τυπογράφων. Προς τούτοις αι ενταύθα τυπογραφίαι δια την καθ’ αυτό υλικήν διεύθυνσιν εναποτίθενται εις τας περιωρισμένας γνώσεις ενός εργοστασιάρχου (proto), εν ω η του Αγίου Γεωργίου αφιερούται εις την άοκνον επιμέλειαν και φροντίδα ανδρών προικισμένων των αναγκαίων τεχνικών γνώσεων και ικα­νών να διατηρώσι ζωηρόν και ανθηρόν τοιούτο μετά της Ελλάδος εμπόριον, το οποίον από το 1498 δεν έπαυσεν ακμάζον και σημειωδέστατον εις την Ενετικήν πόλιν. Παρατηρητέον ακόμη ότι τα της Ελλάδος τυπογραφικά καταστήματα ου δύνανται παντελώς να συναμιλλώνται μετά των ιδικών μας πρώτον μεν διότι τα πλείστα των εκεί εκδιδομένων βι­βλίων είναι μάλλον σχολαστικά καί εκπαιδευτικά, δεύτερον δε δια το πολυδάπανον των εκκλησιαστικών εξ αιτίας της ελλείψεως χαρτοποιείου, δια το ακριβόν των τυποθετών και δια την πολλάκις δοκιμασθείσαν αλλ’ είς μάτην επιτυχούσαν καλήν έκβασιν των κόκκι­νων χαρακτήρων». 

Κύριοι, χρηματοδότες του τυπογραφικού καταστήματος υπήρξαν Έλληνες της Τεργέστης, ο Σπυρίδων Παπαδόπουλος (Papadopoli) και ο Σπυρίδων Βελούδης. Αργότερα, όπως θα δούμε παρακάτω, οι δανειστές υπήρξαν πολλοί. Ο Filippi προσέλαβε διευθυντή του τυπο­γραφείου τον Σπυρίδωνα Βελούδη. Αυτός, μαζί με τον αδελφό του Ιωάννη, επέβλεπε τις εκδόσεις από τεχνικής και από φιλολογικής πλευράς. Αντλώντας οι δύο αδελφοί από την πείρα που απέκτησαν κατά την συνεργασία τους με το τυπογραφείο του Φοίνικος (και που ούτε τώρα διέ­κοψαν) και από την μαθητεία κοντά στο Βαρθολομαίο Κουτλουμουσιανό, προετοίμασαν νέες εκδόσεις εκκλησιαστικών βιβλίων, που προδίδουν άκραν επιμέλεια και ευσυνειδησία. Η φιλοδοξία των δύο λογίων αδελ­φών και το πνεύμα ευθύνης που τους χαρακτηρίζει εμφανίζονται σχεδόν πάντοτε στους προλόγους των βιβλίων. Χαρακτηριστική είναι σχετική επιστολή των στον οικουμενικό πατριάρχη Άνθιμο Δ᾽. Την ίδια συναί­σθηση ευθύνης επιδεικνύει και ο Α. Filippi σε «είδησή» του, με την όποια ανήγγειλε την ίδρυση του τυπογραφείου (βλ.το δημοσιευόμενο έγγραφο, με τον τίτλο «Είδησις» παρακάτω).

Ύστερα από την επιτυχία των εκδόσεων των πρώτων ετών, το τυπογραφείο βρέθηκε το 1859 σε οικονομικές δυσχέρειες και ετέθη υπό αναγκαστική διαχείριση επιτρόπου. Την 26 Μαρτίου 1863 υποχρεώ­θηκαν να παρουσιασθούν στο αρμόδιο δικαστήριο ο Α. Filippi και οι δανειστές του, για ν᾽ αποφασισθή η τύχη του τυπογραφείου, η εξακολούθηση δηλαδή της εργασίας του (και η εύρεση, σ᾽ αυτή την περίπτωση, των αναγκαίων κεφαλαίων) ή η εκποίηση του. Ύστερα απ᾽ αυτό ο Σπυρίδων Βελούδης προσεφέρθη να το αγοράση, απέσυρε όμως μετά λίγο διάστημα την προσφορά του, για να την επαναλάβη αργότερα. Έτσι, την 21 Μαΐου 1864 συντάσσεται προκαταρκτικό συμφωνητικό πωλή­σεως του τυπογραφείου στον Σπυρίδωνα Βελούδη. Το 1866 ο Σπυρίδων πέθανε και, όπως αναγράφεται στον πρόλογο της «Χρυσαλλίδος» του έτους 1867, ανέλαβε τη διεύθυνση του τυπογραφείου ο αδελφός του Ιωάννης, έχοντας βοηθό τον άλλο του αδελφό Κωνσταντίνο, μέχρι το έτος 1882, οπότε παύουν οι εκδόσεις. 

Αυτά μόνο τα λίγα γνωρίζομε για την τριακονταετή ζωή του τυ­πογραφείου. Θα εξετάσουμε τώρα τους διαφόρους τομείς εργασίας του, που και γι’ αυτούς λιγοστές είναι οι ειδήσεις μας.

α) Προσωπικό. Το μοναδικό όνομα που μας διασώθηκε είναι του Σπυρίδωνος Βελούδη, που, όπως αναφέραμε και παραπάνω, ήταν διευθυντής του τυπογραφείου. Αυτός θα εκτελούσε και καθήκοντα «εργοστασιάρχου» (Proto) καί διορθωτού των δοκιμίων. Μέχρι το 1864, οπότε αγόρασε την επιχείρηση, επληρώνετο σαν υπάλληλος. Έτσι, στον οικονομικό απολογισμό της 7 Σεπτεμβρίου 1864, διαβάζομε: «Verso il Sig. Spiridione Veludo per residuo importo di sue competenze per correzioni di stampe e di traduzioni di corrispondenze f. ( = fiorini) 475, 37». Τον Νοέμβριο 1861 λαμβάνει φιορίνια 21 για την διόρθωση 21 φύλλων του βιβλίου «Γεωγραφία», τον δε Μάιο 1862 λαμβάνει αναδρομικά μισθούς πέντε μηνών, ήτοι φιορίνια 157,501.

Στα καθήκοντα αυτά βοηθούσε τον Σπυρίδωνα και ο αδελφός του Ιωάννης, όπως μαρτυρούν οι τίτλοι των βιβλίων, π.χ. η τυπική φράσις: «επιστασία τυπογραφική Ιωάννου και Σπυρίδωνος των αυταδέλφων Βελούδων». Ο Ιωάννης μετά το 1866 επωμίσθη την όλη διεύ­θυνση του τυπογραφείου, βοηθούμενος από τον αδελφό του Κωνσταν­τίνο.

β) Τεχνικός εξοπλισμός. Δεν γνωρίζομε πόσα πιε­στήρια διέθετε το τυπογραφείο. Γνωρίζομε μόνο ότι την 7 Σεπτεμβρίου 1864 η αξία των (μαζί με τα τυπογραφικά στοιχεία) ανήρχετο σε φιο­ρίνια 3.570,42.

γ) Έδρα , τίτλος και σήμα. Μέχρι το 1861 το τυπο­γραφείο ήταν εγκατεστημένο στην περιοχή του ναού των Αγίων Ιωάννου και Παύλου, στην Calle della Testa 6231. Κατόπιν μετεφέρθη στην περιοχή μεταξύ του ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων και του ναού της Πιετά, στην Corte Bollarli 3647. Το τυπογραφείο δεν εχρησιμοποίησε ειδικό σήμα – έμβλημα. Το ὀνομά του (φίρμα) έλαβε 1) στα ελληνικά τρεις μορφές : α) Ελληνική Τυπογραφία του Αγίου Γεωργίου, β) Ελληνικόν Τυπογραφείον του Αγιου Γεωργίου και γ) (εμφανίζεται μια φορά, άρ. καταλ. 89) Τυπογραφείον «Άγιος Γεώρ­γιος» — 2) στα ιταλικά δύο μορφές : α) Tipografia greca di S. Giorgio και β) Tipografia S. Giorgio.

δ) Κύκλος εργασιών. Όπως ήδη αναφέραμε παραπάνω, το τυπογραφείο ιδρύθηκε σαν εταιρεία με μετοχικό κεφάλαιο. Τα πρώτα χρόνια, όπως ο ίδιος ο Filippi αναφέρει, τα οικονομικά του τυπογρα­φείου πήγαιναν πολύ καλά και αι εκδόσεις του είχαν ζήτηση. Ενώ όμως πλησίαζε στην λήξη του το δεκαετές συμβόλαιο (Ιούλιος 1860), και κυρίως μετά το 1859, η οικονομική κατάσταση έλαβε δυσμενή τροπή και ο Filippi βρέθηκε σ᾽ αδυναμία να εκπλήρωση τις υποχρεώσεις απέ­ναντι των πιστωτών του. Χρωστούσε λοιπόν στον Σπ. Παπαδόπουλο (Papadopoli), και κατόπιν στον διαχειριστή της κληρονομιάς του Matteo Persico, στον Σπ. Βελούδη (την 30 Αυγούστου 1859 το ποσό ανέρ­χεται σε φιορίνια 1383,48), στον Antoni o Pellini και στον Ιωάννη Κούμανο. Το ποσό που ο Σπυρ. Βελούδης καλείται να πλήρωση για την αγορά του τυπογραφείου (μετά την τελική εκκαθάριση των λογαρια­σμών) ανέρχεται σε φιορίνια αργυρά 7.000.

Οι μισές και παραπάνω εκδόσεις του τυπογραφείου ήσαν θρησκευ­τικού περιεχομένου και το αναγνωστικό του κοινό ήταν ασφαλώς οι ιερω­μένοι. Οι υπόλοιπες εκδόσεις του τυπογραφείου είναι λογοτεχνικά κεί­μενα καί εκπαιδευτικά βιβλία, που και αυτά είχαν χρηστικό σκοπό. Άξια υπογραμμίσεως είναι τα βιβλία που έχουν σχέση με πρόσωπα της επο­χής και που μάλλον προέρχονταν από ειδικές παραγγελίες και δεν θα τυπώθηκαν με έξοδα του τυπογραφείου (αρ. καταλ. 129, 134, 157, 160 καί 168). Το τυπογραφείο τύπωσε εξ άλλου έργα προσωπικά και των δύο αδελφών Βελούδη. Τα βιβλία τα τυπωμένα σε ιταλική γλώσσα απο­κλειστικά ανέρχονται σε έξη (αριθ. καταλ. 141, 143, 148, 151, 153 καί 168). Δύο είναι τα δίγλωσσα, σε ιταλικά και σε ελληνικά, (αρ. καταλ. 20 καί 61). Τόσον ο Filippi όσο και οι αδελφοί Βελούδη διαφήμιζαν όσο μπορούσαν το τυπογραφείο σ’ ολη την ελληνική Ανατολή και προσεπάθησαν να εξασφαλίσουν την υποστήριξη του οικουμενικού πατριάρχη Ανθίμου Δ’, απευθύνοντας του σχετική επιστολή, όπου χαρακτηρίζουν την Κωνσταντινούπολη σαν το σημαντικώτερο ελληνικό βιβλιοπωλικό κέντρο της εποχής.

Η εργασία του τυπογραφείου είναι επιμελημένη. Μεταχειρίζεται καινούργια τυπογραφικά στοιχεία και διακοσμεί τα βιβλία του με ξυ­λογραφίες, κοσμήματα και κόκκινα γράμματα. Το χαρτί που χρησιμο­ποιείται είναι το κοινό της εποχής. Το δέσιμο ποικίλλει ανάλογα με το είδος του βιβλίου, με λεπτό χαρτί, με χονδρό χαρτόνι και με δέρμα (κυρίως για τα Μηναία). Ειδικά για την «Χρυσαλλίδα» χρησιμοποιείται πολυτελές δέσιμο, μέ παραστάσεις ζωγραφικές στο εξώφυλλο και επιχρυσώματα. Παρατηρούμε γενικά ότι το τυπογραφείο εξέδωσε μέσης εμφανίσεως βιβλία, που ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις και οικονο­μικές δυνατότητες του αναγνωστικού του κοινού.

Στατιστική των εκδόσεων του τυπογραφείου κατά περιεχόμενο:

Εκδίδω την αγγελία με την οποία ο Α. Filippi γνωστοποίησε στο ελληνικό κοινό την ίδρυση του τυπογραφείου του. Το κείμενο βρίσκεται χειρόγραφο στα κατάλοιπα του Σπυρίδωνος Βελούδη καί τυπωμένο στο υπ’ αρ. 21 βιβλίο του καταλόγου. Εδώ ακολουθώ το χειρόγραφο γιατί μας διασώζει τήν πρώτη μορφή του κειμένου και σε υποσημείωση ση­μειώνω τις παραλλαγές του τυπωμένου. 

Είδησις

Τών σχολαστικών και άλλων βιβλίων, εξαιρέτως δε των εκκλη­σιαστικών, όσα ενταύθα εξεδίδοντο παρά Ελλήνων, ή και φιλελλήνων τυπογράφων, ου διέλειψε ποτέ η επιζήτησις παρά των τε φιλοκάλων και των ευσεβών Ομογενών, από της ευρέσεως της τυπογραφικής τέ­χνης μέχρι της σήμερον. Διό και τυπογραφικά καταστήματα ελληνικά εφάνησαν διάφορα και ουκ ολίγα, ως ήδη γνωστόν τοίς πάσιν· εξ ων η του Γλυκύ αρχαιοτάτη, και όντως ευεργετήσασα εις πάντα καιρόν και πασαν περίστασιν την Ελλάδα. Και η τυπογραφία αύτη από του 1791 έτους εως του 1829, και η του Ανδρεώλα, (η μετέπειτα επονομασθείσα του Φοίνικος) από του 1830, μέχρι του παρόντος έτους, όλαι προέβησαν επί το λαμπρότερον και ωφελιμώτερον, υπό την της Οικογενείας μου διεύθυνσιν.

Αποθεμένος ήδη τας φροντίδας των ανωτέρω Καταστημάτων, έτε­ρον παρ᾽ εμού εσχάτως εσυστήθη υπό την ονομασίαν και προστασίαν του Αγίου Γεωργίου, προς ένα, και μόνον σκοπόν αποβλέπων, την βελτιωτέραν λέγω, και όσον ούπω ευδιόρθωτον, ανατύπωσιν ελληνικών εν γένει βιβλίων προπάντων δε των εκκλησιαστικών, μηδόλως και κόπων φειδόμενος και δαπάνης, ίνα τα εκδοθησόμενα εκ των πιεστηρίων μου υπερέχωσι τ’ άλλα πάντα, όσα άχρι τούδε προέκυψαν εις το φώς, και άξια φανώσι του Ελληνικού Έθνους.

Επειδή δε και το ουσιωδέστερον ενός βιβλίου υπάρχει η ακριβής τούτου διόρθωσις, και μάλλον, των εκκλησιαστικών, ήτις το παρελθόν αφιερούτο εις τον εν Ιερομονάχοις πανοσιώτατον κ. Βαρθολομαίον Κουτλουμουσιανόν, εις τον ίερολ. εν διδασκάλοις και αρχ. κύριον Άνθιμον Μαζαράκην, εις τον ελλόγιμον κύριον Π. Φιλιππίδην, και εις τους αυταδέλφους Βελούδας, και αυτούς ομογενείς πάντας, και υιούς γνη­σίους της Ανατολικής και Ορθοδόξου Εκκλησίας, και ζηλωτάς διαπύρους των ασάλευτων αυτής δογμάτων, ούτως ανέθεσα την τού­των τυπογραφικήν επιστασίαν εις την φιλογενή και φιλόμουσον φρον­τίδα των αυταδέλφων κυρίων Ιωάννου τε και Σπυρίδωνος των Βελού­δων, οίτινες ευχαρίστως και προθύμως επένευσαν εις το τοιούτον θεάρεστον έργον.

Επιθυμών προς τούτοις ίνα οδηγήται και διευθύνηται το Κατά­στημά μου παρά μόνων και μόνων ορθοδόξων Ελλήνων, ούτω και επέτρεψα την άμεσον τούτου διεύθυνσιν εις τον ειρημένον κύριον Σπυρίδωνα Βελούδην.

Των σεβασμιωτάτων λοιπόν του ορθοδόξου πληρώματος κληρικών, άμα δε και των φιλότιμων και ζήλον υπέρ τον καλόν πνεόντων αν­δρών του Ελληνικού Έθνους επικαλούμενος πάντων τήν συνδρομήν, πέποιθα, ότι η ευμενής αυτών προς εμέ διάθεσις και προστασία, θέλουσι μ’ ενισχύσει εις τους αγώνας μουν, προς διατήρησιν και αύξησιν του Κα­ταστήματος μου. Έρρωσθε.

Βενετία τη 13|25 Ιουλίου 1850

Ο Τυπογράφος
Αντώνιος Θωμά του Φιλίππου 

(Ακολουθεί κατάλογος των εκδόσεων του τυπογραφείου, τον οποίο θα βρείτε στην αναφορά)

Αναφορά

Εικόνα εξωφύλλου ‹σύνδεσμος›

Όλες οι εικόνες αντλήθηκαν από το Μουσείο Τυπογραφίας